83

1. Podstawowe pojęcia słowotwórstwa

1.1. Wprowadzenie

Słowotwórstwo jest działem morfologii, którego celem jest sformułowanie reguł słowotwórczych. Są to reguły, których można użyć do dotwarzania nowych jednostek słownika (leksemów) od innych za pomocą dodawania, odejmowania, wymiany morfemów łub formalnego ich przekształcania.

Przekonanie mówiących o istnieniu reguł słowotwórczych opiera się na obserwacji, że znaczenie i brzmienie jednych leksemów da się wyjaśnić na podstawie znaczenia i brzmienia innych leksemów. Chociaż reguły słowotwórcze dotyczą leksemów, będziemy je odtwarzać, posługując się odpowiednimi wyrazami - reprezentantami leksemów.

I tak np. wyraz domek w sposob automatyczny zestawiamy z wyrazem dom, ponieważ część tego pierwszego, dom-, jest dźwiękowo identyczna z drugim, a jednocześnie jego znaczenie 'mały dom’ uświadamiamy sobie jaśniej dzięki znaczeniu wyrazu dom. Ale nie odwrotnie: żaden użytkownik języka polskiego nie wyjaśnia sobie znaczenia wyrazu dom za pośrednictwem wyrazu domek, czyli jako 'duży domek’.

Inny przykład: na podobnej zasadzie kojarzą nam się wyrazy Jawa i ławka; ich brzmienie jest po części zgodne i jednocześnie znaczenie wyrazu ława wyjaśniamy sobie za pośrednictwem wyrazu ławka, mianowicie ława to 'duża ławka’ (też 'ważna ławka’). I tu nie stosujemy operacji odwrotnej: nikt nie stara się wyjaśniać znaczenia wyrazu ławka poprzez ława; objaśnienie wyrazu ławka jako 'mała ława’ uznalibyśmy za niezgodne z naszym poczuciem językowym.

Na podstawie tych faktów możemy stwierdzić, że znaczenie i forma dźwiękowa wyrazu domek są pochodne od znaczenia i formy wyrazu dom. Z tej racji wyraz domek nazwiemy wyrazem pochodnym lub derywatem, a wyraz dom jego wyrazem podstawowym lub podstawą. Podobnie

znaczenie i formę dźwiękową wyrazu ława wywodzimy od znaczenia i formy wyrazu ławka. Schematycznie zapisujemy to następująco: domek <— dom, ława <— ławka.

Rozpatrzmy jeszcze jeden przykład, odmienny od dwu poprzednich. Formę i znaczenie rzeczownika nosorożec uświadamiamy sobie jaśniej dzięki istnieniu w polszczyźnie wyrazów nos i róg, których brzmienie zestawiamy z częściami wyrazu pochodnego nos- i -rot-. Stąd też bierze się jego rozumienie, które możemy przedstawić jako 'zwierzę z rogiem na nosie’. Tutaj wyraz pochodny ma dwa wyrazy podstawowe: nosorożec <r~ nos + róg.

Jak widać z naszych przykładów, to „wyjaśnianie”, inaczej: motywację wyrazu pochodnego przez wyraz podstawowy (wyrazy podstawowe) możemy wyrazić językowo za pomocą połączenia wyrazów, które zawiera wyraz podstawowy oraz wyrazy nazywające to, co wyraz pochodny odróżnia od podstawowego, por. domek 'mały dom’, ława 'duża ławka', nosorożec 'zwierzę z rogiem na nosie’. Takie połączenie wyrazów nazywamy parafrazą słowotwórczą. Parafraza słowotwórcza informuje nas zatem o współcześnie odczuwanym kierunku pochodności jednych wyrazów od drugich, co w schematycznym zapisie odzwierciedla strzałka skierowana od wyrazu podstawowego do pochodnego.

Większość wyrazów współczesnego języka polskiego można ułożyć w pary: wyraz pochodny <— wyraz podstawowy. Podział wyrazów na pochodne (motywowane) i podstawowe (motywujące) nie jest podziałem bez reszty i częściowo się pokrywa. Istnieją wyrazy, które nie są ani pochodne od innych, ani podstawowe dla innych, np. mój, jif, ale, bo, chyba, jeszcze, no - te słowotwórstwa w ogóle nie interesują. Istnieją wyrazy, które są podstawowe dla innych, ale same nie pochodzą od innyohi np, dom, stół, pisać, prać, biały, jutro, dwa, bęc - te uwzględni* lig w słowotwórstwie jako punkt wyjścia dla ich wyrazów poohodnyoh* takich jak domowy, stolik, pisarz, pralnia, białawy, jutrzejszy, dwójka, bącną/ć. Istnieją wreszcie wyrazy, które są pochodne od Jednyehi I jednocześnie są podstawami dla innych, a więc wchodzą w dwa rodzaje par: raz Jako wyrazy pochodne, drugi raz jako wyrazy podstawowe, np, itół -4 stolarz, stolarz -> stolarski, pisać podpisać, podpisać -4 podpis, płakać -4

i