9

288    Struktura i specyfika wiedzy socjologicznej

jednej osoby. Jednakże takie rozumowanie nie uwalnia od ryzyka popełnienia błędów.

C.    Poprzez porównywanie grup o znanych właściwościach. Polega to na pomiarze tą samą skalą dwóch zbiorów ludzi różniących się wyraźnie stopniem natężenia badanej zmiennej. Jeżeli skala jest trafna, to wykaże istniejące różnice. Jest to także rozumowanie tylko częściowo uzasadnione, głównie dlatego, że błędne mogą być założenia o istnieniu różnic między porównywalnymi grupami. Nigdy nie można stwierdzić z całą pewnością, że różnice takie rzeczywiście istnieją. Nie istnieje inna miara pozwalająca różnice te zmierzyć (jeżeli miara taka istnieje, to konstruowanie skali jest zbędne). Ponadto grupy mogą różnić się również innymi cechami, a wtedy pozycje skali (bodźce) mają różną ważność - nie mierzą w obu grupach tej samej zmiennej. Najistotniejsze są w takiej sytuacji różnice kulturowe między grupami, powodujące niejednakowe odbieranie tych samych bodźców.

D.    Poprzez analizę pozycji skali. Jest to w zasadzie analiza jednowymia-rowości skali, ale nie może być traktowana również jako analiza trafności. Przyjmuje się, że korelacja wewnętrzna pozycji skali (homogeniczność) jest dowodem jej trafności. Kryterium to może być używane tylko jako pomocnicze, w połączeniu z analizą trafności dokonaną przy pomocy innych kryteriów.

E.    Poprzez stosowanie niezależnych kryteriów trafności. Na ogół wykorzystuje się trzy rodzaje niezależnych kryteriów:

a.    Cechy społeczno-demograficzne badanych osób. W oparciu o analizę teoretyczną lub wyniki wcześniejszych badań przyjmuje się, że ludzie należący do określonej kategorii społecznej różnią się od członków innych grup natężeniem zmiennej będącej przedmiotem badań. Jest to zabieg podobny do porównywania grup o znanych właściwościach, a więc zawodny z tych samych powodów.

b.    Zachowania badanych osób. Jeżeli przedmiotem badań jest postawa, to zakłada się, że jest ona zbliżona do zachowań występujących w podobnych sytuacjach. Postawie wrogości wobec Murzynów będą towarzyszyły akty wrogości. Jednak -Jak wiadomo - założenie takie nie zawsze jest prawomocne. Ponadto zaobserwowanie wielu zachowań ludzi nie jest możliwe lub jest bardzo utrudnione.

c.    Wyniki pomiaru dokonane za pomocą innej, zbliżonej tematycznie skali. Istnieją zmienne bardzo zbliżone pod względem charakteru i współwystępujące w podobnych sytuacjach. W związku z tym, budując skalę do pomiaru izolacji społecznej, można do analizy jej trafności wykorzystać wyniki pomiaru skalą alienacji (izolacja jest jednym z „wymiarów” alienacji). Schemat postępowania wygląda następująco:

Trafność

znana

Mierzona

zmienna

Relacja

podobieństwa

tematycznego

Wnioskowanie takie stosowane jest dosyć często. Ma ono jednak wiele słabych stron. Po pierwsze, relacja podobieństwa tematycznego nie oznacza identycznego stopnia trafności obu skal w stostmku do m^iprłr,nf*i imiennej, po drugie, skala wcześniej zbudowana może być również nietrafna.

Podziały i typologie skal używanych w badaniach społecznych

Pierwsze nowoczesne skale w socjologii powstały przed około 50 laty. W ciągu tego okresu zbudowano ich olbrzymią ilość. Praktycznie nikt nie wie, ile skal powstało i do jakich celów je stosowano. Zwłaszcza w okresie zafascynowania technikami ilościowymi w badaniach społecznych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych ilość skal i pseudoskal rosła lawinowo. Mierzono wszystkie zjawiska, którymi socjologia i psychologia mogły się zainteresować — od opinii i sądów powstających pod wpływem chwili do elementów osobowości, pozycji społecznej, przemian grup. Pod koniec lat sześćdziesiątych w Institute For Social Research przy uniwersytecie Ann Arbor dokonano pierwszych szeroko zakrojonych prób ewidencji, uporządkowania i oceny skal postaw. Efektem tej próby było powstanie trzech grubych tomów poświęconych trzem grupom postaw - postawom politycznym i postawom wobec pracy oraz postawom społeczno-psychologicznym. Tom poświęcony postawom wobec pracy zawiera także skale pozycji społecznych, skale zawodów, skale do pomiaru cech grupowych, itp. W owych trzech tomach zawarte były również typologie i podziały skal. Pierwszy podział tworzyły już same tytuły tomów -skale postaw politycznych, postaw społeczno-psychologicznych, postaw wobec pracy. Ponadto każdy tom zawierał skale uporządkowane według kryteriów podziałów wewnętrznych. W tomie zawierającym skale postaw społeczno-psychologicznych wyróżniono 10 rodzajów tych skal, służących do mierzenia następujących zagadnień: 1) zadowolenia z życia, 2) samooceny, 3) typu orientacji (intra, ekstra), 4) alienacji i anomii, 5) autorytaryzmu, dogmatyzmu, itp., 6) postaw społeczno-politycznych, 7) wartości, 8) ogólnych postaw wobec