6

a zwykle tak się zdarza, lepsze są zapisy obserwacji bez Inter' pretacji.

Z drugiej strony jest absolutnie konieczne stałe analizowanie sprawozdań w toku pracy w terenie. Najlepiej byłoby posyłać sprawozdania kolegom nie pracującym w danej chwili w terenie, aby można było uwzględnić ich punkt widzenia przy zbieraniu dalszych danych. Bardzo często obserwator nie zanotował tych problemów, które wydają się centralne komuś z zewnątrz. Takie sugestie z zewnątrz mogą również prowadzić do przeformułowa -nia problematyki badawczej, lub zasugerować sprawdzenie pro-. wizorycznych wniosków. Jeśli praca w terenie wykonywana Jest przez zeppółj sprawozdania" i analizy powinny być w~tych samych celach przedyskutowane w zespole. Jednakże, dla zapewnienia maksymalnej owocności badań, sprawozdania powinny być również poddawane ocenie ludzi nie będących w danym czasie w terenie*. Jeśli jest to możliwe, warto, aby badacz od czasu do czasu opuszczał teren w celu przemyślenia zebranych danych i nasuwających się problemów, a także dla uzyskania spojrzenia z perspektywy na całość badań. v Często w praktyce uzupełnia się niekontrolowaną obserwację przez formularze do zapisywania obserwacji Powinny one w głównych zarysach być przygotowane przed rozpoczęci on badań, i korygowane potem w terenie. Zwykle zawierają one ta' kie podstawowe rubryki, jak: wiek, płeć, liczba członków grupy, dane zawodowe, wyznanie, dochód, hierarchia władzy, modę) rodziny itd. Nawet Jeśli dane tego typu nie są głównym' przed -miotem zainteresowania badaczy, są konieczne przy każdym opisie grupy, społeczności czy organizacji W niektórych wypadkach używa się na przykład kwestionariusza do badania rodziny, zawierającego szczegółowe pytania dotyczące tej instytucji które należy zadawać bądź wszystkim rodzinom, bądź tylko próbie rodzin. Schematy te są potrzebne dlatego, że zapisywanie tylko tego, co się widzi, może przysłonić tło, na którym

* Wzorowy przykład zastosowania zarówno sformalizowanych, jak ( nia sformalizowanych technik, oraz użytkowania danych w każdym stadium badania w calu zdobycia wskazówek dla dalszych stadiów można • znaleźć w: PoUems Jór Ziołup; Erplorationt In th« Sociolopy oj Hou-Hag, B. K. Mcrton, P. S. West, M. Jaboda Harper, New Jork.

S4

te obserwowane zdarzenia zachodzą. Wszystko wydaje się obserwatorowi tak znane, iż trzeba mu przypomnieć o zapisywaniu rzeczy oczywistych. Do tych samych celów można używać jeszcze innych narzędzi. Badając grupy wiejskie, lub wiele innych społeczności, można sporządzać różne mapy w celu dokładnego zanotowania ruchów ludności, odległości miejsc zamieszkania lub w celu umiejscowienia szczegółowych danych w ich kontekście przestrzennym. Warto również rysować socjogramy w celu precyzyjnego oznaczenia związków sąsiedzkich, sympatii i antypatii lub też struktury oddziaływań między poszczególnymi jednostkami- Ostatnio coraz szerzej stosuje się takie nowoczesne narzędzia, jak film i magnetofon¹.

Chociaż niekontrolowaną obserwację uczestniczącą i nie-uczestnłczącą stosuje się zwykle we wstępnych fazach badań, aby się upewnić, czy można sprawdzić w danym środowisku bardziej precyzyjnie sformułowane hipotezy, należy pamiętać, że nie ma przeciwieństwa między tymi technikami a jakimikolwiek technikami pomiarowymi. Niesformalizowane metody można uzupełnić przez bardzo sformalizowaną obserwację, szczegółowe kwestionariusze, oraz przez testy psychologiczne i socjologiczne. Co więcej, możliwa jest ilościowa analiza protokołów z obserwacji oraz monografii za pomocą kategoryzacji jakościowej. Tak więc to, co antropologowie i socjologowie robią w sposób nie-usystcmatyzowany w celu wyciągnięcia jakichkolwiek wniosków, można robić za pomocą technik bardziej rzetelnych.

Obserwacja systematyczna: kontrola nad obserwatorem i obserwowanym

Jasne jest, że ze wzrostem precyzji w formułowaniu hipotezy, musi również wzrastać precyzja pojęć i danych. Zwykła obserwacja jest najbardziej przydatna we wstępnych fazach badania, lecz stopniowo badacz dostrzega potrzebę uzupełnienia

1

Wiele cennych uwag na temat obserwacji w terenie, spraw, na które należy w pierwszej (Ozie badań zwrócić uwagę, zanim ostatecznie skrystalizuje się problem badawczy 1 praktycznych porad dotyczących sposobu zachowania się badacza w czasie obserwacji terenu, znajdzie czytelnik we fragmencie S2 „Badania terenowe".