72 73 (23)

Czy tak mają Kaszubi dowodzić swej polskości, a zarazem kaszubskości? Oby już nigdy nie trzeba było takich sprawdzianów!

W wielkim dramacie dziejowym, który niebawem nastąpił, Kaszuby nie mogły odegrać roli, jaką im - w tym wypadku zgodnie - przypisywali zrzeszeńcy i kleczanie. Za wierność swoim ideałom, za obronę kaszubskiej swojszczyzny, za przyznanie się do polskości zapłaciły ogromną daniną krwi i mienia, nie ustępując w niczym innym regionom Ojczyzny. Pierwsze w Polsce ofiary mordów zbiorowych na Polakach, a przede wszystkim na Kaszubach, zostały złożone w mogiłach zbiorowych na miejscu kaźni w lasach Piaśnicy koło Wejherowa.⁶^

Nie może ulegać wątpliwości, że ideologia przyświecająca dziś Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorsldemu została przygotowana dorobkiem twórczym dwudziestolecia międzywojennego i że założycielami nowej, czwartej w naszej periodyzacji, fazy ruchu kaszubskiego, który najlepiej nazwać okresem Icaszub-sko-pomorskim, byli reprezentanci, tak często poprzednio wspominani, pokolenia międzywojennego. Działali, błądzili i poprawiali się nawzajem. Jeszcze nie znamy w pełni icli trudu, jeszcze musimy dobrze się przyłożyć do pracy, aby sprawiedliwie i w pełnym świetle historii ocenić icli czyn. Mimo różnicy poglądów w wielu dziedzinach swej działalności wszyscy oni, w miarę swoich sił i możliwości, starali się służyć sprawie kaszubskiej, a przez nią szerszej dzielnicy, Pomorzu, i całemu krajowi.

Prayelsy

1)    Podstawowe zagadnienia z tego zakresu omawiają; L.Wasilewski, Sprawy narodowościowe w teorii i życiu, Warszawa-Kraków 1929: T.Łepkowski, Polska - Narodziny nowoczesnego narodu, 1764-1870, Warszawa 1967 oraz: J.Chlebowczyk, O prawie do bytu małych narodów - Kwestie narodowe i procesy narodotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początków XX w.), Warszawa-Kraków 1983.

2)    Posługuję się określeniem naród feudalny zamiast utartego w literaturze naród polityczny, szukając odpowiednika dla istniejącego już od dawna określenia naród kapitalistyczny lub naród burźuazyjny. Ob. G.Labuda, Tworzenie się państw narodowych w Europie średniowiecznej, w: Kwartalnik Historyczny, 100 (1993), nr 4, s.27-48.

3)    F.Znaniecki, Socjologia walki o Pomorze, Toruń 1935, s.12- 14. Zagadnienie to było ostatnio rozpatrywane w wielu pracach, m.in. przez J.Żarnowskiego, W sprawie genezy systemu państw narodowych w Europie środkowej i południowo-wschodniej po 1918r., w: Kwart. Histor., 77 (1970), s. 585-603, i A.Czuhińskiego, Państwa narodowe w Europie środkowo-wschodniej między 1 i II wojną światową, tamże, nr 4, s.604-628; por. też R.Radzik, O formowaniu się nowoczesnych narodów, tamże, 93 (1986), s.195-202.

4)    Procesy narodotwórcze opracowywał wnikliwie w licznych swoich rozprawach i artykułach Florian Znaniecki, wydanych teraz pod tylulcni: Współczesne narody, wstępem opatrzył J.Szacki, Warszawa 1990. Zastosowanie ich w praktyce przedstawił W.Balcerak, Powstanie państw narodowych w Europie środkowo-wschodniej, Warszawa 1974. Ob. leż M.Waldenberg. Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje Idee, Warszawa 1992. Aspekt socjologiczny walki o Pomorze w ujęciu F.Znanicckiego został szczegółowo rozpatrzony w pracy zbiorowej: Pomorze w wieku XX w refleksji historyków socjologów i publicystów, pod red. H.Galusa i M.Latoszka, Gdańsk 1988 (na prawach rękopisu).

5)    Ob. bardziej szczegółowo: T.Łepkowski (jak w przyp.l).

6)    T.Łepkowski, Naród polski w epoce rozbiorów, w: Studia nad rozwojem narodowym Polaków, Czechów i Słowaków, praca zbiór, pod red. R.llccka, Wrocław 1976, s.61-62; por. leż S.Kieniewicz, Rozwój polskiej świadomości narodowej w XIX wieku, przedruk w: Historyk a Świadomość narodowa. Warszawa 1982, s.59-69.

7)    Ob. tutaj podstawową monografię: J.Chlcbowczyk. Między dyktatem realiami a prawem do samostanowienia - Prawo do samookreślenia i problem granic we wschodniej Europie środkowej w pierwszej wojnie światowej oraz po jej zakończeniu, Warszawa 1988; oh. też P.Łossowski, Stosunki polsko-litewskie w lalach 1921-1939, w: Przyjaźnie i antagonizmy. Stosunki Polski z państwami sąsiednimi w lalach 1918-1939, Wrocław 1977, s.133-176; P.Wróbel, Kształtowanie się białoruskiej świadomości narodowej a Polska, Warszawa 1990. A Dcruga, Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918-1919), Warszawa 1919;

8)    Ob. J.Pajewski. Miileleuropa. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Poznań 1959; W.Conzc. Polnischc Nation und dcul-sche Politik im ersten Wcltkrieg, Koeln-Graz 1958; G.Stockl, Osleuropa und dic Deutschen. Geschichte und Gegenwart einer spannungsrcichcn (dzido obiektywne) Nachbarschaft, Stuttgart 1982. J.Banach, Niemiecka polityka narodowościowa w Prusach zachodnich w lalach 1900-1914 w świetle polskiej prasy pomorskiej, Gdańsk 1993. Całościowo: J.Sobczak, Propaganda Niemiec weimarskich wobec Polski, Poznań 1973.

9)    Szczegółowo: W.Wrzesiński, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w lalach

1920-1939, Olsztyn 1976; tenże, Warmia i Mazury w polskiej myśli politycznej 1864-1945, Warszawa 1984; J. Jasiński, Świadomość narodowa na Warmii w XIX wieku - Narodziny i rozwój, Olsztyn 1983; ob. leź Historia Pomorza, Uli, cz.l-2, Poznań 1995-1996.

10)    Subtelną analizę tych procesów przeprowadziła K.Kcrslcn, Polska-Państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, w: Narody - jak powstawały i jak wybijały się na niepodległość?. Warszawa 1989, s.442-477. Ob.G.Labuda, Od nacjoriizniu do nacjonalizmu - Z rozważań nad tworzeniem się świadomości narodowej, w: Pomorze - Trudna ojczyzna, praca pod red. A.Saksona, Poznań 1996, s.9-22.

11)    Pozostawiając na boku, stosunkowo obfitą i cenną literaturę z pogranicza etnografii i folkloru, do niedawna można było wskazać tylko na jedno dzido syntetyczne o dużej wartości poznawczej: Andrzeja Bukowskiego, Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy literacki i kulturalny, Poznań 1950 (monografia zasługuje na po-

73