50 51 (16)

50 1. Spostrzeganie

Po około 30 godzinach takiego treningu kotek aktywny zachowywał się normalnie w sytuacjach wymagających kontroli wzrokowej — mrugał oczami na widok zbliżającego się przedmiotu, cofał się na widok głębokiej szczeliny. Zachowali takich nie obserwowano u kotka biernego. Zauważmy, żc aktywność lokomocyjna, która różnicowała oba kotki, na pozór ma bardzo mało wspólnego ze spostrzeganiem wzrokowym. Można przy- j puszczać, że zaobserwowane różnice byłyby jeszcze wyrazistsze, gdyby zastosować urządzenia bezpośrednio ograniczające możliwość eksploracji wzrokowej (ograniczenie ruchów głowy oraz ruchów oczu).

W koncepcji tej wyraźnie ujawnia się idea, zc spostrzeganie jest czynnością, w której uczestniczą nie tylko narządy zmysłowe, lecz także nasza pamięć oraz efektory. Związek spostrzegania z motoryką ujawnia się szczególnie wyraźnie w procesie eksploracji: obejmuje ona nie tylko odpowiednie ukierunkowywanie narządów zmysłowych na źródła nowych informacji, ale i specjalne czynności, dzięki którym uzyskujemy dostęp do informacji poprzednio niedostępnych. Po to, by zobaczyć, co się dzieje za wysokim murem, musimy pójść kawałek dalej i przejść przez furtkę.

Po to, by obejrzeć bakterie w kropli wody, musimy wykonać szereg czym- . naści związanych z przygotowaniem preparatu do oglądania pod mikroskopem. Z tego też względu spostrzeganie traktuje się jako czynność sonanty czno-operacyjną. Semantyczną dlatego, że staramy się odtworzyć •znaczenie spostrzeganych bodźców, operacyjną zaś dlatego, że następuje to w' wyniku operacji motorycznych oraz umysłowych.

1.5.6. Koncepcja ekologiczna spostrzegania W niniejszej pracy nie

sposób nic wspomnieć

o teorii, która wprawdzie rozwijała się poza psychologią poznawczą, ale która w coraz większym stopniu kształtuje współczesne koncepcje spostrzegania. Teoria Gibsona (1966), o której tu mowa, zwana jest ekologicznym podejściem do spostrzegania (Biela, Falkowski, Jusczyk, 1987). Gibson tw^rierdzi, że świat poznajemy bezpośrednio, bez konieczności posługiwania się reprezentacjami (o takim podejściu epistemologicznym wspominaliśmy we „Wstępie")- Idea poznania bezpośredniego kwestio- i nuje jedno z podstawowych założeń psychologii poznawczej. Warto ją jednak poznać z tego względu, że prowokuje ona do zastanowienia się nad podstawami psychologii poznawczej, a także ma jedną bardzo ważną zaletę — wyjaśnia proces spostrzegania świata, a nie proces spostrzegania bodźców przygotowanych przez badacza w laboratorium.

Rozpocznijmy od prostej obserwacji. Wyobraźmy sobie sytuację, w której obserwujemy wahadło zegara. Kiedy wahadło porusza się, a nasza głowa jest nieruchoma, wtedy obraz na siatkówce również się porusza. Analogiczny ruch obrazu na siatkówce możemy uzyskać wtedy, kiedy wahadło będzie nieruchome, a my sami będziemy ruszali głową. Od strony subiektywnej odróżnienie obu sytuacji nie sprawia żadnego kłopotu, chociaż w obu przypadkach występował identyczny ruch obrazu na siatkówce. Wynikałoby stąd, że analiza spostrzegania, odwołująca się wyłącznie do danych dostarczanych przez narządy zmysłowe, jest niewystarczająca.

Co pozwala odróżnić opisane wyżej sytuacje? Pierwsza odpowiedź, jaka przychodzi nam na myśl, dotyczy wyłącznie danych percepcyjnych: gdy głowa jest nieruchoma, a wahadło porusza się, wówczas na siatkówce występuje ruch spostrzeganego wahadła, a obraz tła pozostaje nieruchomy. Natomiast w drugiej sytuacji — kiedy poruszamy głową — ruchowi obrazu wahadła na siatkówce towarzyszy ruch obrazu tła.

Takie rozwiązanie jest jednak niewystarczające. Po wyeliminowaniu wskaźników związanych z tłem (np. gdy wahadło umieścimy w zaciemnionym pomieszczeniu, którego ściany są jednolicie czarne) nadal bowiem potrafimy odróżniać sytuację, w której porusza się wahadło, od sytuacji, w której to my poruszamy głową. Odróżnienie od siebie obu tych sytuacji jest możliwe dzięki temu, że elementem spostrzegania jest nasza aktywność motoryczna — w jednym przypadku aktywności tej brak, w drugim zaś głowa jest w ruchu. Ten ruch jest rejestrowany przez pro-prioreceptory i kora mózgowa otrzymuje inne informacje aniżeli w poprzednim przypadku.

Z analogicznym zjawiskiem mieliśmy do czynienia wówczas, kiedy a-nalizowaliśmy rolę eksploracji w procesie spostrzegania (patrz: analiza eksperymentów Helda). Jednakże analiza Gibsona idzie dalej — twierdzi on, że spostrzeganie nie ma charakteru wyłącznie sensorycznego, ale ma także charakter motoryczny. Posuwa się Gibson nawet do twierdzenia, że podział na czuciową i ruchową część układu nerwowego jest tylko i wyłącznie pewną konwencją, funkcjonalnie bowiem są one do siebie bardzo podobne.

Spostrzeganie traktowane jest nie tyle jako pewien proces, ile jako pewna zdolność czy umiejętność. Umiejętność ta ma charakter wyuczony, a nie wrodzony. Dzięki temu jeden i ten sam układ bodźców może być odmiennie interpretowany w ciągu życia człowieka.

Obrazy powstające na siatkówce są niesłychanie zmienne. Oto jeden z przykładów takiej zmienności. Kiedy widzę oddalającego się przyjaciela, jego obraz siatkówkowy ulega zmniejszeniu. Nie spostrzegam go jednak jako osoby mającej kolejno 1,60 m, 1,40 m czy 0,7 m wzrostu. Przez cały czas widzę go jako osobę mierzącą około 1, 70 m. Wynika to stąd, że nasze narządy zmysłowe są urządzeniami skonstruowanymi w taki sposób, aby w szyku optycznym (opticai arrau) wykrywać pewne niezmienniki. W opisywanym wyżej przypadku takim niezmiennikiem może być stosunek wielkości różnych obiektów w otoczeniu. Gdy mój przyjaciel idzie z psem, będzie on zawsze większy od psa. Stosunek wielkości obu tych obiektów jest więc stały. Kiedy przyjaciel idzie sam, możemy wykorzystywać inny wskaźnik niezmienniczy — wskaźnikiem tym jest stosunek wielkości obrazu na siatkówce do stopnia krzywizny soczewki znajdującej się w naszym oku. Przy spostrzeganiu przedmiotów bliskich soczewka uwypukla się, a przy spostrzeganiu przedmiotów dalekich staje się bardziej płaska. Informacja o stopniu