76

doznań w narkotykach i alkoholu, dekadencję utożsamiał z weltschmerzem (bólem świata, bezsilnością wobec absurdu istnienia). Jego najważniejszym dziełem jest cykl wierszy Kwiaty zła.

Henryk Ibsen

(1 828-1 906) - norweski dramaturg; jego twórczość reprezentuje wiele prądów literackich: od romantyzmu przez realizm krytyczny, naturalizm po symbolizm.

Utwory: baśniowo-sym-boliczny dramat Peer Gynt; dramat realistyczny Podpory społeczeństwa; dramaty poruszające kwestię emancypacji kobiet, jak również ukazujące doskonale psychikę kobiety: Noro, Hedda Gabler, Kobieta morska; dramat naturalistyczny Upiory; dramat społeczny Wróg ludu; dramat symboliczny Gdy wstaniemy z martwych. Twórczość Ibsena inspirowała kompozytorów (np. opera Edwarda

Griega Peer Gynt). Utwory norweskiego _dr maturga tłumaczyli między innymi J_an ^ ^r°-wicz i Wacław Berent.

Maurice Maeterlinck (1862-1949) - _ J i dramaturg belgijski tworzący w języku frontu* skim, symbolista. Jego sztuki Księżniczka Aś_a| na, Peleas i Melisanda, których akcja t_OCZy J|| na pograniczu snu i jawy, w urojonym, baśnk^ wym świecie, wywarły ogromny wpływ na struk turę i rozwój dramatu modernistycznego. Ma eterlinck jest również autorem esejów i szkiców poetycko-filozoficznych, np. Życie pszczół W 1911 roku otrzymał literacką Nagrodę Nobla

Stephane Mallarme (1842-1898) - poeta, symbolista, teoretyk tego prądu na gruncie francuskim; jego hermetyczną poezję cechuje rozbudowana, skomplikowana symbolika; autor wierszy i poematów, w których obsesyjnie pojawia się motyw wieczności i nieskończoności, lęk przed życiem, niewiadomym absolutem, pragnienie ucieczki.

Utwory: Demon analogii, Herodiada, Monolog fauna, Grobowce.

Filozołia

w filozofii Młodej Polski obserwujemy zainteresowanie mysią romantyka Artura Schopenhauera oraz czołowyc ^{1 oz} Fryderyka Nietzschego (filozofia życia) i Henri ergsona.

Arthur Schopenhauer

(1788-1860) - filozof epoki romantyzmu, odkryty i doceniony dopiero w modernizmie, twórca filozofii opartej na teorii Immanuela Kanta, zabarwionej lednak pesymizmem; stworzył własną ^etykę współczucia (afektywne utożsamia-nie się z cierpiącą osobą), głosił sąd, że ^ożna uniknąć cierpienia, negując wolę życia. Dzieła: Świat jako wola i przedsta-^,enie, O wolności ludzkiej woli, O pod-^st°wie moralności.

parnasizm - kierunek we francuskiej poezji drugiej po

Motywy młodopolskie
® góry, woda, światło	• sen
8 kobieta (przede wszystkim fatalna)	• szatan
• kwiat	# motywy biblijne (wątki Kaina, Salome, Lucyfera)
• miłość i śmierć	• z mitologii starogermańskiej
• poeta - artysta i cygan	Patrz Słownik motywów literackich

dekadentyzm - schyłek, chylenie się ku upadkowi; postawa oparta na przekonaniu o nieuchronnym zmierzchu kultury i cywilizacji; utrata wiary w prawdy moralne i filozoficzne, poczucie niemocy i brak woli do działania, wynikające z obaw przed nadchodzącym końcem wieku

ekspresjonizm - prąd literacki, powstały w Niemczech pod koniec XIX wieku; jeden z nurtów w modernistycznej i postromantycznej literaturze; cechuje go: kontrast, dynamizm, indywidualizacja i subiektywizacja języka, hi-perbolizacja stylu, nacechowanie emocjonalne, bogata metaforyka, symbolizm, deformacja składni i leksyki, elementy groteski, fantastyki, obecność opisów stanów oni-rycznych, halucynacji, szaleń-

Terminy literackie

stwa; ekspresjonizm był również kierunkiem w sztukach plastycznych, głównie niemieckich i skandynawskich

impresjonizm - kierunek w sztuce, literaturze i muzyce przełomu XIX i XX wieku; nazwa pochodzi od tytułu obrazu Claude'a Moneta Impresja wschód słońca (z francuskiego impression - 'wrażenie'); cechy prądu: opis ulotnych stanów psychicznych, wrażeń, indywidualnych przeżyć jednostki, operowanie kolorem, grą świateł; w prozie impresjonizm polegał na subiekty-wizowaniu narracji, podkreślaniu roli podświadomości w kreowaniu bohatera, nadawaniu mu cech dekadenckich; stosowano często monolog wewnętrzny i mowę pozornie zależną; przedstawiciele: Claude Monet, August Renoir, Vincent van Gogh katastrofizm - typ świadomości historiozoficznej i moralnej w literaturze, publicystyce i teorii kultury na przełomie XIX i XX wieku oraz w dwudziestoleciu międzywojennym; przeczucie nieuchronnej zagłady i zniszczenia świata, kresu norm moralnych, upadku człowieka; ujawnił się już w schyłkowych nastrojach dekadentyzmu

modernizm - zespół kierunków w literaturze i sztuce (dekadentyzm, symbolizm, „szN-ko dla sztuki"); ukształtował typ artysty-cygana; propaga-torem modernizmu w Polsce był Stanisław Przybyszewski

naturalizm - kierunek literacki, zapoczątkowany we Francji przez Emila Zolę,' w Polsce zwolennikami nota ralizmu byli Antoni Sygietyⁿ ski i Adolf Dygasiński, ele-naturalizmu można też odnaleźć w

°_{a Ze}romskiego, Władysława Lmanta, Gabrieli Zapolskie;; cechy naturalizmu: opisywanie środowisk biedoty, ludzi z marginesu społecznego, brutalność opisów, anty-estetyzm, drastyczne słownie-łwo, używanie żargonu, biologizm, determfnizm

neoromanłyzm - kierunek w literaturze Młodej Polski na przełomie XIX i XX wieku, nawiązujący do romantycznej tradycji, przede wszystkim do tematyki i symboliki narodowej, patriotycznej, ale i do nurtu mistycznego (np. dramaty Stanisława Wyspiańskiego - Warszawianka, Wyzwolenie, Noc listopadowa)

łowy XIX wieku; cechy poezji: nawiązania do tradycji antyku, motywy orientalne, erudycyj-ność, dominowała liryka opisowa i filozoficzna (np. poezja Antoniego Langego, Wiktora Gomulickiego, III seria Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera)

symbolizm - prąd literacki, powstały w latach 80. XIX wieku we Francji i Belgii, związany z mistycznym idealizmem; w literaturze polskiej sięgano do romantycznej symboliki narodowej (Stanisław Wyspiański, Tadeusz Miciński); cechy literatury symbolicznej: wyrażanie „rzeczy niewyrażalnych" (takich jak: dusza, śmierć, miłość, nirwana), aluzyjność, wieloznaczność, bogactwo metafor, gra skojarzeń; dominował wiersz wolny (Wincenty Korab Brzozowski,

Powinowactwo cieni i kwiatów o zmierzchu)

synestezja - przedstawianie doznań właściwych jednemu zmysłowi w kategoriach wrażeń innego zmysłu (np. wyrażanie doznań słuchowych za pomocą wrażeń wzroku - „jasny dźwięk"), łączenie w jedną całość kilku doznań zmysłowych (wzrok, słuch, smak, dotyk, powonienie); szczególną rolę odegrała w literaturze symbolicznej i impresjonistycznej, na przykład Charles Baudelaire, Oddźwięki:

Jak oddalone echa, wiążące się w chóry.

Tak sobie w tajemniczej, głębokiej jedności,

- Wielkiej jako otchłanie nocy i światłości -

Odpowiadają dźwięki, wonie i kolory.

(...) W Schopenhauerze, od dawna zapomnianym i niedocenionym, (...) generacja modernistów odkryła nieoczekiwanie jakby najdoskonalszego wyraziciela jej nastrojów i niepokojów. Pociągał ją (...) pesymistyczny pogląd na świat i etyka współczucia. Na dnie wszelkiego istnienia dostrzegał Schopenhauer obecność ślepego i bezrozumnego popędu, który wiecznie pożąda i nigdy zaspokojony być nie może. (...)

Artur Hutnikiewicz, Młoda Polska, 1996