DSC02846 (2)

42 ROZDZIAŁ II

Od tego czasu sytuacja jeszcze bardziej się zagmatwała¹⁹.

Moim celem jest sformułowanie estetyki performatywności, dlatego nie będę się odnosić do konkretnych propozycji wypracowanych przez socjologów, etnologów czy teoretyków kultury. Bardziej sensowny wydaje mi się powrót do najwcześniejszych, bo podejmowanych już w pierwszych dekadach XX wieku prób teoretycznego opracowania pojęcia przedstawienia i utworzenia nowej dziedziny wiedzy o sztuce: teatrologii.

2. Pojęcie przedstawienia

Kiedy na początku XX wieku proklamowano i propagowano w Nie-czech teatrologię jako samodzielną dyscyplinę uniwersytecką i niezbędną nową dziedzinę historii sztuki, nastąpił przełom w przyjętym wówczas rozumieniu teatru. Od czasu starań o podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa w XVIII wieku, w Niemczech traktowano teatr nie tylko jako instytucję umoralniającą (eine moralische Anstalt), ale również jako sztukę „literacką". W XIX wieku charakter teatru jako sztuki sankcjonowało przede wszystkim wystawianie sztuk dramatycznych, traktowanych jako teksty literackie. To prawda, już Goethe w artykule z 1798 roku Uber Wahrheit und Wahrscheinlichkeit der Kunstwerke (O prawdzie i prawdopodobieństwie dzieł sztuki) sformułował pogląd, że to raczej przedstawienie powinno nosić miano sztuki (w 1849 roku nawiązał do tego Wagner, bardziej obszernie uzasadniając swe stanowisko w Das Kunstwerk der Zukunft (Dziele sztuki przyszłości). Jednak dla znakomitej większości ich współczesnych artystyczny charakter przedstawienia gwarantowany był głównie przez wystawiany tekst literacki. Jeszcze w 1918 roku krytyk teatralny Alfred Klaar w polemice skierowanej przeciwko rodzącej się właśnie teatrologii pisał: „Scena jedynie wtedy zdoła pokazać całą swoją wartość, kiedy poezja dostarczy jej swoich treści”²⁰.

r* Por. J. M c K c n z i e, Perform - or ehe. Frotn discipline lo performance, London--New York 2001. McKenzie zaskakującymi propozycjami zachęca do systematyzacji pojęcia performansu w naukach o kulturze.

¹¹ AK 11 ar, Bilhne und Drama. Zum Prugramm der deutschen dromalischen Ge-sellschaft von Prof. Mai Herrmann, „Ydssische Zeitung” 1918, 18 VI.

Zgodnie z tak sformułowanym poglądem teatr traktowano jako przedmiot badań nauki o literaturze Założyciel berlińskiej teatrologii, germanista specjalizujący się w Badaniach literatury średniowiecza i wczesnej nowożytności, Max Herrmann zwrócił natomiast uwagę na przedstawienie. Opowiedział się za powstaniem nowej nauki o sztuce - teatrologii - argumentując, że to nie literatura, lecz właśnie przedstawienie stanowi istotę teatru jako sztuki: „[...] przedstawienie jest najważniejsze [.. Nie zadowalało go przeniesienie akcentu z tekstu na przedstawienie, gdyż twierdził, że istnieje między nimi zasadnicza różnica, wykluczająca możliwość połączenia obu tych dziedzin:

Teatr i dramat [...] to moim zdaniem (...) ze swej natury przeciwieństwa, [...] dzielą je różnice zbyt istotne, żeby ich symptomy nie dochodzity do głosu: dramat to twór słowa pojedynczego artysty, teatr to dzieło publiczności i jej sług²².

Ponieważ żadna z istniejących dyscyplin naukowych nie obejmowała swoim zasięgiem przedstawienia jako przedmiotu badań, a jedynie teksty i inne pomniki kultury, w konsekwencji musiała powstać nowa nauka. Zatem teatrologia w Niemczech była od początku przede wszystkim nauką o przedstawieniu.

Zastąpienie tekstu przedstawieniem, którego dokonał Herrmann, opowiadając się za powołaniem do życia nowej dyscypliny uniwersyteckiej, zajmującej się teatrem jako przedstawieniem, nie zaś jako tekstem, ma swoją interesującą paralelę w powstaniu innej nauki u progu XX wieku, a mianowicie badań nad rytuałem. W XIX wieku istniała niekwestionowana hierarchia między mitem a rytuałem; mit zajmował nadrzędną pozycję, rytuał zaś służył jako jego widowiskowe uzupełnienie, ilustracja, „przedstawienie”. Na przełomie XIX i XX wieku relacja ta uległa odwróceniu. W Lectures on the Religion of the Semites (Wykłady o reiigii Semitów, 1889, 2. wyd. 1894) William Robertson Smith wysunął tezę, że mit to jedynie przystępne wyłożenie sensów rytuału i jako takie odgrywa pomniejszą rolę. Najważniejszy jest rytuał;

¹¹ M. H e r r m i n n, Forschungen zur deutschen Theatergeschichte des Mittelallers und der Renatssance, część II, Berlin 1914, s. 118.

"Idem, BiUwe und Drama, „Vossische Zeitung" 1918, 30 VII (odpowiedź prof. KJaarowi].