Edukacja prawna żołnierzy w zakresie przestrzegania
międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych
i ochrony dóbr kultury
Znajomość praw i zwyczajów wojennych zawartych w normach
międzynarodowego prawa humanitarnego jest jednym z podstawowych
obowiązków żołnierzy. Obowiązek ten wynika z porozumień
międzynarodowych, które zobowiązują strony do upowszechniania znajomości
zasad prawa wojennego wśród personelu wojskowego własnych sił zbrojnych.
Nieprzestrzeganie norm tego prawa podczas konfliktu zbrojnego prowadzi do
eskalacji zbrodni i narastania nienawiści po obu stronach, co zdecydowanie
utrudnia poszukiwanie w przyszłości rozwiązań pokojowych. Przede wszystkim
jednak rodzi odpowiedzialność karną w stosunku do sprawców naruszeń prawa.
Rzeczpospolita Polska jako strona konwencji genewskich1, konwencji
haskiej2 i protokołów dodatkowych3 oraz kodeksu postępowania w polityczno-
militarnych aspektach bezpieczeństwa4, zobowiązana jest do upowszechniania
międzynarodowego prawa humanitarnego poprzez zapewnienie szerokiej
znajomości tekstów konwencji i protokołów dodatkowych, organizowanie
szkoleń - w tym wojskowego, oraz stosownego formułowania obowiązków
dowódców w zakresie znajomości międzynarodowego prawa humanitarnego.
Ratyfikowanie przez Polskę wspomnianych dokumentów nałożyło na
nasz kraj, a w tym na siły zbrojne nowe obowiązki w zakresie realizacji
przepisów tam zawartych. W świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
1
Dz. U. z 1956 r., nr 38, poz. 171.
2
Dz. U. z 1957 r., nr 46, poz. 212, załącznik.
3
Dz. U. Z 1992 r., nr 41, poz. 175, 176. Tekst w: M. Fleming, Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych.
Zbiór dokumentów, Warszawa 1992
4
Cz. Marcinkowski, Kodeks postępowania w polityczno-militarnych aspektach bezpieczeństwa. Treść.
Znaczenie. Zobowiązania, Warszawa 1996.
 2
wszystkie ratyfikowane konwencje są z
ródłem obowiązującego prawa5. Artykuł
91 Konstytucji RP określa dokładnie miejsce prawa międzynarodowego
w wewnętrznym porządku prawnym, natomiast przestrzeganie norm prawa
międzynarodowego zostało sformułowane w art. 42-43.
Z artykułów konwencji oraz I protokołu dodatkowego wynika między
innymi potrzeba upowszechniania i stosowania prawa wojennego. Artykuł 83
I protokołu dodatkowego zobowiązuje nie tylko do zaznajamiania sił zbrojnych
z treścią tych aktów, ale i do włączenia ich do programów szkolenia
wojskowego. Dodatkowo art. 80 I protokołu dodatkowego zobowiązuje państwa
do wydania ustaw i regulaminów w celu zapewnienia należytego stosowania
przepisów protokołu w siłach zbrojnych.
Przestrzeganie zasad międzynarodowego prawa humanitarnego przez siły
zbrojne jest również treścią VII rozdziału  Kodeksu postępowania w polityczno-
militarnych aspektach bezpieczeństwa , który nakłada na państwa uczestniczące
aktywnie w procesie OBWE6 obowiązek szkolenia sił zbrojnych zgodnie
z normami prawa wojennego.
Szkolenie z prawa wojennego oczywiście nie ma nic wspólnego
z przygotowaniami do wszczęcia wojny. Ma za to głębokie racje humanitarne.
Konflikty zbrojne wybuchają zazwyczaj z pogwałceniem Karty Narodów
Zjednoczonych. Wszczęcie wojny obciąża z reguły osoby związane ze
sprawowaniem władzy w państwie, które ponoszą pełną odpowiedzialność za
wybuch konfliktu zbrojnego. Natomiast łamania reguł prawa wojennego
podczas działań wojennych może dopuścić się każdy żołnierz i urzędnik
administracji wojskowej. W tym ujęciu niezwykłej rangi nabierają normy
prawne regulujące sposób jej prowadzenia. W obszarze międzynarodowego
prawa humanitarnego mieszczą się także normy postępowania sił zbrojnych
z dobrami kultury znajdującymi się na obszarze działań taktycznych. Siły
5
Art. 87 i 91 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., /Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483/.
6
OBWE  Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
 3
Zbrojne RP nie wykonują bezpośrednich zadań dotyczących zabezpieczenia
dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego (oczywiście za wyjątkiem tych,
które znajdują się w ich zarządzie), wypełniają jednak szereg zobowiązań
mających na celu maksymalne ograniczenie strat w dziedzictwie kulturowym
powstałych w wyniku działań zbrojnych.
Aspekt ten jest szczególnie istotny, gdyż jak pokazuje historia, straty
w dobrach kultury państw i narodów na skutek działań zbrojnych towarzyszyły
wszystkim epokom historycznym. Przykładów rabowania dóbr kultury, burzenia
zdobytych miast i terytoriów, grabieży i rekwizycji nie brakowało ani
w starożytności, ani w średniowieczu, czy też w czasach póz
niejszych,
dwudziestego wieku nie wyłączając. Przez wojny ludzkość traciła dorobek
całych pokoleń i dziedzictwo własnej tożsamości. Równocześnie w tych
okresach zaczęły stopniowo rozwijać się nowe poglądy na wojnę i jej rolę
w niszczeniu dziedzictwa kulturowego państw i społeczeństw.
Zmiana poglądów co do dorobku kulturalnego ludzkości i potrzeby
zapewnienia jego ochrony, uwidoczniła się dopiero w okresie Renesansu na
kanwie nawrotu do z
ródeł kultury antycznej, rozwoju myśli przyrodniczej
i technicznej7.
Postępowe poglądy co do metod prowadzenia wojny wyniesione
z humanistycznych ideałów okresu Renesansu miały też swój wpływ na postawę
wojskowych ówczesnej Polski. Począwszy od hetmana Tarnowskiego - również
wielu innych wybitnych dowódców polskich głosiło zbliżone poglądy co do
potrzeby zapewnienia ochrony dobrom kultury8. Stanowisko takie może być
pozytywnym przykładem dla współczesnych dowódców, w jakim kierunku
winni zmierzać w tworzeniu doktryn obronnych i regulaminów wojskowych.
7
W. Białek, Decyzja Ministra Obrony Narodowej RP w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w
działaniach sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w ujęciu retrospektywnym, w: Edukacja obywatelska w
wojsku. Prawo w konflikcie zbrojnym, zeszyt nr 16, Warszawa 2006.
8
Nahlik S.E. Międzynarodowa ochrona dóbr kulturalnych. Zbiór tekstów. Bioz, t. IV, Warszawa 1962, s. 109.
 4
Proces tworzenia się reguł prawa wojennego przebiegał z zasady przy
okazji regulowania skutków zakończonych wojen. W rezultacie tego
powstawały normy, na podstawie których można było konstruować także ogólne
zasady opieki i poszanowania dóbr kultury. Przełom w tym względzie stanowiła
konferencja haska z 1907 roku, która doprowadziła do formowania się
współczesnych norm międzynarodowego prawa publicznego, regulującego
sprawy ochrony dóbr kultury w sferze prawnej.
Wynikiem konferencji haskiej 1907 r. było podpisanie 13 konwencji,
z których 12 zostało ratyfikowanych, w tym dwie konwencje (IV i IX)
dotyczyły ochrony dóbr kultury podczas wojny.9. Obie konwencje pomimo, że
wąsko traktowały ochronę dóbr kultury, stanowiły jednak pierwszą
międzynarodową kodyfikacją. Polska przystąpiła do tych konwencji w 1935 r.
Konwencje haskie z 1907 roku były dokumentami o wielkiej wadze dla
uregulowania praw wojny oraz ochrony dóbr kultury przed jej skutkami. Były
zatem wyznacznikiem sposobu działania dowódców wojskowych na polu walki.
Doświadczenia II wojny światowej uzmysłowiły społeczności
międzynarodowej, jak również w Polsce, potrzebę skuteczniejszej ochrony dóbr
kultury. Przełom w tym względzie stanowiła konwencja haska z 1954 r., której
główną ideą było podjęcie przez państwa określonych czynności dotyczących
ochrony dóbr kultury jeszcze w czasie pokoju. Działania w tym względzie miała
prowadzić zarówno administracja publiczna, jak i siły zbrojne. Miało to
stworzyć odpowiednie warunki do skutecznej realizacji tej ochrony w wypadku
konfliktu zbrojnego.
Ratyfikowanie przez Polskę konwencji haskiej o ochronie dóbr
kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego stworzyło warunki prawne dla
opracowania planów zabezpieczenia dóbr kultury. Przyjęte wówczas dokumenty
normatywne stanowiły podstawę prawną jedynie dla administracji cywilnej do
 5
organizowania prac przygotowawczych w zakresie ochrony dóbr kultury przed
skutkami konfliktu zbrojnego. Nie podjęto jednak wówczas prac nad wydaniem
aktu normatywnego, który stanowiłby podstawę do opracowania instrumentów
realizacyjnych w siłach zbrojnych.
Praktycznie, od momentu ratyfikacji konwencji haskiej przez Polskę
do 1989 r., realizacja jej w części odnoszącej się do wojska, odbywała się
w siłach zbrojnych tylko fragmentarycznie.
W polskim prawie wojskowym nie było ustalonych regulacji w sprawie
zasad przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego i ochrony dóbr
kultury na wypadek konfliktu zbrojnego. W wojsku ograniczono się jedynie do
obligatoryjnego wprowadzenia tej tematyki do procesu kształcenia słuchaczy
akademii wojskowych i wyższych szkół oficerskich.
Patrząc z perspektywy minionych lat na kwestię funkcjonowania
elementów prawa wojennego w wojsku, można stwierdzić, że do 1989 roku
międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych (w tym zagadnienia dotyczące
ochrony dóbr kultury), traktowane było jako dyscyplina ściśle akademicka (co
było między innymi rezultatem obowiązującej wówczas doktryny wojennej),
która z trudem przekładana była na język praktyki wojskowej. Dopiero lata
dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły znaczące zmiany w organizacji sił
zbrojnych i programach szkolenia wojsk. W rezultacie dążenia do
pragmatycznego modelu edukacji kadr wojskowych, zrewidowany został model
teoretycznego nauczania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych.
W okresie tym rozwinęła się również współpraca naszych sił zbrojnych
z instytucjami i organizacjami pozarządowymi zajmującymi się
upowszechnianiem międzynarodowego prawa humanitarnego. Nawiązano ścisłą
współpracę z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża oraz Polskim
Czerwonym Krzyżem. Oficerowie Wojska Polskiego weszli w skład Komisji do
9
Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej podpisana w Hadze 18 paz
dziernika 1907 r., art. 1.
Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej, art. 27. Flemming M. Międzynarodowe prawo
 6
Spraw Upowszechniania Prawa Humanitarnego działającej przy Zarządzenie
Głównym Polskiego Czerwonego Krzyża, jak również zaczęli angażować się
w inne obszary aktywności PCK. Przystąpienie Polski do Sojuszu
Północnoatlantyckiego oraz przyjęcie do Unii Europejskiej zapoczątkowało
konieczność wprowadzenia dalszych instrumentów realizacyjnych w zakresie
zapewnienia przestrzegania przez wojsko norm prawa wojennego i ochrony
dóbr kultury podczas prowadzenia działań zbrojnych.
W 1997 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej dokonał nowelizacji kodeksu
karnego10, wprowadzając zapisy karne dotyczące naruszenia prawa
międzynarodowego w zakresie niszczenia, uszkodzenia lub zabierania dóbr
kultury na obszarach okupowanych, zajętych lub na których toczą się działania
zbrojne. Stąd też konieczność uznania działań skierowanych przeciwko dobrom
kultury za zbrodnie wojenne i ścigania ich przez sądy międzynarodowe
i krajowe. Kodeks karny przewidział również kary za używanie w czasie działań
zbrojnych niezgodnie z międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów
zbrojnych - znaku rozpoznawczego konwencji haskiej, flagi państw neutralnych,
organizacji lub komisji międzynarodowych11.
Intensyfikacja w Ministerstwie Obrony Narodowej prowadzonych działań
w zakresie upowszechniania międzynarodowego prawa humanitarnego nastąpiła
pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W 2000 roku, utworzono
w Departamencie Społeczno-Wychowawczym MON Wydział Ochrony Dóbr
Kultur, który podjął między innymi szereg prac nad wdrożeniem w Siłach
Zbrojnych RP postanowień konwencji haskiej z 1954 r. Rozpoczęto wtedy
przygotowywanie na potrzeby sił zbrojnych licznych wydawnictw z zakresu
ochrony dóbr kultury. Opracowano bazę polskich obiektów kultury
podlegających ochronie na wypadek konfliktu zbrojnego oraz przeszkolono
z zakresu realizacji postanowień konwencji haskiej wszystkich żołnierzy
humanitarne. Zbiór dokumentów. Warszawa 2003, s. 175-176.
10
Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 i 160, poz. 1083.
 7
kierowanych na misje stabilizacyjne w Iraku i Afganistanie. Przygotowano też
odpowiednie materiały edukacyjne dla żołnierzy Polskich Kontyngentów
Wojskowych wchodzących w skład sił pokojowych w Libanie, Syrii, Kosowie,
Kongu, Pakistanie i Czadzie.
Doświadczenia wyniesione podczas realizacji zadań przez Polski
Kontyngent Wojskowy działający w Iraku (okres stacjonowania kontyngentu
wojskowego w bazie wojskowej w Babilonie), uwidoczniły konieczność
uregulowania w siłach zbrojnych instrumentów realizacyjnych dotyczących
konwencji haskiej.
W wyniku prowadzonych prac została wydana Decyzja Nr 250/MON
Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania
zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskie12 . Wprowadziła ona systemowe rozwiązania dotyczące przestrzegania
postanowień konwencji haskiej w działaniach Sił Zbrojnych RP.
Decyzja ta wypełniała lukę, jaka istniała w polskim prawodawstwie
wojskowym w określeniu powinności sił zbrojnych w zakresie realizacji
postanowień konwencji haskiej na wypadek konfliktu zbrojnego.
Decyzja sprecyzowała zadania i kompetencje osób sprawujących
kierownicze stanowiska w Ministerstwie Obrony Narodowej w zakresie
przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych RP.
Określiła także zadania i kompetencje dowódców rodzajów Sił Zbrojnych oraz
rektorów akademii wojskowych i komendantów wyższych szkół oficerskich
w zakresie realizacji postanowień wynikających z konwencji haskiej.
Równocześnie z decyzją 250/MON wprowadzono do użytku służbowego
Instrukcję w sprawie zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej, która określiła podstawowe zasady działania sił
11
Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553, Kodeks karny, art. 125, art. 126.
12
Decyzja Nr 250/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania zasad
ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Dziennik Urzędowy Ministerstwa
Obrony Narodowej, nr 15, poz. 135, z dnia 31.08.2005 r.
 8
zbrojnych w zakresie przestrzegania norm prawa ochrony dóbr kultury podczas
operacji wojskowych. Instrukcja sprecyzowała również zadania w zakresie
ochrony dóbr kultury w czasie działań Sił Zbrojnych RP w misjach poza
granicami kraju. Instrukcja dokonała też uporządkowania ochrony dóbr kultury
będących w dyspozycji resortu Obrony Narodowej13. Do instrukcji dołączony
został załącznik Nr 1 określający zakres tematyki obowiązującej w procesie
szkolenie żołnierzy oraz pracowników resortu Obrony Narodowej14.
Wprowadzenie Decyzji 250/MON potwierdza fakt, że na gruncie wojska
nie spotyka się opinii, które kwestionowałyby normy prawa wojennego, tak
w aspekcie moralnym, jak i merytorycznym. Zmierzamy w kierunku stworzenia
w siłach zbrojnych spójnego systemu upowszechniania i implementacji
międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych.
Zagadnienia międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych zostały
również włączone do regulaminów działań taktycznych poszczególnych
rodzajów sił zbrojnych, nakazując stosowanie norm prawa wojennego podczas
prowadzenia walki15 oraz przypominając o odpowiedzialności karnej za
naruszenia norm prawa wojennego przez wszystkie osoby, bez względu na to do
której ze stron walczących należą16.
Ministerstwo Obrony Narodowej doceniając wagę międzynarodowego
prawa humanitarnego, zwłaszcza w sferze edukacji obywatelskiej żołnierzy, od
kilku lat podejmuje działania zmierzające do tego, by ta dziedzina prawa była
należycie upowszechniania w siłach zbrojnych, zaś płynące z prawa
13
Instrukcja w sprawie zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. W:
Decyzja Nr 250/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania zasad
ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Tamże.
14
Załącznik Nr 1 do Instrukcji w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Tamże.
15
Regulamin działań taktycznych wojska lądowych, cz. I - związek taktyczny, oddział; Warszawa - wyd. 1995,
(Regulamin następująco ujmuje obowiązek stosowania norm prawa wojennego przez żołnierzy podczas
prowadzenia walki: należy przestrzegać norm prawa wojennego, zawarowanych w umowach międzynarodowych
lub uznanych zwyczajowo, zawierających nakazy i zakazy, które obowiązują walczące strony. Przestrzeganie ich
jest podstawą prowadzenia walki według zasad humanitaryzmu.
16
Służby medyczne w czasie konfliktu zbrojnego, sygn. zdr. 230/92, Warszawa 1992.
 9
humanitarnego wartości znajdowały należyte miejsce w działalności
wychowawczej w wojsku.
Problematyka międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów
zbrojnych została uwzględniona jako element kształcenia obywatelskiego kadry
zawodowej oraz żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. Jest ona realizowana
według  Wytycznych do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej , wprowadzonych decyzją Ministra Obrony
Narodowej nr 289/MON/PSSS z dnia 28 września 2004 roku17. Dokument ten
określa zakres problematyki kształcenia, włączając w to między innymi
problemy prawne i etyczne służby wojskowej, walki zbrojnej i bezpieczeństwa
regionalnego18.
Upowszechnianie międzynarodowego prawa humanitarnego jest ważnym
zadaniem, jednak nie mniej istotnym jest jego implementacja do praktyki
szkoleniowej, obecność tej problematyki w programach szkół wojskowych,
podczas ćwiczeń, realizacji zadań związanych z misjami pokojowymi itp.
Chodzi tu o kształtowanie postaw i nawyków wśród kadry zawodowej
i żołnierzy zasadniczej służby wojskowej wykluczających zachowanie się
w sytuacjach nadzwyczajnych niezgodne z normami prawa międzynarodowego.
Misja ta jest tym trudniejsza, że w warunkach pokojowych nie zawsze
uświadamiamy sobie skalę problemu, o czym przypominają nam działania
wojenne, które mają miejsce obecnie w różnych regionach naszego globu.
Aktualnie kształcenie z zakresu prawa wojennego odbywa się we
wszystkich szkołach i akademiach wojskowych. Programy szkół wojskowych,
w zależności od ich rodzajów, zawierają problematykę międzynarodowego
prawa humanitarnego w różnej ilości godzinowej. Kształcenie programowe
realizowane w uczelniach wojskowych jest jedną z wielu form upowszechniania
17
Wytyczne Ministra Obrony Narodowej do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej, Warszawa 2004.
18
Od 2008 r. w Siłach Zbrojnych RP wprowadzona zostanie decyzją Ministra Obrony Narodowej   Metodyka
do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej .
 10
prawa wojennego w Siłach Zbrojnych RP. Z całą pewnością jest zarazem jedną
z ważniejszych w procesie przygotowania nowych kadr dowódczych Wojska
Polskiego.
Szczególny wysiłek w zakresie upowszechniania i implementacji prawa
wojennego został skierowany na żołnierzy zawodowych biorących udział
w misjach poza granicami kraju. W ramach szkolenia podstawowego żołnierze
poznają definicje, pojęcia i dokumenty dotyczące praw człowieka oraz
międzynarodowego prawa humanitarnego. Natomiast podczas szkolenia
taktycznego żołnierze są zapoznawani z zasadami organizowania i prowadzenia
działalności humanitarnej, z procedurami dotyczącymi ochrony dóbr kultury,
wymiany jeńców oraz praktycznym wykonywaniem zadań mandatowych.
Za nieprzestrzeganie norm prawa wojennego ponosi się pełną
odpowiedzialność dyscyplinarną i karną. Zasada ta jest jedną z najważniejszych
zasad szkolenia obowiązujących w siłach zbrojnych i powinna być regułą
postępowania w każdym przypadku użycia sił zbrojnych, również w wypadku
udziału wojska w misjach poza granicami kraju. W związku z tym
przestrzeganie norm międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, jak
również międzynarodowych standardów praw człowieka staje się obecnie dla
każdej armii wizytówką jej sprawności bojowej, dyscypliny i morale - świadczy
o jej profesjonalnym przygotowaniu do misji.
Upowszechnianie i implementacja międzynarodowego prawa
humanitarnego jest ważną częścią aktywności sił zbrojnych. Kształcenie
w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego (w tym dotyczące ochrony
dóbr kultury) należy dostrzegać w szerszym ujęciu. Wiedzę teoretyczną zdobytą
w czasie wykładów i seminariów dowódcy muszą doskonalić praktycznie
w czasie ćwiczeń dowódczo-sztabowych, gier decyzyjnych, treningów
sztabowych i ćwiczeń z udziałem wojsk. Tylko takie działanie może
zagwarantować w przyszłości w naszych siłach zbrojnych skuteczne
ugruntowanie problematyki prawa wojennego, a w tym zasad postępowania
 11
zgodnego z normami dotyczącymi ochrony dóbr kultury podczas konfliktu
zbrojnego.