DSC04640

*ycystycznych norm i wyzwoliła ze sztywnych ram gatunkowych lirykę. Jeszcze bardziej zaostrzyły się antygatunkowe tendencje w liryce w XX w. Poetyka futurystów i Awangardy Krakowskiej zdecydowanie przekreślała tradycję literacką, stawiała postulat nowatorstwa i oryginalności. Wszelkie próby nawiązywania do utrwalonych form lirycznych były odrzucane pod zarzutem nie-oryginalności. Toteż poezja współczesna niemal całkowicie wyzwoliła się od wszelkich specyfikacji gatunkowych.

Z historii gatunku w liryce — jak wydaja się na pozór — można wysnuć wniosek o likwidacji pojęcia gatunku w poezji. Dziś czytamy po prostu wiersze i w odczuciu przeciętnego czytelnika gatunki kojarzą się z poezją klasyczną lub w najlepszym razie — tradycyjną. A jednak tak nie jest — gatunki istnieją nawet w liryce, w której ciągle żywa jest „pamięć gatunku'¹. Zapytajmy jednak, jak istnieją?

Współcześni genolodzy są zgodni tylko pod jednym względem

—    w teorii gatunków panuje z jednej strony skostnienie, które stanowi dziedzictwo normatywizmu klasycznego, z drugiej strony

—    chaos. Już w klasycznym systemie gatunkowym dostrzegają badacze wady z punktu widzenia logicznego. Poszczególne pojęcia gatunkowe są nie współrzędne z sobą, podstawą ich wyodrębniania są inne kryteria, inne czynniki konstytutywne, np. dla epigramatu rozmiar, dla elegii — schemat metryczny, dla hymnu — tonacja stylistyczna, dla trenu — temat¹. Oda, najbardziej wydawałoby się czysty gatunek klasyczny, już w łonie samego klasycyzmu była zjawiskiem niejednorodnym. Jeszcze na początku XIX w. żywe były tradycje antyczne ody-pieśni, która zgodnie występowała obok ody-przemówienia. Oda na pokój w 1809 Kajetana Koźmiana jest pieśnią uniezwykloną retoryką przemówienia, natomiast Oda w dzień urodzili Napoleona Wielkiego Kazimierza Brodzińskiego jest przemówieniem upoetycznionym śpiewnością * Oda do młodości Mickiewicza to świadectwo retoryki klasycznej, ale jednocześnie jej „nieporządek liryczny”, charakte-

¹ H. Markiewicz: Rodzaje i gatunki literackie. W: Główne problemy...,

jw., 8. 101.

* C. ZgorzeJski: Historycznoliterackie perspektywy genologii w badaniach nad liryką. „Pamiętnik Literacki” 1065 z. 2.

rystyczny zresztą dla ody, otwiera zupełnie nowe perspektywy dla poezji. Oda powraca w twórczości Peipera, Iwaszkiewicza, Tuwima, jednak za każdym razem co innego znaczy. To samo można by powiedzieć o balladzie. Inna jest ballada Mickiewicza, Kasprowicza, Staffa, Leśmiana. Trudno określić cechy dystynk-tywne ballady w ogóle, wyczerpująco można zaledwie opisać balladę każdego poety z osobna na tle współczesnych prądów literackich.

V Gatun ek jest zatem pojęciem historycznym,^/' zmiennym, ulega ewolucji, przekształcaniu. Definicja gatunku jest definicją konwencji literackiej. Współczesna teoria literatury odrzuca więc klasycystyczne przeświadczenie o czystości i jednolitości gatunku, kwestionuje wyróżnianie stałych jego cech. Jak wynika z przedstawionych rozważań, podział na gatunki jest systematyką zawodną nawet w odniesieniu do literatury przędą romantycznej. Gatunek jest jednak znakiem „literackości” wyróżniającym literaturę od innych rodzajów wypowiedzi, jest kategorią ogólną, przydatną na gruncie poetyki historycznej. Ujmowanie literatury w kategoriach gatunkowych od razu wprowadza dane dzieło w pewne tradycje myślenia o literaturze, pod warunkiem, że istnieje wśród odbiorców świadomość tej tradycji.

Gatunek więc, aby mógł spełnić funkcje swoistego porozumienia z czytelnikiem, musi istnieć niejako podwójnie: w dziele lite- _/ rackim i w świadomości odbiorcy, musi być rozpoznawalny. Świadomość gatunkowa twórcy jest mniej istotna. Tylko w epoce przedromantycznej, kiedy gatunek był nakazem, wynikał ze sztywnych przepisów, twórca musiał legitymować się teoretyczną znajomością jego praw. W późniejszej praktyce literackiej gatunek istnieje jako utrwalony społecznie sposób postępowania^{1 2}, przy czym często ujawnia jego istnienie do- , piero krytyka literacka. Teza o roli świadomości gatunkowej odbiorcy jest bardzo ważna na tle współczesności literackiej.

W nowszej poezji, od przełomu XX w., określenia gatunkowe towarzyszą w obrębie liryki tylko stylizacjom*, w których

1

   M. Głowiński: Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej. W: M. Głowiński: Powieli młodopolska. Wrocław 1969, s. 14—37.

2

   Balcerzan stwierdza, iż po r. 1918 gatunek jest w liryce „wartością utajoną" (Przez znaki, jw._f s. 143). „Żaden wartościowy tekst nie bytuje