DSC00161 (29)

do najnędzniejszych lepianek niewolników; zasady te obudzą tam rychło resztki zdrowego rozsądku, owo skryte oburzenie, którego nie zdoła stłumić w duszy uciemiężonych przyzwyczajenie do upokorzeń i strachu.

Następnie przyglądając się pobieżnie, różnym narodom zobaczymy, jakie przeszkody utrudniają w każdym z nich rewolucję, a jakie warunki jej sprzyjają; wyróżnimy te narody, w których rewolucja dzięki mądrości rządzących, chociaż przychodzącej późno, może mieć przebieg łagodny, oraz te, w których — bardziej gwałtowna wskutek ich oporu — wciągnie ich samych w odmęt swych straszliwych, gwałtownych przewrotów.

Czyż można wątpić, że roztropność europejskich narodów łub ich bezsensowna niezgoda, sprzyjając powolnemu, lecz niezawodnemu postępowi w ich koloniach, doprowadzi wkrótce do niepodległości Nowego Świata? I czy od tej chwili ludność europejska, szybko wzrastająca na tym ogromnym terytorium, nie będzie musiała albo ucywilizować pierwotne ludy, zajmujące tam jeszcze rozległe obszary, albo wyniszczyć je nawet bez zbrojnego podboju.

Przejrzyjcie dzieje naszego osadnictwa, naszych kompanii handlowych w Afryce czy w Azji, a zobaczycie, jak nasze monopole handlowe, nasze zdrady, nasza krwawa pogarda dla ludzi o innej barwie skóry czy innych wierzeń, bezczelność naszych uzurpacji, wynaturzony prozelityzm oraz intrygi naszych księży zniszczyły owe uczucia szacunku i życzliwości, jakimi z początku darzono nas z racji wyższości naszej kultury i korzyści, jakie dawał nasz handel.

Ale niewątpliwie zbliża się chwila, kiedy przesta-