50

*

2. RlffNflRODNOŚĆ ŻYCIA NA ZIEMI

Układ wydalniczy

Tworzą go proste nerki, moczo-wody i pęcherz moczowy oraz dodatkowo skrzela (wydalanie części produktów przemiany materii): • ryby chrzęstne i niektóre kostne żyjące w morzach -we krwi mają substancje osmo-tycznie czynne (np. mocznik u spodoustych), zmniejszające parcie osmotyczne i straty wody powstające w drodze osmozy płynów ustrojowych do bardziej stężonego roztworu wody morskiej; nadmiar soli wydalany jest przez skrzela, a nerki produkują silnie zagęszczony mocz; • ryby słodkowodne - zwiększenie parcia osmotycznego (zapobiegające przenikaniu w drodze osmozy nadmiaru wody do bardziej stężonego roztworu płynów ustrojowych) przez usuwanie dużych ilości wody z moczem oraz pobieranie jonów przez skrzela.

Ewolucja pęcherza pławnego u ryb

1. Narząd oddechowy z ukrwioną powierzchnią oddechową - ryby de-wońskie

Układ krqżenia bezżuchwowców i ryb

•    zamknięty i jednoobiegowy

•    serce typu żylnego, jednoprzepływowe, unerwione włóknom autonomicznego układu nerwowego

•    obieg krwi - u bezżuchwowców i ryb podobny: serce, tętnica skrzelowa (w stożku lub w opuszce tętniczej - zastawki zapaśie-gające cofaniu się krwi), odgałęzienia - tuki naczyniowe, siec naczyń włosowatych, listki skrzelowe (utlenowanie krwi; zasada wymiennika przeciwprądowego), korzenie aorty, rozprowadzen e krwi po całym ciele, powrót krwi żyłami głównymi (łączącymi ;; w przewody Cuviera), żyła wątrobowa, zatoka żyina w sercu

A wejście przedsionek przewód do komory    (    Cuviera

komora

przewód Cuviera zatoka żylna żyła wątrobowa Budowa serca (A) i układa krążenia (B) bezżuchwowców ^    przewody Cuviera

2. Stadium 3. Pęcherz pławny przejściowe otwarły

stożek tętniczy

komora

Budowa serca (A) i układu krążenia (B) ryb chrzęsluoszkieletowych

przedsionek    żyta

wątrobowa

skrzela

tkanki

4. Pęcherz pławny _| oddzielony od przełyku i

Serce ryb chrzęstnych - cztery pęcherzyki: zatoka żylna, przeć sionek, mięsista komora, stożek tętniczy

Serce ryb kostnych - trzy części: zatoka żylna, przedsionek, mięsista komora oraz opuszka tętnicza (zgrubienie tętnicze utworze-ne przez mięśnie gładkie niebędące częścią serca)

9 zapłodnienie zewnętrzne u większości ryb; jajeczka w galaretowatych osłonkach - ikra w wodzie w czasie tarła w określonym miejscu - tarlisku: ryby wędrujące na tarło w górę rzek (np. łososiowate i jesiotry) - anadromiczne, ryby płynące z rzek do morza (np. węgorz) - katadromiczne (samice niektórych gatunków po złożeniu ikry giną)

• możliwość zapłodnienia wewnętrznego u niektórych gatunków (np. u samców rekinów narząd kopulacyjny - gonopodium - powstały z przekształconych płetw brzusznych); jaja ryb chrzęstnych, zapłodnione wewnątrz ciała matki, otoczone są osłonką z wypustkami przytwierdzającymi je do skat i roślin wodnych

Rozmnażanie się i rozwój ryb

• możliwość żyworództwa

niektórych ryb chrzęstnych, trzonopłetwych i kostnopromienisł>“ (młode rybki rodzą się w pełni ukształtowane)

•    niektóre ryby przechodzą stadium larwalne (np larwa węgorza - leptocefal)

•    okres godowy — zmiana ubarwienia na jask we kolory, świecenie lub przyczepianie się i Z'cs'c-nie ryb głębinowych (małe prawdopodobieństw -spotkania partnera)

•    u niektórych gatunków opieka nad pc'c" stwem i budowa gniazda z roślin wodnych (ae nik) lub z piany (gurami), ochrona ikry i młocegó narybku w pysku (pielęgnica) lub w specjalne:' *" szeni lęgowej (konik morski)

Układ nerwowy i narzqdy zmysłów bezżuchwowców oraz ryb

A rdzeń przedłużony szyszynka

móżdżek

8 śródmózgowie

^mi.^ędzy- \    B"rdzeń

mozgowte\ \J    _przedlu-

żony

Bezżuchwowce:    mózg - maty, poszczególne części ułożone li

liowo • kresomózgowie - największa część mózgu: duże opusz-ki węchowe, zawiązki prymitywnej formy kory nerwowej • śród-mózgowie - stabo rozwinięte (podrzędna rola narządu wzroku)

śródmózgowie międzymózgowie ' kresomózgowie

szyszynka

kresomózgowie

O móżdżek - niewielki fałd prostopadły do osi mózgowia (słabe możliwości ruchowe) • rdzeń przedłużony - ponad 50% masy mózgowia (ośrodki najważniejszych funkcji życiowych i czucia skórnego) • 10 par nerwów czaszkowych wychodzących z mózgowia

Ryby: • lepiej rozwinięty niż u bezżuchwowców, niewielki mózg; układ liniowy wszystkich części mózgowia, a ich rozwój uzależniony od rodzaju dominującego zmysłu:

móżdżek

a)    u chrzęstnych posługujących się węchem - małe śródmózgo-wie, rozwinięte węchomózgowie, kresomózgowie z opuszkami węchowymi podzielone na dwie małe półkule

rdzeń przedłużony

-śródmózgowie -międzymózgowi< - kresomózgowit '•opuszki węchowe Budowa mózgu: minoga (A), ryby chrzęslnej (B] ryby kostnej (C)

b)    u ryb kostnych posługujących się wzrokiem - większe śród-mózgowie, większe kresomózgowie, lecz mniejsze opuszki węchowe • w kresomózgowiu - pierwotne formy kory nerwowej i ośrodki kojarzeniowe • móżdżek - pokryty korą móżdżku, wykształcony w zależności od środowiska i sposobu poruszania się • rdzeń przedłużony - dość duży (m.in. ze względu na rozwinięte czucie skórne) • zmysły: węch, smak, wzrok (oczy ryb głębinowych i jaskiniowych - zredukowane), słuch, możliwość wydawania dźwięków przez niektóre ryby, linia naboczna (funkcja narządu słuchu: odbiór zmian ciśnienia wody, u ryb ławicowych wykorzystywana do synchronizacji ruchu)

Znaczenie ryb (wybrane aspekty)

Bezżuchwowce - mają znikome znaczenie gospodarcze

•    minogi - spożywane w Europie; przez rybaków są czasem uważane za szkodniki

•    śluzice - spożywane w Japonii; śluzice zjadają martwe szczątki zwierząt - są czyścicielami dno morskiego

Ryby chrzęstne

•    rekiny są odławiane dla mięsa, skóry, tranu, chrząstki, co jest przyczyną groźnego zmniejszania się ich liczebności

•    jadowite płaszczki i drapieżne rekiny bywają niekiedy niebezpieczne dla kąpiących się ludzi Ryby kostne - ganoidy z powodu dużych rozmiarów są poławiane przez rybaków i wędkarzy; ikra jesiotrów jest spożywana jako kawior; iiczne kostne są poławiane dla wartościowego białka i tranu.

Zagrożenia i ochrona ryb

Zagrożenie zachowania różnorodności ga łunkowej: pozyskiwanie ryb (jako jedynych dzi kich zwierząt) przez człowieka na skalę przemy słową, co doprowadziło do tzw. przełowienit (m.in. łowiska dorsza i śledzia w Bałtyku); intro dukcja (wprowadzenie) dla celów rybackich dc naturalnych zbiorników wodnych ryb hodowla nych z innych regionów (zaburzenia równowag ekologicznej i wyginięcie rodzimych gatun- ków) zanieczyszczenia, głównie wód powierzchnio wych przez zrzuty ścieków (komunalnych, prze mysłowych, ze statków) i wycieki ropy naftowej prowadzące do masowego wymierania ryb. Ochrona prawna ryb przed nadmiernymi po łowami: m.in. przyznawanie przez komisje międzynarodowe tzw. kwot połowowych (okre ślających maksymalną wielkość połowów) czasowe zakazy połowów ryb morskich; prze strzeganie okresów godowych i wymiaróv ochronnych przez wędkarzy (limity dziennegc połowu); walka z kłusownictwem.

Gatunki ryb prawnie chronionych w Polsce wszystkie minogi, jesiotr zachodni, parposz, alo za, łosoś, wszystkie strzeble, kiełb Kesslera i kiełt białopłetwy, piekielnica, ciosa, różanka, śliz, kozc i koza złotawa, piskorz, pocierniec, iglicznia, bab ka mała i piaskowa, kur rogacz, głowacz pręgo płetwy, dennik (por. też tablice).