7 (828)

180

do innych grup, 4. Ciągłość tradycji, 5. Częstotliwość kontaktów członków grupy, nie ograniczona tylko do kontaktów zawodowych¹.

Sądzimy, że warunki te w bardzo wysokim stopniu spełniała dawna szlachta.

Przez socjolekt szlachecki rozumiemy więc język klasy szlacheckiej (w terminologii historycznej — stanu szlacheckiego) — w odróżnieniu od języka mieszczan i chłopów (socjolekt mieszczański, socjolekt chłopski). Artykuł ten jest próbą wskazania ważniejszych cech socjolektu szlacheckiego XVII w., sytuuje się więc na obszarze socjolingwistyki historycznej.

O wyborze socjolektu szlacheckiego jako przedmiotu opisu zdecydowały dwa czynniki. Po pierwsze, ranga tego socjolektu wśród innych odmian socjalnych polszczyzny XVII w. Jest to socjolekt zdecydowanie najważniejszy jako język najważniejszego pod względem politycznym i kulturalnym stanu, odgrywającego największą rolę w państwie i utożsamiającego się z narodem. Nie bez znaczenia jest też wyjątkowa na tle innych społeczeństw europejskich liczebność stanu szlacheckiego w Polsce (w XVII w. około 9—10% narodu).

Po drugie, istotne są też możliwości jego rekonstrukcji. Jest to właściwie — ze względu na relatywną obfitość i różnorodność źródeł — jedyny dobrze udokumentowany socjolekt siedemnastowiecznej polszczyzny; w odniesieniu do socjolektu mieszczańskiego możliwości rekonstrukcji są zdecydowanie mniejsze, a w odniesieniu do socjolektu chłopskiego prawie żadne.

Niniejszy tekst składa się z trzech części. Pierwszą stanowi zwięzłe omówienie najważniejszych czynników społeczno-kulturalnych konstytuujących socjolekt szlachecki XVII w. Druga zawiera ogólną charakterystykę świadomości językowej stanu szlacheckiego w XVII w., trzecia natomiast ogólny opis najważniejszych cech siedemnastowiecznego socjolektu szlacheckiego.

I. SPOŁECZNO-KULTURALNE CZYNNIKI KONSTYTUUJĄCE SOCJOLEKT SZLACHECKI XVII WIEKU

Należy tu wymienić dwa rodzaje czynników: a) integrujące wewnętrznie stan szlachecki, a tym samym warunkujące ogólny kształt i wspólne właściwości jego socjolektu oraz b) dyferencjujące stan szlachecki, stanowiące o jego wewnętrznym zróżnicowaniu i hierarchizacji, a tym samym o wewnętrznym zróżnicowaniu jego socjolektu.

Na pierwszy zespół czynników składają się przede wszystkim elementy wspólnego systemu wartości (wspólne całemu stanowi elementy swoistej kultury i mentalności szlacheckiej) oraz przejawy tożsamości stanowej z jednej, a odrębności w stosunku do innych stanów z drugiej strony. Wymieniamy niżej najistotniejsze z nich:

—    Rustykalność. Przewijająca się przez całe piśmiennictwo staropolskie pochwała życia wiejskiego dowodzi zdecydowanego prymatu ziemiańskiego ideału życia.

—    Gościnność i związana z nią szeroko rozbudowana kultura towarzyska oraz jej produkt — swoisty folklor szlachecki. Przejawiał się on w takich formach jak gawęda, facecja, pieśń biesiadna, zrazu ustnych, dopiero później, więc wtórnie, pisanych — czego dowodem bardzo dobrym może być słynna Rzeczpospolita Babińska.

—    Stanowy savoir-vivre, szlachecka etykieta obejmująca szeroki zakres umiejętności i zachowań, w tym również językowych (między innymi umiejętność prowadzenia towarzyskiej konwersacji w sposób i formie stosownej do miejsca interlokutora w hierarchii stanowej).

—    Kult urzędu, odzwierciedlony w znanym porzekadle: „Szlachcic bez urzędu jest jak chart bez ogona” oraz związana z nim tytułomania sięgająca trzeciego pokolenia, np. wojewoda — wojewodzie — wojewodzicowicz itp.³ W Rzeczypospolitej²XVII w. liczba urzędów centralnych i ziemskich, w przeważającej części czysto fikcyjnych, tytularnych, sięgała kilkunastu tysięcy.

—    Swoiste pojęcie honoru, wysoki stopień poczucia godności osobistej.

—    Swoisty typ religijności szlacheckiej, przejawiający się głównie w kulcie świętych oraz po zwycięstwie kontrreformacji początki wszechwładnego później stereotypu „Polaka — katolika”.

—    Oscylacja między słabnącą w XVII w. postawą otwarcia na obce wartości kulturowe a nasilającą się postawą megalomanii i ksenofobii narodowej (niechętny lub lekceważący stosunek do obcych).

—    Niezachwiane przekonanie o nadzwyczajnej randze szlachectwa (i to tylko polskiego, gdyż obce było cenione bez porównania niżej) powszechnie uznawanego za najwyższą wartość całego stanu.

—    Wspólna ideologia społeczno-polityczna, obejmowana mianem złotej wolności, sprowadzająca pojęcie ojczyzny do zespołu praw, przywilejów i wolności przysługujących stanowi szlacheckiemu. Skutkiem jej było utożsamianie się „narodu szlacheckiego” z narodem tout court, czego najpełniejszym wyrazem była ideologia sarmatyzmu, kwestionująca genetyczny związek szlachty z innymi stanami.

—    Całkowita — choć tylko formalnie — równość wobec prawa i pozory pełnej równości stanowej (co się przejawiało w stanowym tytule „panie bracie” i w przysłowiach typu: Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie).

1

Ibidem, s. 94.

2

Temu aspektowi kultury i socjolektu szlacheckiego poświęcił wnikliwe studium Józef Matuszewski (Tytułomania szlachecka w Świetle patronimików odurzfdniczych, Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, t. 15, 1970, s. 237—271, t. 16, 1970, s. 157—190). Por. też: M. Chmielowiec, Aiika i inne tytuły staropolskie, Język Polski 1924, s. 17—23.