Charakterystyka hodowlana drzew leśnych (69)

X. DĄB BEZSZYPULKOWY — Quercus sessilis Liebl.

1. Występowanie

Zasięgi obu dębów, szypułkowego i bezszypułkowego na zachodzie i południu Europy są prawie takie same (ryc. 21). Na północy, wschodzie i południu dąb bczszypułkowy zajmuje mniejszy obszar. W Skandynawii występuje tylko w południowej Szwecji. Jego północno-wschodnia granica biegnie od Kaliningradu w kierunku Puszczy Białowieskiej i dalej na środkowy Wołyń ku Dniestrowi. Występuje na Zakaukaziu, a w Azji Mniejszej tylko na pobrzeżu Morza Czarnego (Dengler 1944).

W Polsce dąb bezszypułkowy rośnie na obszarze całego niżu z wyjątkiem północno-wschodniej części Krainy Mazursko-Podlaskiej. Podobnie jak dąb szy-pułkowy omija zasadniczo teren gór. Sięga jednak wyżej (wyjątkowo w Karpatach do 700 m npm, a w Sudetach do 500 m npm) niż dąb szypułkowy. W większych, litych drzewostanach występuje w zachodniej części Puszczy Białowieskiej oraz na Wyżynie Małopolskiej.

2. Wymagania siedliskowe

Klimat

Występuje w Europie zachodniej w warunkach klimatu oceanicznego; w tej części terytorium zasięgi obu dębów pokrywają się. Unika natomiast kontynentalnego wschodu (mroźne zimy). Dąb bezszypułkowy ma wymagania klimatyczne bardziej zbliżone do wymagań buka niż dębu szypułkowego. Dlatego wschodnia granica zasięgu w ogólnym zarysie podobna jest do zasięgu buka, ale dociera nieco dalej na wschód. Wyznacza ją średnia temperatura stycznia -5°C. W górach spotyka się go niekiedy wyżej niż dąb szypułkowy. Górna granica występowania dochodzi w górach Harzu do 585 m npm, w Schwarzwaldzie do 925 m npm, a w Alpach Centralnych do 1200 m npm (Materiały ETH).

Optymalne tereny występowania dębu bezszypułkowego stanowią wyżyny: Niemiec (Spessart), Siedmiogrodu, Węgier, Austrii i Jugosławii (Materiały ETH, Svoboda 1955).

Światło

Wymagania świetlne nie są tak wysokie jak dębu szypułkowego; znosi lepiej ocienienie boczne i górne. Korona jest bogatsza w liście, dzięki czemu bardziej ocienia dno lasu. Także w starszym wieku zapotrzebowanie na światło jest mniejsze niż dębu szypułkowego (Materiały ETH, Puchalski, Prusinkiewicz 1975).

Temperatura

Dąb bezszypułkowy wymaga dużo ciepła, unika terenów z mroźnymi zimami. W górach znajduje często zaciszne stanowiska, gdzie wysoka pokrywa śnieżna chroni odnowienie, a później następujący okres wegetacyjny przeciwdziała szkodom powodowanym przez przymrozki (Tyszkiewicz, Obmiński 1963).

Ostre zimy wyrządzają dębowi bezszypułkowemu większe szkody niż dębowi szypułkowemu. Świadczą o tym skutki ciężkich zim 1928/29 i 1941/42, podczas których dąb bezszypułkowy zareagował usychaniem wierzchołków, pękaniem pni i powstawaniem fałszywej twardzieli (Włoczcwski 1968).

Wilgotność

Jest on mniej wymagający niż dąb szypułkowy i buk (ryc. 22). Ma podobne wymagania pod względem wilgotności gleby do modrzewia polskiego i lipy, tzn. że wzrasta na glebach słabo i umiarkowanie wilgotnych (świeżych) o typie gospodarki wodnej ombrofilnym. Występuje także na stosunkowo suchych siedliskach mieszanych lasów liściastych (Materiały ETH, Włoczewski 1968, Zaręba 1988).

Gleba

Pod względem warunków troficznych jest mniej wymagającym gatunkiem w porównaniu z dębem szypulkowym (dęby na glebach piaszczystych to dęby bez-szypułkowe) (Krahl-Urban 1959). Dąb bezszypułkowy wymaga pulchnych, pia-szczysto-gliniastych gleb lub piasków na glinie. Są to gleby: brunatne zdegradowane, płowe i bielicowe oraz inne. Nie występuje na ciężkich glebach terenów nizinnych (gleby dębu szypułkowego) oraz na glebach wilgotnych lub podmokłych, jak również na madach (Tyszkiewicz, Obmiński 1963, Włoczewski 1968).

Siedliskowe typy lasu

Dąb bezszypułkowy może występować — zależnie od krainy i dzielnicy przyrodniczo-leśnej — jako gatunek współpanujący, rzadziej panujący na siedliskach:

•    boru mieszanego świeżego, w gospodarczych typach drzewostanu z sosną lub (i) rzadziej świerkiem (Kraina II),

•    lasu mieszanego świeżego z: sosną, dębem szypulkowym i grabem (tzw. kwaśna dąbrowa na Pomorzu Zachodnim i przylegających obszarach); dębem szypulkowym, bukiem i sosną w zbiorowisku pomorskiego lasu mieszanego; dębem szypulkowym, lipami, paklonem i wiązem polnym (często (var. suberosa) w świetlistej dąbrowie na Nizinie Środkowopolskiej i Wyso-czyźnie Podlaskiej; dębem szypulkowym, lipami i klonami (uboższy i mniej wilgotny wariant grądu Tilio-Carpinetum (Matuszkiewicz 1982); jodłą jako gatunkiem panującym lub współpanującym w Krainach VI, VII i VIII (wymienione drzewa towarzyszące dębowi bezszypułkowemu na siedlisku lasu mieszanego świeżego pełnią rolę gatunku głównego lub domieszkowego),

•    lasu mieszanego wyżynnego z dębem szypułkowym, bukiem i jodłą jako gatunkami współpanującymi (Kraina V),