Ustrój
Ustrój III Rzeczypospolitej
Kształtowanie się ustroju III RP  podstawy prawne.
nowelizacja konstytucji z 7 kwietnia 1989 r. według ustaleń Okrągłego Stołu1 (luty  kwiecień 1989)
wprowadzenie senatu jako drugiej izby parlamentu;
wprowadzenie urzędu prezydenta powoływanego przez Zgromadzenie Narodowe (połączone izby sejmu i senatu), wyposa-
żono go w duże kompetencje (m.in. prawo do rozwiązania parlamentu, prawo inicjatywy ustawodawczej oraz prawo weta,
czyli sprzeciwu wobec uchwalonych ustaw);
powołanie Krajowej Rady Sądownictwa
nowelizacja konstytucji z 29 grudnia 1989 r.
przywrócenie nazwy państwa Rzeczpospolita Polska i godła  orła w koronie;
uznanie zasady suwerenności narodu;
usunięcie zapisów o kierowniczej roli PZPR i przyjaz
ni z ZSRR;
Polska zostaje określona jako demokratyczne państwo prawa, w którym obowiązuje pluralizm2 polityczny, wolność two-
rzenia i działania partii politycznych, wolność działalności gospodarczej, równouprawnienie i ochrona prawna wszystkich
form własności; wymienione wyżej zasady tworzą nowy liberalno-demokratyczny ustrój Polski;
zagwarantowanie wolności i praw osobistych
nowelizacja konstytucji z 8 marca 1990 r.
przywrócenie samorządu terytorialnego na szczeblu gminnym
nowelizacja konstytucji z 27 września 1990 r.
wprowadzenie bezpośrednich (powszechnych) wyborów prezydenckich
ustawa konstytucyjna z 17 paz
dziernika 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP
oraz o samorządzie terytorialnym, tzw. mała konstytucja3, uchwalona w celu usprawnienia działalności naczelnych władz pań-
stwa, do czasu przyjęcia nowej konstytucji RP
uchylała ona konstytucję z 22 lipca 1952 r., ale utrzymywała w mocy jej niektóre postanowienia;
wprowadzała zmodyfikowany system parlamentarno-gabinetowy (nazywany czasami parlamentarno-
prezydenckim)
sejm może upoważnić Radę Ministrów do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy;
rząd ma prawo uchwalania dekretów4 z mocą ustaw
2 kwietnia 1997 r.  uchwalenie Konstytucji RP przez sejm, następnie przyjętej przez referendum
Podstawowe zasady ustrojowe w Konstytucji RP.
najwyższym podmiotem (z
ródłem) władzy w państwie jest naród,
zasada suwerenności narodu
organy władzy państwowej pełnią swoje funkcje na podstawie udzielone-
go przez naród upoważnienia
związanie państwa i jego organów prawem poprzez działanie wyłącznie
na podstawie i w granicach prawa,
obowiązujące prawo powinno być sprawiedliwe i opierać się
zasada demokratycznego pań- na międzynarodowych standardach,
stwa prawnego
zasada jawności i dostępności prawa oraz przejrzystości procedur legisla-
cji5,
gwarancja istnienia organów władzy stojących na straży przestrzegania
prawa
każda z władz  ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza  sprawuje
zasada podziału i równowagi samodzielnie powierzone jej konstytucyjne funkcje,
władz
żadna z władz nie ma charakteru pomocniczego ani wykonawczego
w stosunku do pozostałych, są względem siebie komplementarne6
1
Okrągły Stół - kompromis polityczny między PZPR a przedstawicielami Solidarności, zawarty 1989; program ewolucyjnych
zmian ustroju politycznego i systemu gospodarczego Polski; ułatwił przejęcie władzy przez dotychczasową opozycję (po wygraniu
wyborów) i upadek systemu komunistycznego.
2
pluralizm  wielość, różnorodność; demokratyczna zasada ustrojowa gwarantująca różnym grupom społecznym i politycznym
prawo wyrażania swych interesów oraz udział w sprawowaniu władzy.
3
Konstytucja mała 1992  tymczasowy akt konstytucyjny, regulujący ustrój, funkcje i kompetencje sejmu i senatu, prezydenta
i rządu; określiła podstawowe zasady samorządu terytorialnego do czasu uchwalenia nowej konstytucji RP; wprowadziła zasadę
trójpodziału władzy (władza ustawodawcza  sejm i senat, wykonawcza  prezydent i rząd, sądownicza  niezawisłe sądy) i wzmoc-
niła władzę wykonawczą; uchyliła najważniejsze postanowienia Konstytucji PRL z 1952 dotyczące działalności naczelnych władz
państwa i samorządu; obowiązywała do przyjęcia Konstytucji RP 1997.
4
dekret  akt prawny mający moc ustawy, wydawany przez organ inny niż parlament.
5
legislacja  ustanawianie prawa.
Strona 1 z 20
Ustrój
i wzajemnie się równoważą,
istnieje wymóg współdziałania władz
zapewnia funkcjonowanie w państwie praw rynku i mechanizmów wol-
norynkowych,
gwarantuje wolność działalności gospodarczej i ochronę własności pry-
zasada społecznej gospodarki
watnej,
rynkowej
państwo jest zobowiązane do prowadzenia gospodarki prospołecznej
poprzez działania łagodzące społecznie negatywne skutki gospodarki
wolnorynkowej
zasady społeczeństwa obywatelskiego
zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych,
gwarantuje wolność tworzenia i działania różnych organizacji społecz-
zasada pluralizmu politycznego nych, m.in. związków zawodowych, stowarzyszeń, fundacji, ruchów oby-
i społecznego watelskich i innych dobrowolnych zrzeszeń,
jest gwarancją wolności przekonań politycznych i światopoglądu,
zapewnia równość partii wobec prawa
zapewnia obywatelom udział we wspólnocie samorządu terytorialnego,
zapewnia organom władzy samorządowej uczestnictwo w sprawowaniu
władzy publicznej,
zasada samorządności
daje obywatelom prawo do tworzenia innych samorządów
(np. zawodowych),
jest formÄ… decentralizacji administracji
oznacza przyjęcie modelu państwa zdecentralizowanego,
gwarantuje przestrzeganie zasady podmiotowości obywateli,
zasada pomocniczości (subsy- uznanie pierwszeństwa wspólnot samorządowych w podejmowaniu decy-
diarności7)
zji i działań lokalnych,
decyzje administracyjne powinny być podejmowane na szczeblu najbliż-
szym obywatelom
zapewnia wolność prasy,
zasada pluralizmu mediów pu-
gwarantuje wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji,
blicznych
zakaz stosowania cenzury prewencyjnej8 i koncesjonowania9 prasy
Organy władzy ustawodawczej w RP  sejm i senat.
zasady wyboru posłów i senatorów
sejm  460 posłów senat  100 senatorów
wybory do sejmu sÄ…:
powszechne, wybory do senatu sÄ…:
równe, powszechne,
ogólne zasady prawa wyborcze-
bezpośrednie, bezpośrednie,
go
proporcjonalne, odbywają się w głosowaniu taj-
odbywają się w głosowaniu taj- nym
nym
prawo udziału w wyborach do sejmu prawo udziału w wyborach do senatu
ma osoba, która: ma osoba, która:
posiada obywatelstwo polskie, posiada obywatelstwo polskie,
ukończyła najpóz
niej w dniu ukończyła najpóz
niej w dniu
czynne prawo wyborcze
wyborów 18 lat, wyborów 18 lat,
nie jest pozbawiona praw pu- nie jest pozbawiona praw pu-
blicznych ani politycznych i nie blicznych ani politycznych i nie
jest ubezwłasnowolniona jest ubezwłasnowolniona
na senatora może zostać wybrana
na posła może zostać wybrana osoba,
osoba, która spełnia następujące
która spełnia następujące warunki:
warunki:
posiada obywatelstwo polskie,
bierne prawo wyborcze posiada obywatelstwo polskie,
ukończyła najpóz
niej w dniu
ukończyła najpóz
niej w dniu
wyborów 21 lat,
wyborów 30 lat,
korzysta z praw wyborczych
korzysta z praw wyborczych
prawo zgłoszenia kandydata kandydatów na posła mogą zgłaszać: kandydatów na senatora mogą zgła-
6
komplementarny  wzajemnie się uzupełniający.
7
subsydiarność  zasada uznająca, że każdy szczebel administracji publicznej powinien przejmować tylko te zadania, które nie
mogą być skutecznie realizowane przez szczebel niższy.
8
cenzura prewencyjna  kontrola publikacji przed ich ukazaniem siÄ™ w druku, na scenie itp.
9
koncesjonować  udzielić koncesji na prowadzenie określonej działalności gospodarczej; objąć jakąś dziedzinę działalności
gospodarczej wymogiem posiadania koncesji na jej uprawianie.
Strona 2 z 20
Ustrój
szać:
partie polityczne,
partie polityczne,
wyborcy:
üð lista okrÄ™gowa powinna być wyborcy:
poparta podpisami co naj- üð lista okrÄ™gowa powinna być
mniej 5 tys. wyborców stale poparta podpisami co naj-
zamieszkałych w danym mniej 3 tys. wyborców stale
okręgu, zamieszkałych w danym
üð komitety wyborcze, które okrÄ™gu
zarejestrują kandydatów
w co najmniej połowie okrę-
gów, uprawnione są
do zgłoszenia dalszych list
bez poparcia zgłoszenia
podpisami wyborców
kadencja czteroletnia kadencja czteroletnia kadencja
ważność wyborów stwierdza Sąd Najwyższy stwierdza Sąd Najwyższy
charakter mandatu i immunitetu10 parlamentarnego
pełnię uprawnień związanych z uzyskaniem mandatu parlamentarzysta nabywa
po złożeniu ślubowania przed sejmem (lub senatem), otrzymany mandat parlamen-
tarny ma charakter:
nieimperatywny11 (wolny)  posłowie nie są związani instrukcjami wyborców;
powszechny (uniwersalny)  parlamentarzysta reprezentuje wszystkich obywa-
mandat parlamentarny
teli, a nie grupę wyborców, organizację, partię itp.;
niezależny  wyborcy nie mają środków prawnych, za pomocą których mogliby
wpływać na stanowisko reprezentowane przez posła (senatora);
nieodwołalny  nie jest możliwe odwołanie parlamentarzysty przez wyborców
przed upływem kadencji
poseł (senator) nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za działania
immunitet materialny
związane z wykonywaniem mandatu w okresie kadencji i po jej zakończeniu
poseł (senator) nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej
bez zgody sejmu (lub senatu), chyba że sam wyrazi zgodę;
immunitet formalny / od-
zakaz powyższy może być uchylony, gdy naruszone zostały prawa osób trzecich
powiedzialność karna
i obejmuje działania niemieszczące się w ramach wykonywania funkcji przed-
stawicielskich, uchwałą sejmu (lub senatu) przyjętą większością 2/3 głosów
poseł (senator) nie może być zatrzymany ani aresztowany bez zgody izby, zakaz ten
przywilej nietykalności
nie obowiązuje, w sytuacji gdy został on zatrzymany na gorącym uczynku
zasada niepołączalności / zakaz łączenia z funkcją parlamentarzysty innych stanowisk i urzędów, m.in. posła
incompatibilitas i senatora, prezydenta, sędziego, prokuratora, prezesa NIK12, NBP
parlamentarzyści ponoszą odpowiedzialność cywilną, w zakresie nieobjętym immu-
odpowiedzialność cywilna
nitetem, jak wszyscy obywatele
poseł może być pociągnięty do odpowiedzialności regulaminowej przed izbą, któ-
odpowiedzialność regula- rej jest członkiem, m.in. jeśli nie wykonuje obowiązków parlamentarzysty, zacho-
minowa wuje się w sposób niegodny pełnionej funkcji; kara może być w formie; uwagi,
upomnienia, nagany
obowiÄ…zki:
czynnego uczestnictwa w pracach izby i jej organów;
informowania wyborców o swojej działalności jako parlamentarzysty;
obowiÄ…zki i uprawnienia
przyjmowania opinii, postulatów, wniosków wyborców;
składania oświadczeń o stanie majątkowym i o ewentualnym związku
ze służbami specjalnymi
uprawnienia: patrz dalej  funkcje sejmu i senatu
struktura i zasady działania sejmu i senatu
zasada zakres, przykłady
dwuizbowości parlament w Polsce składa się z dwóch izb: sejmu i senatu
nierównego podziału kom- model dwuizbowości niesymetrycznej (bikameralizm niezrównoważony13) 
petencji sejm ma większe możliwości działania niż senat; senat pełni funkcje  izby refleksji ,
10
immunitet  przywilej chroniący osoby pełniące określone funkcje przed pociągnięciem do odpowiedzialności sądowej; w śre-
dniowieczu: przekazanie feudałowi władzy sądowniczej w jego dobrach oraz odstąpienie mu świadczeń pobieranych poprzednio
z tych dóbr przez panującego.
11
nieimperatywny  od  imperatywny ; imperatywny  rozkazujący, nakazujący; stanowiący nieodpartą konieczność.
12
Najwyższa Izba Kontroli (NIK)  w Polsce organ kontroli państwowej podległy sejmowi; kontroluje realizację ustaw i innych
aktów prawnych w zakresie działalności gospodarczej, finansowej i organizacyjno-administracyjnej organów administracji rządo-
wej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności;
corocznie przedkłada sejmowi analizę wykonania budżetu państwa, opinię w przedmiocie udzielenia absolutorium rządowi.
Strona 3 z 20
Ustrój
wyraża się to m.in. w tym, że:
projekty ustaw wnoszone sÄ… do sejmu;
sejm może odrzucić poprawki senatu do ustawy lub zdecydować o nieprzyjęciu
uchwały senatu odrzucającej ustawę;
tylko sejm uchwala wotum zaufania i wotum nieufności dla Rady Ministrów
i jej członków;
tylko sejm uczestniczy w parlamentarnej kontroli Rady Ministrów
i administracji rzÄ…dowej;
tylko sejm może zainicjować postępowanie w sprawie odpowiedzialności kon-
stytucyjnej (w stosunku do prezydenta może to zrobić Zgromadzenie Narodo-
we);
w obsadzie personalnej niektórych naczelnych organów państwowych uczestni-
czy tylko sejm;
tylko sejm może decydować o stanie wojny, stanach wyjątkowych i zawarciu
pokoju
uznanie wyłącznej kompetencji izb do uchwalenia własnych regulaminów roz-
strzygających o wewnętrznej organizacji i sposobie działania w ramach ogólnej
regulacji konstytucyjnej;
autonomii14 obu izb obie izby mają m.in. autonomię personalną  wyłączność ustalania składu
osobowego własnych organów, autonomię jurysdykcyjną15  wyłączność decyzji
w sprawach immunitetowych i dyscyplinarnych;
nie można być równocześnie posłem i senatorem
1. kadencja pełna sejmu i senatu trwa cztery lata,
2. kadencja skrócona sejmu może być rezultatem:
a. decyzji własnej sejmu, poprzez przyjęcie uchwały większością co najmniej 2/3
głosów ustawowej liczby postów (tj. 307 posłów);
b. decyzji prezydenta, który może ogłosić skrócenie kadencji sejmu w dwóch oko-
licznościach:
niepowołania Rady Ministrów w procedurze wyznaczonej przez konstytucję,
nieuchwalenia przez sejm ustawy budżetowej w określonym terminie (czterech
kadencyjności
miesięcy od złożenia projektu sejmowi przez rząd),
3. kadencja przedłużona jest możliwa w przypadku wprowadzenia jednego
ze stanów nadzwyczajnych, ponieważ konstytucja zakazuje przeprowadzania
wyborów w okresie obowiązywania stanu nadzwyczajnego i bezpośrednio po
nim,
4. zasada całkowitej równoczesności kadencji sejmu i senatu, kadencja
senatu jest podporzÄ…dkowana kadencji sejmu, tzn. zmiany trwania czasu ka-
dencji sejmu pociÄ…gajÄ… za sobÄ… takie same zmiany w kadencji senatu, dlatego
wybory do obu izb sÄ… przeprowadzane w tym samym czasie
obie izby funkcjonują w systemie permanencji16, a nie sesyjności17, tzn. że obie izby
systemu permanencji są  stale gotowe , w całym okresie trwania kadencji sejmu i senatu izby mogą być
zwoływane na posiedzenia
oznacza brak okresu międzykadencyjnej przerwy w funkcjonowaniu parlamen-
czasowej ciągłości prac tu;
parlamentu
nowa kadencja zaczyna siÄ™ w dniu pierwszego posiedzenia sejmu, w tym dniu
równocześnie, a nie w dniu wyborów, kończy się kadencja poprzedniego sejmu
w przypadkach określonych w konstytucji sejm i senat, obradując wspólnie, działają
wspólnych obrad
jako Zgromadzenie Narodowe
obrady sejmu i senatu sÄ… jawne, oznacza to:
jawność i publiczność obrad izb,
dostępność do dokumentów i materiałów, które są przedmiotem bieżącej dys-
jawności
kusji parlamentarnej,
dostępność do dokumentów, które są rejestrem przebiegu obrad, w tym
do imiennego wykazu głosowań (zasada ta ma charakter względny, ponieważ
13
bikameralizm  element ustroju politycznego, polegający na istnieniu w parlamencie danego państwa dwóch izb: niższej i wyż-
szej, które zazwyczaj różnią się między sobą sposobem wyboru członków, ich liczbą i kompetencjami; bikameralizm niezrów-
noważony  brak równouprawnienia izb.
14
autonomia  prawo jakiejś zbiorowości do samodzielnego rozstrzygania swoich spraw wewnętrznych; samodzielność i niezależ-
ność w decydowaniu o sobie.
15
jurysdykcja  uprawnienia organu państwa do rozstrzygania spornych spraw; obszar, na który rozciągają się te uprawnienia.
16
permanencja  (z łac.  permanentia  ciągłe, nieprzerwane trwanie, ciągłość trwania)  ustalony porządek pracy jakiegoś orga-
nu państwa, nie ma on ustalonych terminów prac i może on podjąć obrady w każdej chwili na mocy własnej decyzji albo decyzji
swoich wewnętrznych organów (tzw. permanentny tryb pracy); w Polsce zasada działania Sejmu i Senatu oraz samorządowych ciał
przedstawicielskich (np. rada gminy), które zawsze są gotowe do zebrania się na posiedzenia plenarne zwołane decyzją swoich pre-
zydiów lub własnymi uchwałami.
17
sesja  posiedzenie poświęcone określonej sprawie; powtarzający się cyklicznie okres, w którym odbywają się posiedzenia, obra-
dy itp.; sesja zwyczajna  sesja, np. sejmowa, zwoływana w zwykłym trybie i odbywająca się w przewidzianych z góry terminach.
Strona 4 z 20
Ustrój
wyjątkowo każda z izb może uchwalić tajność obrad,  jeśli wymaga tego do-
bro państwa , bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej poło-
wy ustawowej liczby członków)
każda z izb wybiera ze swojego grona marszałka (sejmu lub senatu)
kierowania pracami i wicemarszałków;
przez marszałka
marszałek przewodniczy obradom, strzeże praw izby oraz reprezentuje ją
na zewnÄ…trz
koniec kadencji oznacza przerwanie i zakończenie prac parlamentu nad projektami
i ustawami już zaczętymi (z wyjątkiem projektu ustawy wniesionej z inicjatywy
dyskontynuacji18
obywatelskiej, wniosku o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem
Stanu, raportu komisji śledczej)
Zgromadzenie Narodowe.
Zgromadzenie Narodowe zostało uznane za szczególną formą działania sejmu i senatu
obie izby, obradując wspólnie, działają jako Zgromadzenie Narodowe
konstytucja przewiduje następujące sytuacje, związane z funkcjonowaniem urzędu prezydenta, w których zostaje ono utworzone:
złożenie przysięgi przez prezydenta obejmującego urząd;
wygłoszenie orędzia przez prezydenta;
podjęcie decyzji o postawieniu prezydenta w stan oskarżenia przez Trybunałem Stanu;
podjęcie decyzji o uznaniu trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu
funkcje sejmu i senatu
funkcje treść i zakres
sejm może uchwalić konstytucję i wprowadzić do niej zmiany
inicjatywa ustawodawcza w takim przypadku przysługuje:
1/5 ustawowej liczby postów;
senatowi jako całości;
prezydentowi
głosowanie za przyjęciem nowej konstytucji lub jej zmiany wymaga przyjęcia
ustawy przez:
ustrojodawcza
sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby postów;
senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej potowy usta-
wowej liczby senatorów (stanowisko senatu musi być jednolite w stosunku do
całego tekstu uchwały o zmianie konstytucji przyjętej przez sejm);
sejm nie może odrzucić uchwały senatu odrzucającej ustawę o zmianie konsty-
tucji
jest ona podstawowÄ… funkcjÄ… parlamentu, realizowanÄ… poprzez stanowienie
aktów normatywnych (ustaw);
funkcję tę pełnią wspólnie sejm i senat, choć przy różnych uprawnieniach
i odmiennych procedurach obowiązujących w każdej z izb;
ustawodawcza (prawo-
obie izby pełnią tę funkcję na zasadzie wyłączności (z wyjątkiem stanów nad-
twórcza)
zwyczajnych);
tryb ustawodawczy określa procedury konieczne do przyjęcia nowego pra-
wa, począwszy od zgłoszenia inicjatywy ustawodawczej aż po przyjęcie ustawy
w procesie legislacyjnym19 (tryb ustawodawczy)
jest sprawowana przez izby: wspólnie, oddzielnie, lub równolegle po-
przez powoływanie i odwoływanie organów państwowych; sejm i senat
w głosowaniu decydują 0 obsadzie personalnej określonych naczelnych orga-
nów państwowych, nie oznacza to jednak, że kierują ich dalszą pracą,
a. do kompetencji sejmu należy m.in. udzielenie wotum zaufania
lub wybieranie:
üð prezesa Rady Ministrów i zgodnie z jego propozycjami skÅ‚adu Rady Mini-
strów,
kreacyjna üð sÄ™dziów TrybunaÅ‚u Konstytucyjnego,
üð czÅ‚onków TrybunaÅ‚u Stanu,
b. do kompetencji sejmu przy uczestnictwie senatu należy m.in. powołanie:
üð prezesa NIK,
üð Rzecznika Praw Obywatelskich za zgodÄ… senatu i Rzecznika Praw Dziecka,
üð prezesa Instytutu PamiÄ™ci Narodowej i czÅ‚onków kolegium IPN,
c. sejm i senat odrębnie uczestniczą razem z innymi organami władzy
w powoływaniu części składu:
üð Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
18
zasada dyskontynuacji  zwyczajowa zasada, zgodnie z którą parlament, który kończy swoją kadencję zamyka wszystkie spra-
wy nad którymi pracował (niezależnie od tego, na jakim etapie się znajdują) i nie przekazuje ich nowemu parlamentowi.
19
legislacja  ustanawianie prawa.
Strona 5 z 20
Ustrój
üð Rady Polityki Pieniężnej,
üð Krajowej Rady SÄ…downictwa
obejmuje całość działań sejmu, senatu, organów i instytucji przez nich powoła-
nych (w tym komisji sejmowych, NIK), których celem jest analiza legalności,
celowości i kontrola ich bieżącej działalności
a. w stosunku do prezydenta
sejm i senat  wyrażają zgodę na ratyfikację20 niektórych ważniejszych umów
międzynarodowych;
sejm  wyraża zgodę na przedłużenie stanu wyjątkowego,
üð może uchylić rozporzÄ…dzenie o wprowadzeniu stanu wyjÄ…tkowego;
senat  wyraża zgodę na zarządzone przez prezydenta referendum w sprawach
o szczególnym znaczeniu dla państwa;
Zgromadzenie Narodowe  może postawić prezydenta w stan oskarżenia
przed Trybunatem Stanu;
kontrolna b. w stosunku do Rady Ministrów i innych instytucji państwowych
sejm  udziela wotum zaufania po powołaniu Rady Ministrów przez prezydenta
oraz wyraża wotum nieufności Radzie Ministrów lub ministrom,
üð udziela absolutorium21 z wykonania ustawy budżetowej,
üð może zlecić Najwyżej Izbie Kontroli przeprowadzenie czynnoÅ›ci kontrol-
nych,
üð może powoÅ‚ać komisjÄ™ Å›ledczÄ… do zbadania okreÅ›lonej sprawy,
üð posÅ‚owie majÄ… prawo do interpelacji22, zapytaÅ„ i pytaÅ„ w sprawach bieżą-
cych i żądania informacji od członków Rady Ministrów,
üð poprzez komisje sejmowe kontroluje funkcjonowanie Rady Ministrów;
senat  senatorowie mogą uruchomić kontrolę konstytucyjności prawa,
üð senatorowie majÄ… prawo do informacji i interwencji,
üð senat może uchwalać oÅ›wiadczenia, rezolucjÄ™23, apele
funkcja ta realizowana jest przez:
1. wyrażenie wotum zaufania lub wotum nieufności wobec Rady Ministrów,
2. udział sejmu i senatu w uchwaleniu budżetu,
współuczestniczenia 3. uchwalanie ustaw dotyczących finansów publicznych, w tym o zaciągnięciu
w określeniu polityki pań- długu publicznego,
stwa 4. obowiÄ…zek premiera przedstawienia sejmowi exsposé24,
5. możliwość uchwalania przez sejm rezolucji i apeli,
6. podjęcie decyzji przez sejm o stanie wojny (tylko w przypadku zbrojnej napaści
lub zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych) i zawarciu pokoju
Tryb ustawodawczy.
tryb ustawodawczy regulowany jest przez artykuły Konstytucji RP, regulamin sejmu i regulamin senatu, prawa te wyznaczają
następujące etapy procesu legislacyjnego:
1. zgłoszenie inicjatywy ustawodawczej,
2. postępowanie w sejmie z projektem ustawy,
3. postępowanie w senacie w sprawie ustawy uchwalonej przez sejm,
4. ewentualne rozpatrzenie przez sejm stanowiska senatu,
5. podpisanie ustawy przez prezydenta,
6. wejście w życie ustawy,
7. tryb pilny
1. zgłoszenie inicjatywy ustawodawczej
na mocy Konstytucji RP inicjatywa ustawodawcza, czyli prawo do wnoszenia projektu ustawy, przysługuje:
posłom (regulamin sejmu precyzuje, że może ona być wniesiona przez komisję sejmową lub przez grupę co najmniej 15 posłów),
senatowi,
prezydentowi,
Radzie Ministrów,
grupie co najmniej 100 tys. obywateli
projekt ustawy należy przedstawić w formie pisemnej marszałkowi sejmu, powinien on także zawierać uzasadnienie i przewidziane
załączniki, m.in. opis projektowanych skutków finansowych wprowadzenia ustawy
2. tryb postępowania w sejmie z projektem ustawy
20
ratyfikacja  zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez upoważniony do tego organ państwowy.
21
absolutorium  akt organu przedstawicielskiego uznający na podstawie sprawozdania prawidłowość działalności finansowej
organu wykonawczego.
22
interpelacja  zapytanie skierowane przez przedstawiciela parlamentu do rządu lub do któregoś z jego członków; zapytanie
w sprawach urzędowych skierowane do władz administracyjnych.
23
rezolucja  zbiorowa uchwała powzięta przez jakieś zgromadzenie w wyniku obrad.
24
exposé  [wym. ekspoze] wypowiedz
programowa szefa lub innego członka rządu w parlamencie, przedstawiająca ogólną linię
polityczną rządu albo jego zamierzenia w określonej dziedzinie, wygłaszana zwykle po powołaniu nowego rządu.
Strona 6 z 20
Ustrój
Konstytucja wymaga przeprowadzenia trzech czytań projektu w procesie legislacyjnym
pierwsze czytanie odbywa się na posiedzeniu plenarnym25 sejmu lub, częściej stosowane rozwiązanie w praktyce, w jednej
z komisji tematycznych sejmowych
każdy projekt musi też być zaopiniowany przez komisję ustawodawczą sejmu
projekt może zostać odrzucony w całości w pierwszym czytaniu, wówczas postępowanie legislacyjne zostaje zakończone
zasadnicze prace nad projektem ustawy toczÄ… siÄ™ po pierwszym czytaniu w komisjach sejmowych
komisja może przyjąć projekt w całości, zgłosić do niego poprawki lub w całości go odrzucić
drugie czytanie odbywa siÄ™ zawsze na posiedzeniu sejmu
obejmuje ono przedstawienie sprawozdania komisji o projekcie i przeprowadzenie debaty, w czasie której zostają zgłoszone po-
prawki i wnioski
poprawki mogą zgłaszać wnioskodawca projektu, posłowie i Rada Ministrów
po drugim czytaniu projekt może być skierowany ponownie do komisji
komisja rozpatruje zgłoszone wnioski i poprawki, ustosunkowuje się do nich i przekazuje sejmowi swoją rekomendację, by je przy-
jąć lub odrzucić
jeśli jednak w drugim czytaniu nie zgłoszono żadnych poprawek i wniosków, to wówczas może odbyć się bezpośrednio
po zakończeniu drugiego czytania trzecie czytanie
wnioskodawca projektu ma prawo wycofać swój projekt najpóz
niej w czasie drugiego czytania
trzecie czytanie projektu ustawy obejmuje przedstawienie sprawozdania komisji i głosowanie nad projektem
projekt może zostać w całości odrzucony, jeśli taki wniosek zostanie przegłosowany przez sejm
przyjęcie zaproponowanych poprawek do poszczególnych artykułów odbywa się przez głosowanie każdej zgłoszonej poprawki od-
dzielnie
następnie sejm głosuje nad przyjęciem całego projektu w wersji zaproponowanej przez komisję z poprawkami naniesionymi
przez sejm
z reguły jest wymagana zwykła większość głosów (więcej głosów za niż przeciw, głosy wstrzymujące się nie są brane pod uwagę),
w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów
po przegłosowaniu projektu w trzecim czytaniu staje się on ustawą, która zostaje poddana dalszym etapom procesu legislacyjnego
3. tryb postępowania w senacie w sprawie ustawy uchwalonej przez sejm
marszałek sejmu ustawę uchwaloną przez sejm przekazuje senatowi
marszałek senatu kieruje projekt do właściwych komisji senackich, które proponują stanowisko senatu
następnie na posiedzeniu plenarnym senat podejmuje debatę i głosuje nad ustawą
senat może:
przyjąć ustawę bez zmian,
wprowadzić poprawki do tekstu ustawy,
w całości odrzucić
jeśli senat przyjmie ustawę bez zmian, wówczas marszałek sejmu przekazuje ją prezydentowi do podpisu
w przypadku kiedy senat wprowadził poprawki lub odrzucił ustawę w całości, wraca ona ponownie do sejmu i przechodzi dalszy etap
legislacji
senat musi wypracować swoje stanowisko w określonym czasie (30 dni), po tym okresie sejm uznaje, że senat przyjął ustawę
w brzmieniu uchwalonym przez sejm
4. ewentualne rozpatrzenie przez sejm poprawek senatu lub stanowiska senatu odrzucajÄ…cego ustawÄ™
w sejmie ustawa wraca ponownie do odpowiedniej komisji, która analizuje stanowisko senatu i przedkłada sejmowi sprawozdanie
zawierające jeden z następujących wniosków:
przyjęcia wszystkich lub części poprawek,
przyjęcia ustawy senatu,
odrzucenia ustawy senatu
sejm może odrzucić stanowisko senatu (czyli wrócić do swoich poprzednich zapisów) tylko bezwzględną większością głosów
(więcej głosów za odrzuceniem niż łącznie przeciwnych i wstrzymujących się)
jeśli takiej większości nie uzyska, uchwałę senatu uznaje się za przyjętą
w przypadku gdy sejm nie przyjmie stanowiska senatu odrzucającego ustawę, proces ustawodawczy zostaje zakończony
w innym przypadku ustawa zostaje przedłożona prezydentowi do podpisu
5. podpisanie ustawy przez prezydenta
marszałek sejmu przedstawia uchwaloną ustawę do podpisu prezydentowi
prezydent może:
ustawę podpisać
lub
skierować ją:
üð albo do TrybunaÅ‚u Konstytucyjnego w celu zbadania jej zgodnoÅ›ci z obowiÄ…zujÄ…cÄ… konstytucjÄ…,
üð albo do sejmu z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie (tzw. weto ustawodawcze)
orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego ma charakter wiążący
oznacza to, że jeśli Trybunał uznał ustawę za zgodną z konstytucją, to prezydent ma obowiązek podpisania jej, jeśli zaś uznał
za niezgodną z konstytucją, prezydent nie może jej podpisać
trybunał może także wskazać poszczególne przepisy ustawy niezgodne z konstytucją
25
plenarny  o posiedzeniu, dyskusji, obradach: odbywający się w pełnym składzie.
Strona 7 z 20
Ustrój
jeśli orzeknie wówczas, że nie są one nierozerwalnie związane z całą ustawą, prezydent może albo:
üð podpisać ustawÄ™, ale z pominiÄ™ciem wskazanych przepisów jako niezgodnych z konstytucjÄ…,
üð albo ponownie ustawÄ™ skierować do sejmu, aby usunÄ…Å‚ niezgodnoÅ›ci z konstytucjÄ…
weto prezydenta oznacza powrót ustawy do ponownego rozpatrzenia przez sejm
ustawa zostaje przekazana komisji, która następnie przedkłada sejmowi sprawozdanie i wniosek o przyjęcie lub odrzucenie sprzeci-
wu prezydenta
sejm może odrzucić sprzeciw prezydenta kwalifikowaną większością 3/5 głosów
tak przegłosowaną ustawę prezydent ma obowiązek podpisać
6. wejście w życie ustawy
ustawa podpisana przez prezydenta zostaje następnie ogłoszona w Dzienniku Ustaw26, wchodzi w życie po upływie tzw. vacatio
legis27  zazwyczaj po 15 30-dniowym okresie przeznaczonym na powiadomienie i dostosowanie się urzędów i obywateli
do nowych warunków prawnych
7. tryb pilny
Rada Ministrów na prawo uznać (prawnie każdy) swój projekt ustawy za pilny
wówczas czas jego rozpatrywania przez senat jest skrócony z 30 do 14 dni, a termin podpisania jej przez prezydenta zostaje skrócony
z 21 do 7 dni
inne mechanizmy legislacyjne pozostajÄ… bez zmian
organy sejmu i senatu
skład, sposób wyboru
organ kompetencje
sejm senat
1. marszałkowie sej-
mu i senatu
zwołuje posiedzenia
izby,
przewodniczy obra-
dom izby,
stoi na straży praw
i godności izby,
reprezentuje izbÄ™
na zewnÄ…trz
2. marszałek sejmu
nadaje bieg inicjaty-
wom ustawodawczym
wybierany spośród wybierany spośród
i uchwałodawczym,
posłów na pierwszym senatorów na pierw-
zarzÄ…dza wybory pre-
posiedzeniu sejmu szym posiedzeniu se-
zydenckie,
w nowej kadencji, natu w nowej kadencji,
marszałek
przejmuje obowiÄ…zki
wybór dokonywany wybór dokonywany
prezydenta
bezwzględną większo- bezwzględną większo-
w sytuacjach określo-
ścią głosów członków ścią głosów członków
nych w konstytucji,
izby izby
przewodniczy obra-
dom Zgromadzenia
Narodowego
3. marszałek senatu
zastępuje prezydenta,
jeśli tej funkcji
nie może pełnić mar-
szałek sejmu,
przewodniczy Zgro-
madzeniu Narodowe-
mu, jeśli tej funkcji nie
może pełnić marszałek
sejmu
funkcje pomocnicze
w organizowaniu
marszałek marszałek i wicemarszał- i kierowaniu pracami
Prezydium28
i wicemarszałkowie izby kowie izby izb,
organizowanie współ-
pracy między komi-
26
 Dziennik Ustaw w Polsce urzędowy organ, w którym ogłasza się ustawy (1952 89 dekrety z mocą ustawy), rozporządzenia
naczelnych organów administracji, umowy międzynarodowe i ich ratyfikacje.
27
vacatio legis  (łac.) okres od dnia ogłoszenia aktu normatywnego do dnia jego wejścia w życie, przewidziany w ustawie.
28
prezydium  (łac.) organ kierowniczy ciała kolegialnego, np. p. sejmu; organ wyłoniony spośród zgromadzenia w celu kierowa-
nia jego obradami.
Strona 8 z 20
Ustrój
sjami sejmowymi
organ doradczy mar-
członkowie Prezydium, szałka,
członkowie Prezydium,
przedstawiciele klubów zapewnia współdziała-
przedstawiciele klubów
Konwent29 Seniorów parlamentarnych nie klubów parlamen-
parlamentarnych, porozu-
(po jednym), porozumień tarnych,
mień kół senackich
kół poselskich
ma uprawnienia opi-
niodawcze
w sejmie (28 w 2005 r.)
wyspecjalizowane
organy o charakterze
pomocniczym, zakres
ich działania określony
w uchwale
o powołaniu komisji,
komisje zwiÄ…zane
z tokiem prac izby,
prowadzÄ… prace mery-
powołane na okres toryczne
całej kadencji sejmu, powołane na okres nad zgłoszonymi pro-
powoływane całej kadencji senatu, jektami,
i odwoływane powoływane pełnią funkcje kontro-
komisje stałe przez sejm, i odwoływane lne, np. prowadzą kon-
złożone z posłów, przez senat, trolę wykonywania
ustaw
poseł może być człon- złożone z członków
kiem nie więcej niż izby
w senacie (14 w 2005 r.),
dwóch komisji
majÄ… mniejsze upraw-
nienia niż komisje
sejmowe,
powołane do opraco-
wania spraw zgłoszo-
nych przez izbÄ™,
opracowujÄ… sprawoz-
dania dotyczÄ…ce ustaw
uchwalonych przez
sejm
w sejmie i senacie
wyspecjalizowane
sposób powołania, jak sposób powołania, jak organy o charakterze
komisji stałych, komisji stałych, pomocniczym, powo-
komisje nadzwyczajne
po zakończeniu zada- po zakończeniu zada- łane do rozpatrzenia
nia komisja ulega roz- nia komisja ulega roz- szczególnie ważnych
lub pilnych ustaw,
wiÄ…zaniu wiÄ…zaniu
realizują określone
przez izbÄ™ zadania
w sejmie
komisja służy realizacji
funkcji kontrolnych
sejmu, zostaje powo-
Å‚ana do zbadania kon-
powołuje sejm uchwa- kretnej sprawy,
łą podjętą bezwzględ- postępowanie w komi-
ną większością głosów, sji toczy się według
w składzie do 11 po- przepisów postępowa-
nie ma możliwości powoła-
komisje śledcze nia karnego, komisja
słów, według repre-
nia komisji śledczych
zentacji klubów i po- może wnioskować do
rozumień kół posel- parlamentu o wszczę-
skich w Konwencie cie postępowania,
Seniorów komisja może wszcząć
postępowanie w spra-
wie pociągnięcia do
odpowiedzialności
przed Trybunatem
Stanu osób, które mu
29
Konwent Seniorów  opiniodawczy organ sejmu złożony z marszałka, wicemarszałków, przewodniczący klubów poselskich
oraz przedstawicieli porozumień klubów lub kół liczących co najmniej 15 posłów.
Strona 9 z 20
Ustrój
podlegajÄ…,
po zakończeniu postę-
powania komisja prze-
kazuje sprawozdanie
ze swej działalności
sejmowi (marszałko-
wi)
Struktury wewnętrzne w sejmie i senacie
kluby i koła poselskie lub senatorskie są formami politycznej organizacji posłów i senatorów
mogą być też tworzone koła i kluby, a także zespoły wspólne obu izb
celem ich jest reprezentowanie jednej linii politycznej w izbie; zwykle oznacza to tworzenie frakcji według przynależności do partii
politycznych
zasady tworzenia i przynależności prawa
może utworzyć grupa co najmniej 15
posłów lub 7 senatorów,
prawo do reprezentacji w Konwencie
istnieje zakaz przynależności do więcej
klub Seniorów,
niż jednego klubu,
prawo do inicjatywy ustawodawczej
możliwość zmiany przynależności do
klubu w czasie kadencji
może utworzyć grupa co najmniej 3
postów lub 3 senatorów,
prawo do reprezentacji w Konwencie
zakaz przynależności do więcej niż jed- Seniorów (wymagany udział 15 posłów),
koło
nego koła, w tym celu koła mogą zawierać porozu-
mienia
koło może zawierać porozumienia z
innymi kołami
Organy władzy wykonawczej  prezydent i Rada ministrów
Prezydent
zasady wyboru prezydenta
ogólne zasady
Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu
prawa wyborcze-
tajnym
go
prawo udziału w wyborach prezydenta ma osoba, która:
czynne prawo posiada obywatelstwo polskie,
wyborcze ukończyła najpóz
niej w dniu wyborów 18 lat,
korzysta z pełni praw wyborczych
na prezydenta może zostać wybrana osoba, która spełnia następujące warunki:
bierne prawo posiada obywatelstwo polskie,
wyborcze ukończyła najpóz
niej w dniu wyborów 35 lat,
korzysta z pełni praw wyborczych do sejmu
prawo zgłoszenia kandydata na urząd prezydenta może zgłosić grupa 100 tys. obywateli mających prawo wybie-
kandydata rania do sejmu
kandydat na prezydenta jest wybierany na pięcioletnią kadencję, może być wybrany ponownie
kadencja pełna
tylko raz
mandat prezydencki wygasa przed upływem kadencji w przypadku:
śmierci prezydenta,
zrzeczenia się urzędu,
kadencja skróco-
stwierdzenia nieważności wyboru prezydenta,
na
uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania
urzędu ze względu na stan zdrowia,
złożenia z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu
ważność wyborów stwierdza Sąd Najwyższy
przebieg wyborów na urząd prezydenta
w pierwszej turze biorą udział wszyscy zgłoszeni kandydaci,
na urząd prezydenta RP zostaje wybrany ten kandydat, który otrzymał więcej niż
pierwsza tura połowę ważnie oddanych głosów,
jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości w pierwszym głosowaniu,
przeprowadza się ponowne głosowanie
zostaje przeprowadzona, jeśli prezydent nie został wybrany w pierwszej tu-
druga tura rze,
w drugiej turze wyborów prezydenckich uczestniczą dwaj kandydaci, którzy w pierwszym
Strona 10 z 20
Ustrój
głosowaniu otrzymali kolejno największą liczbę głosów,
na prezydenta zostaje wybrany kandydat, który w ponownym głosowaniu
uzyskał więcej głosów
Kompetencje prezydenta RP
1. Kompetencje obejmujące funkcje wykonawcze i arbitrażu w relacjach z pozostałymi władzami
dzięki posiadanym kompetencjom prezydent może pełnić rolę stabilizującą system rządzenia, czuwać nad sprawnym funkcjonowa-
niem pozostałych władz w państwie, pełnić funkcję władzy neutralnej lub moderującej w rozwiązywaniu konfliktów między poszcze-
gólnymi organami państwowymi, np. w czasie kryzysu gabinetowego
a) kompetencje wobec parlamentu
obowiązki organizacyjne: zarządza wybory, zwołuje pierwsze posiedzenia sejmu i senatu w nowej kadencji, rozwiązuje sejm w
dwóch określonych przypadkach,
uprawnienia inicjatywne: prawo do inicjatywy ustawodawczej,
uprawnienia hamujące: prawo do zgłoszenia weta ustawodawczego, kierowania ustaw do Trybunału Konstytucyjnego, rozwią-
zania sejmu w dwóch określonych przypadkach,
uprawnienia związane z podpisaniem i ogłoszeniem ustawy,
prawo do zwrócenia się z orędziem do sejmu, senatu i Zgromadzenia Narodowego
b) kompetencje wobec rzÄ…du
może uczestniczyć w powołaniu rządu i ma wpływ na zmiany w jego składzie personalnym,
w zakresie oddziaływania na tok pracy rządu i jego politykę istnieje rozdział kompetencji rządu i prezydenta w kierowaniu poli-
tyką  to rząd prowadzi bieżącą politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa; prezydent mianuje zaś ambasadorów i dokonuje
nominacji na najwyższe stopnie wojskowe; prezydent poprzez możliwość powołania Rady Gabinetowej (jest ona złożona z Rady
Ministrów i prezydenta) może próbować wpływać na działania rządu (Rada ta nie posiada kompetencji Rady Ministrów, tzn.
nie może podejmować prawnie obowiązujących rozstrzygnięć)
c) kompetencje wobec władzy sądowniczej
związane z obsadą personalną: powołuje sędziów (na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa), prezesa i wiceprezesa Trybunału
Konstytucyjnego, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego (spośród kandydatów
przedstawionych przez odpowiednie sÄ…dy)
2. Kompetencje obejmujące funkcje głowy państwa
prezydent jest najwyższym przedstawicielem RP, reprezentuje RP na zewnątrz, uosabia autorytet władzy państwowej
a) kompetencje w zakresie polityki zagranicznej
zgodnie z konstytucją prezydent w tym zakresie ma współdziałać z prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem
reprezentuje państwo w stosunkach zewnętrznych,
ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe,
podejmuje decyzje personalne: mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach
międzynarodowych,
przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych,
wydaje, na wniosek Rady Ministrów, postanowienie o wprowadzeniu stanu wojennego, jeśli zaistnieją okoliczności uzasadnia-
jące jego wprowadzenie (zbrojna napaść na terytorium RP lub obowiązek wspólnej obrony)
b) w zakresie obronności i bezpieczeństwa państwa
przyznanie uprawnień w tym zakresie jest wynikiem uznania prezydenta za najwyższego zwierzchnika sił zbrojnych
w czasie pokoju sprawuje swoje zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi za pośrednictwem ministra obrony narodowej,
podejmuje decyzje personalne: mianuje szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców rodzajów sił zbrojnych, a w czasie wojny
naczelnego dowódcę sił zbrojnych,
nadaje na wniosek ministra obrony narodowej stopnie wojskowe,
zarządza powszechną lub częściową mobilizację i użycie sił zbrojnych do obrony RP na wniosek Rady Ministrów,
organem doradczym prezydenta w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i wewnętrznego państwa jest Rada Bezpieczeństwa
Narodowego (jej skład ustala prezydent i przewodniczy jej obradom),
organem pomocniczym prezydenta jest Kancelaria Prezydenta,
w sytuacji zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego na wniosek Rady
Ministrów może wprowadzić stan wyjątkowy
c) tradycyjne kompetencje głowy państwa
nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na jego zrzeczenie się,
nadaje ordery i odznaczenia państwowe,
posiada prawo łaski wobec osoby skazanej przez sąd (ale nie przez Trybunał Stanu),
nadaje tytuł naukowy profesora
Strona 11 z 20
Ustrój
Akty urzędowe prezydenta
rodzaje aktów prawnych
wydawane na wniosek Rady Ministrów w czasie stanu
rozporządzenia z mocą wojennego, jeśli sejm nie może zebrać się na posiedze-
ustaw nie, podlegajÄ… zatwierdzeniu na pierwszym posiedzeniu
sejmu
o charakterze wykonawczym wobec przepisów ustaw na
rozporzÄ…dzenia
akty normatywne
podstawie szczegółowego upoważnienia ustaw
normatywne o charakterze wykonawczym,
mogą być wydawane na podstawie ustawy,
zarzÄ…dzenia
mają charakter przepisów wewnętrznych,
wymagajÄ… kontrasygnaty30
wydawane w celu realizacji kompetencji prezydenta, np.
akty nienormatyw- zarządzenie wyborów do sejmu i senatu, ratyfiko-
postanowienia
ne wania umowy międzynarodowej, wystąpienia z wnio-
skiem do Trybunatu Konstytucyjnego
wszystkie akty normatywne podlegają kontroli Trybunału Konstytucyjnego  pod względem ich konstytucyjności i legalności
Kontrasygnata i prerogatywy
Kontrasygnata
kontrasygnata  wymóg złożenia współpodpisu przez prezesa Rady Ministrów na akcie urzędowym prezydenta przez niego podpi-
sanym
bez kontrasygnaty akt urzędowy nie jest ważny (z wyjątkiem zastrzeżonych w art. 144. ust. 3. Konstytucji RP z 1997 r.)
zakres kontrasygnaty
obowiązek kontrasygnaty obejmuje przede wszystkim kompetencje prezydenta z zakresu polityki zagranicznej i obronnej, a także
związane ze stanami nadzwyczajnymi i znajdujące się w zakresie działania władzy wykonawczej
znaczenie kontrasygnaty
premier może odmówić udzielenia kontrasygnaty, jeśli się nie zgadza, z polityką prezydenta, wymusza to konieczność współ-
działania prezydenta z rządem w celu zajęcia jednolitego stanowiska,
kontrasygnata jest mechanizmem wewnętrznej kontroli w obrębie władzy wykonawczej, ponieważ kontrasygnata premiera
pociąga za sobą odpowiedzialność polityczną premiera przed sejmem
Prerogatywy
akty, które nie podlegają kontrasygnacie, należą do prerogatyw głowy państwa
konstytucja przewiduje, które akty należą do prerogatyw prezydenta
wykraczają one poza sferę działalności wykonawczej i są związane z pełnieniem funkcji arbitrażu przez prezydenta
zakres prerogatyw wyznacza rzeczywistą pozycję urzędu prezydenckiego w systemie ustrojowym
tworzą więc zakres osobistych uprawnień prezydenta
zakres prerogatyw
konstytucja wskazuje w punktach akty urzędowe prezydenta wydawane bez kontrasygnaty  akty związane z:
funkcjonowaniem parlamentu, w tym: zarządzanie wyborów parlamentarnych, zwoływanie ich pierwszego posiedzenia, skraca-
nie ich kadencji,
tworzeniem i odwołaniem Rady Ministrów, w tym: desygnowanie prezesa Rady Ministrów, jego powołanie, odwołanie ministra,
któremu sejm wyraził wotum nieufności,
powoływaniem na urzędy wskazane w ustawie zasadniczej,
wydawaniem postanowień, w tym: o ułaskawieniu, nadawaniu obywatelstwa, nadawaniu orderu,
trybem legislacyjnym, w tym: zgłoszenie inicjatywy ustawodawczej, złożenie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego, odmowa
podpisania ustawy,
stanowieniem prawa o charakterze wewnętrznym, np. zarządzenie ogólnokrajowego referendum
znaczenie prerogatyw
tworzą sferę wyłączoną z konieczności współdziałania prezydenta z Radą Ministrów,
są wyłączone spod kontroli parlamentarnej,
prezydent ponosi za nie bezpośrednią odpowiedzialność konstytucyjną, jeśli zostało naruszone prawo
odpowiedzialność prezydenta
polityczna prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem:
30
kontrasygnata  (łac.) wymóg konstytucyjny podpisania aktu urzędowego głowy państwa przez premiera lub właściwego,
ze względu na treść aktu, ministra, którzy biorą na siebie odpowiedzialność polityczną i prawną za dany akt; w Polsce od 1989 k.
premiera wymagajÄ… akty prawne prezydenta o istotnym znaczeniu.
Strona 12 z 20
Ustrój
jest wyłączony spod kontroli parlamentu,
polityka prezydenta nie stanowi przedmiotu obrad parlamentu,
nie może być pozbawiony urzędu z powodów politycznych
wymóg kontrasygnaty daje jednak możliwość Radzie Ministrów oddziaływania na
politykÄ™ prowadzonÄ… przez prezydenta
odpowiedzialność przed wyborcami:
wyborcy mogą egzekwować odpowiedzialność polityczną prezydenta np.
w reelekcji31,w referendum ogłoszonym przez prezydenta poprzez udzielenie
poparcia lub odmowę wyrażenia aprobaty
odpowiada za naruszenie konstytucji i ustaw przed Trybunałem Stanu w zakre-
sie urzędowania lub w związku z zajmowanym stanowiskiem,
konstytucyjna
Zgromadzenie Narodowe uchwałą podjętą większością 2/3 głosów ustawowej
liczby członków może postawić prezydenta w stan oskarżenia przed Trybuna-
Å‚em Stanu
odpowiada za popełnienie przestępstwa (w związku ze sprawowanym urzędem,
karna jak i za czyny niezwiązane z pełnieniem swoich funkcji) przed Trybunatem Sta-
nu
Rada Ministrów i administracja rządowa
procedury powołania Rady Ministrów
wariant I
prezydent desygnuje prezesa RM,
prezes RM proponuje skład rządu,
w ciÄ…gu 14 dni od dnia pierwszego posiedze-
prezydent
prezydent powołuje prezesa RM wraz z
nia sejmu lub przyjęcia dymisji rządu
pozostałymi członkami RM i odbiera od
nich przysięgę
prezes RM przedstawia sejmowi pro-
gram dziaÅ‚ania RM (exposé), z wnio-
skiem o udzielenie jej wotum zaufania,
w ciągu 14 dni od dnia powołania przez pre-
sejm
sejm uchwala wotum zaufania bez-
zydenta prezesa RM
względną większością głosów w obecno-
ści co najmniej połowy ustawowej liczby
posłów
wariant II, uruchamiany, jeśli w wyniku zastosowania wariantu I nie powstała Rada Ministrów
sejm wybiera prezesa RM oraz proponowa-
w ciągu 14 dni od upływu terminu powołania
nych przez niego członków RM bezwzględną
sejm prezesa RM przez prezydenta lub 14 dni od
większością głosów w obecności co najmniej
nieudzielenia wotum zaufania przez Sejm
połowy ustawowej liczby posłów
prezydent powołuje tak wybraną RM i odbie-
prezydent
ra przysięgę od jej członków
wariant III uruchamiany, jeśli w wyniku zastosowania wariantu II nie zostanie powołana Rada Ministrów
prezydent powołuje prezesa RM,
prezydent powołuje pozostałych człon- w ciągu 14 dni od niepowołania RM w wyniku
prezydent
ków RM na wniosek prezesa RM, zastosowania wariantu II
prezydent odbiera przysięgę od RM
sejm udziela wotum zaufania RM więk-
w ciągu 14 dni od powołania RM przez prezy-
sejm szością głosów w obecności co najmniej
denta
połowy ustawowej liczby posłów
w razie nieudzielenia wotum zaufania przez sejm prezydent skraca kadencjÄ™ sejmu i zarzÄ…dza
prezydent
wybory
Skład Rady Ministrów
Rada Ministrów składa się z:
prezesa Rady Ministrów (premiera),
ministrów,
w jej skład mogą być też powołani: wiceprezesi Rady Ministrów, którzy podobnie jak prezes mogą także pełnić funkcję ministra,
przewodniczący komitetów określonych w odrębnych ustawach
31
reelekcja  ponowne obranie kogoÅ› na jakieÅ› stanowisko lub urzÄ…d.
Strona 13 z 20
Ustrój
Odwołanie członków Rady Ministrów
a) odwołanie członków Rady Ministrów poprzez wyrażenie wotum nieufności przez sejm
wotum nieufności wobec całej Rady Ministrów wotum nieufności wobec poszczególnego mini-
stra
złożenie pisemnego wniosku o uchwalenie wotum złożenie pisemnego wniosku o uchwalenie wotum
nieufności Radzie Ministrów przez co najmniej 46 nieufności ministrowi przez co najmniej 69 posłów,
posłów, ze wskazaniem imiennym kandydata na pre-
zesa Rady Ministrów (konstruktywne wotum nieuf-
ności),
wniosek zostaje poddany pod głosowanie, nie wcze- wniosek zostaje przyjęty większością ustawowej
śniej niż po upływie 7 dni, i przyjęty większością liczby posłów,
ustawowej liczby posłów,
prezes Rady Ministrów ma obowiązek złożyć prezydent jest zobowiązany do odwołania
dymisję prezydentowi w przypadku uchwale- członka rządu
nia wotum nieufności,
prezydent powołuje nowego prezesa Rady Ministrów
wskazanego przez sejm i na jego wniosek pozostałych
członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przy-
sięgę
powtórny wniosek wobec tego samego ministra może być
powtórny wniosek może być zgłoszony nie wcześniej niż
zgłoszony nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy od daty
po upływie 3 miesięcy od daty odrzucenia poprzedniego
odrzucenia poprzedniego wniosku, chyba że zostanie on
wniosku, chyba że zostanie on poparty przez 115 posłów
poparty przez 115 posłów
b) odwołanie członków Rady Ministrów na wniosek prezesa Rady Ministrów
na wniosek prezesa RM prezydent dokonuje zmian w składzie RM
c) odwołanie członków Rady Ministrów na skutek dymisji Rady Ministrów
dymisję składa prezes Rady Ministrów w następujących sytuacjach:
1. na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego sejmu, aby możliwe było powołanie nowego rządu, reprezentującego nową
większość sejmową;
2. nieuchwalenia przez sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów
a. w przypadku braku akceptacji większości sejmowej dla nowo tworzonego rządu, oznacza przejście do kolejnych etapów
przewidzianych w procedurze powołania rządu,
b. w przypadku braku poparcia większości sejmowej dla działalności istniejącego gabinetu  obowiązkiem prezydenta jest
przyjęcie dymisji;
3. uchwalenia przez sejm wotum nieufności dla Rady Ministrów, ale jest możliwe tylko konstruktywne wotum nieufności;
prezydent musi przyjąć dymisję;
4. nieuchwalenia przez sejm absolutorium dla rządu (związanego z realizacją ustawy budżetowej);
5. złożenia rezygnacji przez prezesa Rady Ministrów, decyzja ta nie wymaga uzgodnienia z pozostałymi członkami gabinetu,
ale oznacza ustąpienie całego rządu; prezydent może jednak odmówić przyjęcia rezygnacji
Kompetencje Rady Ministrów
Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa
należą do niej sprawy polityki państwa niezastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego
ze względu na charakter i kierunek oddziaływania Rady Ministrów można wyróżnić następujące grupy kompetencji rządu:
1. kompetencje inicjatywne w stosunku do innych organów państwa
wobec Sejmu
prawo inicjatywy ustawodawczej,
prawo wnoszenia poprawek do projektów ustaw rozpatrywanych przez sejm,
prawo zgłoszenia projektu ustawy jako pilny,
wyłączność inicjatywy ustawodawczej w odniesieniu do: ustawy budżetowej i zmiany tej ustawy, ustawy o prowizorium budże-
towym32, ustawy o zaciąganiu długu publicznego, ustawy o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo;
wobec Prezydenta
prawo do przedłożenia wniosku o wprowadzanie stanów nadzwyczajnych: stanu wojennego i stanu wyjątkowego;
2. kompetencje wykonawcze
zapewnia wykonywanie ustaw,
32
prowizorium budżetowe  (ekon.) budżet tymczasowy, uchwalony zwykle na miesiąc lub kwartał do czasu uchwalenia budże-
tu rocznego.
Strona 14 z 20
Ustrój
wydaje rozporzÄ…dzenia jako akty wykonawcze do ustaw,
kieruje wykonaniem budżetu państwa, z wykonania ustawy budżetowej składa co roku sprawozdanie sejmowi;
3. kompetencje kierownicze i koordynujÄ…ce
sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, zawiera umo-
wy międzynarodowe,
sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju,
zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa,
koordynuje i kontroluje prace organów administracji rządowej,
posiada prawo kierowania działalnością wojewodów, określania zasad realizacji powierzonych im zadań i kompetencji jako
przedstawiciela rządu w województwie,
Rada Ministrów ponosi odpowiedzialność polityczną za działalność organów jej podporządkowanych,
prezes Rady Ministrów kieruje pracami i reprezentuje Radę Ministrów; zwołuje posiedzenia rządu, ustala ich porządek i im
przewodniczy;
4. kompetencje kontrolne wobec organów i instytucji niepodporządkowanych Radzie Ministrów
służą egzekwowaniu zadań im zleconych,
sprawuje nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego; prezes Rady Ministrów może: zawiesić organy gminy i ustanowić
zarząd komisaryczny, wystąpić o rozwiązanie rady gminy w przypadku powtarzającego się naruszania konstytucji lub ustaw
Akty prawne wydawane przez Radę Ministrów
akty prawne powszechnie obowiązujące akty prawne o charakterze wewnętrznym
obowiÄ…zujÄ…ce tylko jednostki organizacyjne podle-
głe organowi wydającemu te akty
rozporzÄ…dzenia
zarządzenia uchwały
wydawane na
wydawane przez prezesa Rady Ministrów i po-
podstawie
szczególnych ministrów, tylko na podstawie upo-
ustawy przez Rady Mini-
ważnienia zawartego w ustawie
prezesa Rady strów
Ministrów lub
ministrów
zasady funkcjonowania Rady Ministrów
istnieje kolegialna odpowiedzialność polityczna Rady Ministrów (a także indywidualna
członków Rady Ministrów) przed sejmem,
zasada kolegial- członkowie rządu biorą udział w procesie podejmowania decyzji kolegialnie poprzez dys-
ności działania i kusję, głosowanie lub uzgodnienie,
odpowiedzialności
rozstrzygnięcia w drodze głosowania Rada Ministrów podejmuje zwykłą większością
głosów obecnych na posiedzeniu członków, w razie równej liczby głosów rozstrzyga głos
przewodniczÄ…cego posiedzenia
zasada reprezen-
towania Rady
Ministrów przez
prezes Rady Ministrów jest zobowiązany do jej reprezentowania w kontaktach z sejmem,
premiera w kon-
przedstawia założenia programowe polityki rządu oraz inne dokumenty rządowe
taktach z innymi
organami państwa
 sejmem
członkowie Rady Ministrów uczestniczą w ustalaniu jednolitego programu i polityki pań-
stwa realizowanej przez rząd oraz zgodnie z nią opracowują strategię działania w zakresie
zasada zwiÄ…zania
swoich obowiązków w Radzie Ministrów (w tym przygotowują projekty aktów prawnych),
członków rządu ze
członkowie Rady Ministrów zobowiązani są do realizowania polityki przyjętej przez rząd i
stanowiskiem
prezentowania wspólnego stanowiska w wystąpieniach publicznych,
Rady Ministrów
Rada Ministrów ma prawo uchylenia rozporządzeń i zarządzeń ministra w przypadku ich
sprzeczności ze stanowiskiem i polityką Rady Ministrów w tej sprawie
podstawowÄ… zasadÄ… pracy rzÄ…du jest rozpatrywanie spraw i podejmowanie decyzji na
tryb podejmowa- posiedzeniach Rady Ministrów,
nia decyzji
zasadą uzupełniającą pracy rządu jest droga obiegowa  podjęcie decyzji odbywa się w
drodze korespondencyjnego uzgodnienia stanowisk
Odpowiedzialność Rady Ministrów
(oraz osób, którym prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem)
polityczna Rada Ministrów i poszczególni jej członkowie ponoszą odpowiedzialność polityczną przed
Strona 15 z 20
Ustrój
parlamentem, jest to odpowiedzialność całego rządu, solidarna, jak i indywidualna, pojedyn-
czych jego członków, formą egzekwowania tej odpowiedzialności jest:
uchwalenie przez sejm wotum nieufności, którego skutkiem jest odwołanie Rady Mini-
strów lub poszczególnych jej członków,
nieuchwalenie przez Sejm wotum zaufania
a) w procesie powołania rządu,
b) w przypadku zwrócenia się przez prezesa Rady Ministrów o wyrażenie wotum zaufa-
nia dla rzÄ…du w celu wzmocnienia pozycji gabinetu
członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za
naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym urzędem,
konstytucyjna
ma ona charakter odpowiedzialności indywidualnej
uchwała o pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej jest podejmowana przez sejm
większością 2/3 ustawowej liczby posłów
za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem, ale tylko wtedy, jeśli
karna równocześnie osoba ta jest pociągnięta do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Try-
bunałem Stanu
Administracja rzÄ…dowa
organami administracji rzÄ…dowej sÄ…:
a. wojewoda  jest przedstawicielem Rady Ministrów w województwie (rozumianym jako jednostka administracji państwowej) i
miejscowym zwierzchnikiem administracji rządowej (kieruje i koordynuje jej działalność, i ponosi za nią odpowiedzialność),
jest także organem nadzoru nad samorządem terytorialnym z punktu widzenia legalności jego działań;
b. organy administracji niezespolonej, należą do nich dowódcy okręgów wojskowych, dyrektorzy jednostek skarbowych, urzędów
celnych, urzędów morskich, urzędów statystycznych itd.
zadania z zakresu administracji rządowej mogą realizować organy samorządu terytorialnego, jeśli zadania te powierzyła im ustawa
lub na drodze porozumienia między stronami
Wojewoda
jest powoływany i odwoływany przez premiera na wniosek ministra spraw wewnętrznych i administracji, który sprawuje nadzór
nad jego działalnością i okresowo dokonuje oceny jego pracy,
może wydawać rozporządzenia porządkowe, jeśli jest to niezbędne dla ochrony życia, zdrowia lub mienia albo dla zapewnienia
porządku i bezpieczeństwa publicznego; akty te ogłaszane są w wojewódzkim dzienniku urzędowym,
na wniosek wojewody albo za jego zgodą następuje powołanie i odwołanie organów administracji niezespolonej
SamorzÄ…d terytorialny
w wyniku transformacji sytemu politycznego w Polsce po 1990 r. ustrój władzy samorządowej uległ zasadniczej zmianie
pierwszym jej etapem była reforma gmin w 1990 r., drugim  reforma administracji publicznej przeprowadzona w 1998 r., a w jej
ramach stworzenie samorządowych powiatów i województw
ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 r. wprowadzała władzę samorządową na jednym poziomie  gminy
w porównaniu z okresem wcześniejszym był to zasadniczy przełom, który sankcjonował odejście od systemu sterowania centralnego
(za pomocą zależnych od Rady Państwa rad narodowych  wojewódzkich, powiatowych i gminnych) i przejście do demokratycznych
form rzÄ…dzenia
podjęte wówczas reformy nadawały nowy charakter władzom społeczności lokalnej, gmina stawała się autentyczną wspólnotą samo-
rządową, samodzielnie podejmującą decyzje dotyczące tej społeczności
w 1998 r. powołano władzę samorządową na szczeblu lokalnym  w powiatach i na szczeblu regionalnym  w woje-
wództwach (reforma weszła w życie w 1999 r.)
w ten sposób nastąpiło rozszerzenie działalności władz samorządowych, które przejęły kolejną część uprawnień znajdujących się
dotychczas w gestii administracji rzÄ…dowej
zmiany te pociągnęły za sobą wprowadzenie nowego podziału terytorialnego kraju, w wyniku którego Polska została podzielona na
16 województw
rezygnacja z dotychczasowego podziału (na 49) wynikała z nowych zadań stawianych województwom w zakresie polityki regional-
nej, którym nie mogły sprostać istniejące wcześniej małe województwa
w wyniku wspomnianych reform obecnie istniejÄ… jednostki samorzÄ…du terytorialnego na trzech poziomach:
gminy,
powiatu,
województwa
Zasady ogólne
samorząd tworzą wszyscy mieszkańcy danego terenu, odpowiednio: gminy, powiatu i województwa; sprawują oni swoją władzę
pośrednio  poprzez prawo wybierania władz samorządowych i prawo zasiadania w tychże władzach, jak również mogą spra-
wować swoją władzę bezpośrednio  poprzez referendum, które musi się odbyć na wniosek co najmniej 10% mieszkańców da-
nego terenu samorządowego (gminy, powiatu); inicjatywę przeprowadzenia referendum wojewódzkiego ma sejmik wojewódz-
twa, do którego 10% mieszkańców może wystąpić o jego przeprowadzenie; referendum (w gminie, powiecie, województwie) jest
ważne, gdy bierze w nim udział co najmniej 30% mieszkańców danego terenu samorządowego
Strona 16 z 20
Ustrój
samorząd terytorialny na każdym z trzech poziomów działa autonomicznie i nie podlega innemu samorządowi, a w zakresie
prowadzonej przez siebie ustawowej polityki nie podlega organom administracji rzÄ…dowej
gmina, powiat, województwo stanowią zarówno jednostki samorządu terytorialnego, jak i jednostki podziału terytorialnego;
województwo jest oprócz tego jedyną jednostką administracji rządowej w terenie
jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania własne i zadania administracji publicznej; każda z nich ma osobowość
prawną, odrębność majątkową oraz samodzielność finansową
osoba zamieszkała na danym terytorium jest z mocy prawa członkiem wspólnoty samorządowej; oznacza to, że bez względu na
stopień swojego zaangażowania czy bierności wobec spraw tej społeczności jest się jej członkiem; osoba fizyczna nie może zo-
stać z niej wykluczona ani nie może odmówić przynależności do niej
czynne i bierne prawo wyborcze do władz gminy (powiatu, województwa) ma każdy obywatel polski, który w dniu wyborów ma
ukończone 18 lat i stale mieszka na terenie gminy (powiatu, województwa), w którym bierze udział w wyborach; prawo (czynne
prawo wyborcze) do udziału w wyborach lokalnych mają także cudzoziemcy mieszkający na stałe na tym terenie
Gmina podstawową wspólnotą samorządową
Konstytucja RP określa gminę jako podstawową jednostkę samorządową
gmina jest więc wspólnotą terytorialną  obejmuje określony obszar, ale jest też wspólnotą lokalnej społeczności zamieszkującej ten
obszar
gmina może powołać na swoim obszarze jednostki pomocnicze, takie jak: sołectwa33, dzielnice, osiedla
jednostki te nie mają jednak osobowości prawnej, co oznacza, że same nie mogą podejmować zobowiązań prawnych i za zobowiąza-
nia zaciągnięte przez nie odpowiada gmina
sołectwa tworzone są w gminach wiejskich, opierają się zwykle na tradycyjnie już istniejących jednostkach
dzielnice i osiedla powstajÄ… w gminach miastach
gmina jest samodzielnym podmiotem administracji publicznej, wykonujÄ…c zadania administracji publicznej, jest za nie odpowie-
dzialna, równocześnie zapewniono gminie ochronę prawną jej samodzielności
może ona zaskarżyć organy państwa w razie naruszenia jej samodzielności poprzez złożenie skargi do sądu administracyjnego
samodzielność gminy pozwala jej na własną organizację wewnętrzną, którą określa w uchwalonym przez radę gminy statucie gminy
statut rozstrzyga, jakie zadania pozostają w zakresie kompetencji jej poszczególnych organów: rady gminy, wójta lub burmistrza
oraz określa sposób podejmowania decyzji
statut gminy powyżej 300 tys. mieszkańców wymaga zatwierdzenia przez prezesa Rady Ministrów
Rada gminy  wybory
zgodnie z zasadami ordynacji wyborczej do rad gminy wybory są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzone w głosowaniu
tajnym
w gminach do 20 tys. mieszkańców w okręgach wyborczych wybiera się od 1 do 5 radnych, mieszkańcy oddają jeden głos na poje-
dynczych kandydatów
prawo zgłaszania kandydatów na radnych mają partie polityczne, stowarzyszenia i organizacje społeczne, wyborcy
zgłoszenia kandydatów muszą być poparte podpisami 25 mieszkańców
mandat uzyskują kandydaci, którzy otrzymają największą liczbę oddanych głosów w swoim okręgu według zasady wyborów więk-
szościowych
w gminach powyżej 20 tys. na okręgi wyborcze przypada od 5 do 8 mandatów
mieszkańcy gminy głosują na listy kandydatów zgłoszone przez komitety wyborcze
komitety wyborcze mogą tworzyć partie, organizacje społeczne, grupa co najmniej 5 osób
lista kandydatów musi być poparta podpisami przez 150 mieszkańców
mandaty są przydzielane pomiędzy listy kandydatów proporcjonalnie do liczby oddanych głosów na daną listę
w tych okręgach radni wybierani są według zasady wyborów proporcjonalnych
kadencja rady gminy trwa 4 lata, może być ona skrócona w wyniku referendum lokalnego
Rada gminy  kompetencje
rada gminy jest organem stanowiÄ…cym i kontrolnym w gminie
do wyłącznych zadań rady gminy należą m.in.
uchwalenie: statutu gminy, budżetu gminy, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, programów gospodarczych,
podatków gminnych, uchwał w sprawach majątkowych gminy, zasad współpracy z innymi społecznościami lokalnymi i regio-
nalnymi, w tym o zasięgu międzynarodowym, jak np. euroregiony czy porozumienia z zaprzyjaz
nionymi gminami z innych kra-
jów;
ustalenie kierunków działań wójta i wysokości jego wynagrodzenia;
powołanie jednostek pomocniczych, takich jak sołectwa czy dzielnice, i określenie zakresu ich działania;
sprawowanie funkcji kontrolnej nad działalnością wójta, gminnych jednostek organizacyjnych i pomocniczych; radzie przed-
kładane są sprawozdania z bieżącej ich działalności
33
sołectwo  w dawnej Polsce zespół uprawnień, a zarazem uposażenie majątkowe związane z urzędem sołtysa; w PRL wieś
lub sąsiadujące ze sobą wsie; było jedną z gł. form samorządu mieszkańców wsi; od 1990 jednostka pomocnicza samorządu teryto-
rialnego w gminie; organizację i zakres działania organów ustala statut gminy.
Strona 17 z 20
Ustrój
organem pomocniczym rady w jej działalności kontrolnej jest powołana przez nią komisja rewizyjna, w której skład wchodzą radni
rada jest ciałem kolegialnym34, obraduje na sesjach, na których podejmuje decyzje i uchwały, może powołać komisje stałe i doraz
ne
dla realizacji określonych zadań
rada wybiera ze swojego grona przewodniczącego (i wiceprzewodniczących), który organizuje prace rady, zwołuje jej posiedzenia i
im przewodniczy
rada powołuje i odwołuje sekretarza i skarbnika gminy
Wójt (burmistrz, prezydent)
organem wykonawczym w gminie jest wójt (w miastach  burmistrz, a w miastach liczących powyżej 100 tys. mieszkańców bądz
w
takich, w których jest to historycznie uzasadnione  prezydent miasta)
wójt (burmistrz, prezydent miasta) jest wybierany w wyborach bezpośrednich przez mieszkańców gminy, może być odwołany w
drodze lokalnego referendum
wójt (burmistrz, prezydent miasta) powołuje i odwołuje swojego zastępcę (lub zastępców, w zależności od liczebności społeczności
gminnej)
wójt (burmistrz, prezydent) jest kierownikiem urzędu gminy
Budżet gminy
budżet uchwala rada gminy, obejmuje on m.in. dochody i wydatki gminy, pomocniczych jednostek budżetowych, środki celowe
gminy
uchwała budżetowa rady jest podana do wiadomości publicznej
na dochody gminy składają się dochody ze z
ródeł własnych, subwencji ogólnych i dotacji celowych z budżetu państwa zależnie od
przydzielonych zadań
dochody gminy ze z
ródeł własnych są to wpływy z pobieranych podatków, m.in. od nieruchomości, podatku rolnego i podatku le-
śnego, od działalności gospodarczej, środków transportu, a także z pobieranych opłat, m.in. skarbowych i miejscowych
SamorzÄ…d powiatowy
organem stanowiącym i kontrolnym w powiecie jest powoływana w drodze wyborów bezpośrednich rada powiatu
rada powiatu  wybory
radni wybierani są w wyborach bezpośrednich
listy kandydatów zgłaszają komitety wyborcze
o wyborze radnego decyduje liczba uzyskanych głosów
podział mandatów pomiędzy listy kandydatów jest proporcjonalny do uzyskanego poparcia w głosowaniu
listy kandydatów, które nie osiągnęły 5% poparcia, nie uczestniczą w podziale mandatów
kadencja rady trwa 4 lata, może być skrócona m.in. w wyniku referendum lokalnego
zarzÄ…d powiatu
zarzÄ…d jest organem wykonawczym powiatu
w jego skład wchodzą: starosta, wicestarosta, pozostali członkowie
członków zarządu wybiera rada powiatu, która może odwołać cały zarząd lub pojedynczych jej członków w ściśle określonych oko-
licznościach
zarząd może być powołany spośród radnych, jak i spoza członków rady
starosta jest przewodniczącym zarządu powiatu i kierownikiem starostwa, z tego względu organizuje pracę zarządu i starostwa po-
wiatowego
reprezentuje powiat na zewnÄ…trz
Samorząd województw
regionalną wspólnotę samorządową tworzą mieszkańcy województwa
województwo, inaczej niż gmina i powiat, pełni podwójną rolę, jest siedzibą jednostki samorządowej i organów administra-
cji rzÄ…dowej
w większości województw siedziba sejmiku wojewódzkiego i wojewody znajduje się w tym samym mieście
tylko w przypadku dwóch województw mieszczą się one w dwóch różnych miastach: w województwie kujawsko-pomorskim siedziba
sejmiku województwa znajduje się w Toruniu, a siedziba wojewody w Bydgoszczy, natomiast w lubuskim siedzibą sejmiku jest Zie-
lona Góra, a wojewody Gorzów Wielkopolski
zakres działania i zadania realizowane przez samorząd województwa nie mogą naruszać samodzielności powiatu i gminy, w stosun-
kach między tymi szczeblami samorządu województwo nie pełni roli nadrzędnej ani kontrolnej
do podstawowych zadań samorządu regionu należą: określenie strategii rozwoju województwa w bardzo szerokim zakresie, zarówno
rozwoju gospodarczego, społecznego, kulturalnego, jak i ochrony środowiska, ładu przestrzennego oraz wyznaczenie priorytetów
współpracy zagranicznej
samorząd województwa jest zobowiązany do uchwalenia wieloletnich programów działań, które wytyczają kierunki rozwoju regionu
34
kolegialność  (łac.  collegium  grupa równoprawnych urzędników )  zasada organizacyjna w procesie podejmowania decyzji
przez ciała zbiorowe w organizacjach społecznych lub organach państwa; w Kościele rzymskokatolickim termin określający sposób
sprawowania władzy poprzez wydanie aktu kolegialnego przez kolegium biskupów (episkopat pod przewodnictwem papieża),
np. w czasie soborów powszechnych, albo aktu samego papieża jako głowy kolegium.
Strona 18 z 20
Ustrój
Sejmik wojewódzki
sejmik wybierany jest w wyborach bezpośrednich
podział mandatów pomiędzy listy kandydatów jest dokonywany proporcjonalnie do liczby głosów oddanych na pojedynczą listę
jednak i tu, jak w wyborach do rady powiatu, obowiązuje wymóg osiągnięcia 5% poparcia danej listy kandydatów, aby mogła ona
uczestniczyć w podziale mandatów
kadencja radnego trwa 4 lata
sejmik wojewódzki jest organem stanowiącym i kontrolnym województwa
sejmik powołuje zarząd województwa i kontroluje jego działalność poprzez powołaną spośród radnych komisję rewizyjną
może także tworzyć stałe lub doraz
ne komisje złożone z radnych dla realizacji konkretnych zadań
sejmik wybiera ze swojego grona przewodniczącego sejmiku i jego zastępców
przewodniczÄ…cy kieruje pracÄ… sejmiku i prowadzi jego obrady
Zarząd województwa
zarząd jest organem wykonawczym samorządu wojewódzkiego
w jego skład wchodzą: marszałek województwa jako jej przewodniczący, wicemarszałek, pozostali członkowie
marszałek województwa jest wybierany spośród radnych, pozostali członkowie zarządu nie muszą być radnymi
sejmik może odwołać zarząd i poszczególnych jej członków, np. w razie nieudzielenia zarządowi absolutorium
marszałek jest przewodniczącym zarządu i kierownikiem urzędu marszałkowskiego, reprezentuje województwo na zewnątrz
urząd marszałkowski jest aparatem pomocniczym sejmiku i zarządu województwa, utworzonym dla realizacji zadań powyższych
władz samorządowych
Nadzór
nadzór nad działaniem gminy, powiatu i samorządowego województwa i tylko w zakresie ustalonym w ustawie, sprawowany jest w
zakresie:
legalności (zgodności z prawem) podejmowanych przez władze gminy, powiatu, województwa działań własnych (będących
ustawowym obowiązkiem gminy) przez właściwego dla danego obszaru wojewodę;
legalności, celowości, gospodarności i rzetelności podejmowanych przez władze gminy, powiatu, województwa działań
zleconych przez organy władzy rządowej, w tym również przez właściwego dla danego obszaru wojewodę; w związku z tym
wójt (lub odpowiednio burmistrz czy prezydent), starosta, marszałek województwa zobowiązany jest przedkładać wojewodzie
uchwały rady gminy (powiatu, sejmiku wojewódzkiego) w ciągu 7 dni od ich podjęcia, a akty wykonawcze ustanawiające przepi-
sy porzÄ…dkowe w ciÄ…gu 2 dni od ich ustanowienia;
poprawności polityki finansowej  przez regionalną izbę obrachunkową; w związku z tym wójt (lub odpowiednio bur-
mistrz czy prezydent), starosta, marszałek województwa zobowiązany jest przedkładać regionalnej izbie obrachunkowej uchwa-
łę w sprawie absolutorium (zatwierdzenia gospodarki finansowej, rozliczenia budżetu gminy/powiatu/województwa w ostatnim
roku) w ciągu 7 dni od jej przyjęcia
w przypadku stwierdzonego naruszenia prawa przez organy samorządu organ nadzoru może stwierdzić nieważność uchwały rady
gminy/rady powiatu/sejmiku województwa i przekazać do ponownego rozpatrzenia
w przypadku powtarzającego się naruszania przez radę gminy, radę powiatu lub sejmik województwa konstytucji bądz
ustaw na
wniosek prezesa Rady Ministrów sejm w drodze uchwały władny jest podjąć decyzję o rozwiązaniu wszystkich organów gminy, po-
wiatu lub województwa samorządowego; wówczas prezes Rady Ministrów wyznacza osobę, która do czasu wyboru nowej rady gmi-
ny, rady powiatu, sejmiku województwa pełni funkcję w jej zastępstwie
w przypadku stałego naruszania konstytucji lub ustaw przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starostę, marszałka wojewódz-
twa, wojewoda wzywa do zaprzestania tych działań, a gdy to nie odnosi skutku, wnioskuje do prezesa Rady Ministrów o odwołanie z
zajmowanego stanowiska wójta, starosty, marszałka województwa
wówczas minister spraw wewnętrznych i administracji przedstawia Radzie Ministrów osobę, która do czasu wyboru nowego wójta,
starosty, marszałka województwa pełnić będzie jego funkcję
również w przypadku braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych przez organy gminy (np. nieobsadzenia pewnych funk-
cji) prezes Rady Ministrów na wniosek ministra spraw wewnętrznych może zawiesić organy gminy, powiatu lub samorządowego
województwa i ustanowić zarząd komisaryczny na okres do dwóch lat, nie dłużej jednak niż do nowych wyborów samorządowych
wszystkie te decyzje jako decyzje administracyjne podlegają zaskarżeniu do sądu administracyjnego w terminie 30 dni od ich dorę-
czenia
struktura władz samorządu terytorialnego w Polsce
gmina powiat województwo
organ stanowiÄ…cy i
kontrolny wybierany w
rada gminy rada powiatu sejmik województwa
wyborach bezpośred-
nich
wójt (burmistrz, prezydent starosta (prezydent miasta) marszałek i zarząd  powo-
organ wykonawczy miasta)  powoływany w i zarząd  powoływany ływany przez sejmik woje-
wyborach bezpośrednich przez radę powiatu wództwa
Strona 19 z 20
Ustrój
podział zadań pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego w Polsce
dziedzina gmina powiat województwo
szkoły ponadpodstawowe,
szkoły wyższe, szkoły
przedszkola, szkoły pod- szkoły artystyczne, porad-
edukacja średnie o znaczeniu
stawowe, gimnazja nie psychologiczno-
regionalnym
pedagogiczne
biblioteki gminne, domy biblioteki, muzea, teatry biblioteki, muzea,
kultura
kultury, muzea gminne powiatowe teatry regionalne
przychodnie, poradnie szpitale rejonowe przy- szpitale specjali-
zdrowie
gminne chodnie specjalistyczne styczne
gminne ośrodki pomocy pomoc społeczna o
pomoc społeczna domy pomocy społecznej
społecznej zasięgu regionalnym
usuwanie odpadów i ochrona środowiska
usuwanie odpadów niebez-
ochrona środowiska ochrona środowiska na o zasięgu regional-
piecznych
terenie gminy nym
komunikacja masowa o komunikacja maso-
zasięgu powiatowym i wa na terenie woje-
organizacja lokalnego koordynacja komunikacji wództwa i koordyna-
komunikacja
transportu między powiatami, reje- cja komunikacji
stracja pojazdów, wydawa- między wojewódz-
nie prawa jazdy twami
drogi drogi gminne drogi powiatowe drogi wojewódzkie
Strona 20 z 20
zanych dziedzin
opracowanie strategii rozwoju w każdej ze wska-