CCF20131018002

88 Rozdział IV. Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich

przeciwstawienia ich innym słowom na zasadzie opozycji trybu. Mówimy, że są one obojętne względem kategorii fleksyjnej trybu.

2.2. Leksem a paradygmat

Leksem w przyjętym tu rozumieniu odpowiada w zasadzie jednostce słownikowej w tradycyjnej praktyce łeksykograficznej. Dalej w niniejszej pracy leksem będzie reprezentowany przez jedno słowo, odpowiadające formie wyrazowej ustalonej konwencjonalnie i zgodnie z praktyką słownikową¹. Dla uniknięcia nieporozumień symbole leksemów będziemy zapisywać wersalikami. Trzeba wszakże pamiętać, że jest to skrócony zapis zbioru form wyrazowych, a więc że np. leksem SZKOŁA jest zbiorem następującym:

(3) SZKOŁA = {szkoła(nom, sg), szkoły (gen, sg), ..., szkoło(voc, sg),

szkoły (nom, pl), szkół (gen, pl), ..., szkoły (voc, pł)}

Wygodniej jest poszczególne opozycje zilustrować graficznie w odpowiedniej tablicy, zwanej paradygmatem. Na przykład dla leksemu rzeczownikowego, do którego należą formy wyrazowe poprzeciwstawiane sobie na zasadzie liczby i przypadka, opozycję liczby oddaje się na ogół na osi poziomej, opozycję przypadka — na osi pionowej, np.:

(4) SZKOŁA

szkoła(nom, sg) szkoły (nom, pl) szkoły (gen, sg) szkół (gen, pl)

szkoło(voc, sg) szkoły(voc, pl)

To ogólnie przyjęty sposób zapisu paradygmatu rzeczownika. Dla innych klas gramatycznych istnieją również takie konwencje zapisywania paradygmatów.

2.3. Problem neutralizacji

Paradygmaty poszczególnych leksemów zbudowane są więc na opozycjach zwanych kategoriami fleksyjnymi. Nie wszystkie jednak formy wyrazowe należące do paradygmatu uczestniczą we wszystkich opozycjach. Jeśli dwie

Ibrmy wyrazowe różniące się wartością jednej kategorii fleksyjnej są w tekstach wyrażane identycznie, tj. tym samym słowem (czyli są homonimiczne),

I>ędziemy mówić, że są one zneutralizowane ze względu na tę kategorię. Jeśli przy ustalonych wartościach pozostałych kategorii fleksyjnych zneutralizowane są wszystkie wartości jednej kategorii fleksyjnej, mówimy, że zachodzi neutralizacja całkowita. Klasycznym przykładem może być kategoria rodzaju w zastosowaniu do leksemów czasownikowych. Formy czasu przeszłego uczestniczą w opozycjach rodzajowych: pisał pisała — pisało, natomiast formy czasu teraźniejszego, jak pisze, mają tę kategorię zneutralizowaną, choć są używane w kontekstach, w których wyrażenie kategorii rodzaju jest możliwe. Jeśli zneutralizowana jest różnica tylko między niektórymi wartościami danej kategorii fleksyjnej, mówimy, że zachodzi neutralizacja częściowa. W ten sposób zneutralizowana jest opozycja między formami w wypadkach omówionej wyżej tzw. homonimii morfologicznej, np. między mianownikiem a biernikiem liczby mnogiej leksemu SZKOŁA.

W postaci skrajnej neutralizacja może objąć wszystkie formy danego leksemu, np. KAKADU. Słowo kakadu po słowach z, dzięki, o uznamy za trzy różne formy wyrazowe, podobnie jak rozróżniamy trzy różne formy wyrazowe leksemu PTAK w zdaniach:

(5) (a) Bawił się z ptakiem.

(b) Bawił się z kakadu.

(6) (a) Uniknął pożaru dzięki ptakowi.

(b) Uniknął pożaru dzięki kakadu.

(7) (a) Opowiadał o ptaku.

(b) Opowiadał o kakadu.

Decydują o tym właściwości składniowe. One prowadzą do podobnej bilate-ralizacji słowa kakadu, oznaczającego gatunek ptaka, jaką mają zbiory słów nazywających inne przedmioty konkretne, i wyróżnienia w leksemie KAKADU podobnych form wyrazowych, jak te, które mają np. leksemy PTAK, PAPUGA, czy SZKOŁA. Paradygmat leksemu kakadu będzie więc miał identyczne klatki jak paradygmat leksemu SZKOŁA. Wykładnikami wszystkich jego form wyrazowych będzie jednak zawsze słowo kakadu. W konsekwencji leksem kakadu i inne podobne potraktujemy jako mające kategorie fleksyjne, czyli odmienne.

Oprócz form zneutralizowanych ze względu na daną kategorię fleksyjną określonej wartości tej kategorii nie można również przypisywać formom obojętnym względem tej kategorii. Jak już stwierdziliśmy, będziemy tak nazywać takie formy wyrazowe, które w sposób naturalny nie mogą być uznane za pozostające w opozycji do innej formy wyrazowej różniącej się wartością tej kategorii. Obojętny względem danej kategorii fleksyjnej może być cały leksem, tj. wszystkie jego formy wyrazowe (w ten sposób

Wyprzedzając tok wykładu, powiemy, że formą tą może być: mianownik liczby pojedynczej (leksemy rzeczownikowe, np. szkoła), mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego stopnia równego (leksemy przymiotnikowe, np. dobry), mianownik rodzaju męskiego rzeczowego (leksemy liczebnikowe, np. dwa — zob. rozdział VIII), bezokolicznik (leksemy czasownikowe, np. kupić).