DSC00457 (18)

MlMKjrjMj

MlMKjrjMj

toMKi

aje*B0«£łd

jjj postawy posytywisUd, że młoda autorka poglądów metafizycznych, powstrzy-p*⁷* . j DYruenia swego sądu tam, gdzie dyskusje P* 'i^zają na przykład o modny problem koncepcji —-terialistóir. Traktuje je z szacunkiem, jak wszy-r'.V.. n^uki zmierzające do odkrycia prawdy, jeśli zaś U-owie mówią o „duchowej naturze człowieka”, to na

1    . »-\-suwają elementy etyczne. Bohaterowie Ostat-L óarvwają duchem »,oaś rożnego od popędów i po-p>)nvch". czyli „myśl człowieka, męstwo, wolę, wszy-Ehetoe i gorące uczucia, wszystkie tęsknoty, wyższe

i to rwanie się ku coraz lepszemu cechujące ludzi Lzumnycfa”- (PZ, 1, 15CL)

Losie'ośrodkiem koncepcji osobowości u Orzeszkowej [walka duszy z ciałem”, rowmuana jgko walka rozu-

2    r-^n-.i^mościaini. Takie ujęcie nie miało charakteru oryginalnego, ale' było znamienne dla ówczesny

roiogkznej. Wysunięcie na plan pierwszy konfUkta P prnnrjonsinjeh i mtelełdiualnych w psychice czło-tezy, iż życie uczuciowe winno być podporządkó^ wane racjonalnej refleksji, gdyż inaczej staje się domeną gry grubych popędów zmysłowy di”, było elementem świadomej połennlri z romantyzmem. Koncepcja miłości u Orzeszkowej •«sklada~'konieŁziKJfir^ rcmmowego zanaliynwania „bezwiednej atrakcji" i dopiero „gdy dach świadomy siebie i innego ducha powie: Takl_ wówczas tworzy się uczucie piękne i jedynie godne człowieka.” Dążenie do uwydatnienia wagi racjonalny eh elementów psychiki ludzkiej występuje także na płaszczyźnie komentarza odautorskiego. W Wesołej teorii i smutnej proktycći pojawia się taka wypowiedź narratora: „Co do nas, wyznajemy] stwarae, iż mamy wstręt nieprzezwyciężony do ciał bezgłowych,: z tej to może przyczyny wszelkie nawet abstrakcyjne postacie jtworzone z pojęć o cnocie, na przykład miłości, poświęcenia itd., flenniją wyobraźni naszej jako nie tylko obdarzone sercem,

⁵ ~ jt ńąj regularniej zaopatrzone w głowę.” (PZ, VII, 57—58.)

Rozsądek jest elementem moralnego ładu, a warunkiem jego zwycięstwa jest wola, rozumiana zresztą z reguły w sposób etyczny jako „wola ku dobremu”, jako wytrwałość w wypełnianiu moralnego obowiązku, ale i jako podstawowy warunek sukcesu. Poza jedynym przykładem tragicznych losów Marty dzieje utylitarystycznego bohatera Orzeszkowej wyjaśniać ma optymistyczna maksyma „chcieć to móc”.

^—Pojęcie obowiązku moralnego, odgrywające dużą rolę już od początku twórczości Orzeszkowej, nie przybiera od razu owego tak znamiennego dla późniejszych dzieł pisarki charakteru walki między egoizmem a altruizmem. Początkowo podstawowym problemem osobowości bohatera jest jmznanie — należy się uwolnić od zaślepiających namiętności, by lepiej zrozumieć własną naturę, cechy własnego umysłu i charakteru, kierunek swych uczuć i^pragnień życiowych.

Stara koncepcja walki rozumu z namiętnościami, odwołująca się w swych najistotniejszych tradycjach do chrześcijańskiej tezy o dwoistości natury ludzkiej, występuje w twórczości Orzeszkowej w pewnej unowocześnionej postaci. I tak na przykład psychika bohaterki powieści W klatce, reprezentującej w sposób najjaskrawszy ową „dwoistość” charakteru, jest wyjaśniona za pomocą pewnych tez o posmaku naukowym — przez dziedziczność i przez wpływ środowiska socjologicznego. Ten ostatni zwłaszcza czynnik chce Orzeszkowa wysunąć na plan pierwszy. Charakter bohaterów Orzeszkowej określony jest w sposób de-terministyczny przede wszystkim przez splot czynników histo-* rycznych, społecznych, fwłdziaływfljąfyrh pr7p7 wpływ środo- i wiska, przez rodzaj wychowania wprowadzającego człowieka , w ramy społprmoŚGł-Judzkiej. sprawa bogatego lub skąpego^; „uposażenia od natury” występuje w biografii duchowej bohatera, autorka jednak nie nadaje na ogół tym elementom wagi rozstrzygającej. \

Niekiedy wprawdzie —^ najwyraźniej^pgd wpływem tradycji j romansowej — zdaje się przejnfować obiegowe lawaterowskie koncepcje fizjonomiczne, prowokujące do uznania deterministycznego charakteru wrodzonych predyspozycji psychofizycz-

7

\f

L&rT-

437