DSC04665

202 Rodząje i gatunki literackie

wego; oraz uporządkowanie kompozycyjne oparte raczej na zasadach logiki niż emocji i nastroju.

Skrajnym przeciwieństwem takiego układu kompozycyjnego będzie konstrukcja wiążąca motywy głównie poprzez ich wspólnotę emocjonalną i nastrojową, pozbawioną wyraźnej hierarchizacji, wyraźnego zamknięcia całości wnioskiem, pointą:

Zmierzch melancholią szarą spływa...

Senność powieki moje klei,

Pełen znużenia, bez nadziei.

Chcę spać bez marzeń i rojenia...

Gdzieś płacz sierocy sig odzywa...

(................)

Światłość dnia blada dogorywa,

Światłość omdlała i znużona...

Zraniona łania kędyś kona W śmiertelnej ciszy mrocznej kniei... litości niemym okiem wzywa...

Jestem znużony, bez nadziei...

| |..............)

Zmierzch melancholią szarą spływa...

(.....|..........)

Znużony trudem, bez nadziei Błądzi wędrowiec mroźną nocą.

Pustka bezludna w krąg, nieżywa...

(L, Staff, Przygnębienie)

W wierszu Staffa uwidaczniają się wszystkie cechy wiersza lirycznego, którego konstrukcja oparta jest na nastroju podmiotu lirycznego. Nastrój ten wyrażony został zarówno w formie wyznania: jestem znużony, bez nadziei, jak i dołączonych szeregowo na zasadzie równoległości motywów: zmierzchu, płaczu sierocego, konającej łani, błądzącego wędrowca. Nawet kolejność wprowadzania motywów nie ma jakiejś wyraźnej zasady, ich szereg nie jest zamknięty, można go wydłużać, co więcej, można by wymienić w nim pewne motywy bez większej konsekwencji dla przedstawienia nastroju wskazanego tytułem. Czynnikiem wiążącym je, jak już powiedziano, jest bierne trwanie w określonym nastroju; kompozycyjnie wyraża się to w refrenowym użyciu motywu zmierzchu i senności. Każda strofa utworu została zbudowana z motywów stałych i zmiennych. Motywy stałe zostały

ujęte przez stylistyczne warianty tej samej treści, motywy zmienne są wariantami tej samej wartości nastrojowej tkwiącej w sytuacji, ujętymi w szereg symboli (zob. s. 348). Emocjonalna zasada konstruowania wypowiedzi wyraziła się także w stylistyce tekstu, doborze słów silnie nacechowanych emocjonalnie i w bogactwie określeń eksponujących smutek i beznadziejność.

Emocjonalna zasada komponowania tekstu lirycznego może być oczywiście oparta nie tylko na analogii, ale także i na kontraście nastrojowym, a kontrast ten zawsze służy wzmocnieniu ekspresji postawy podmiotu lirycznego. Kontrast, jako zasada kompozycyjna, często pojawia się w wierszach ironicznych; zasadniczym zadaniem staje się wtedy przygotowanie zaskakującej pointy, wiersz zaś nabiera charakteru sarkastycznego oskarżenia lub samorozrachunku, czasem tylko intelektualnej drwiny z siebie lub adresata wypowiedzi. Kontrast pointy bywa tym jaskrawszy, jeśli przeciwstawiony zostaje zgromadzonym poprzednio zjawiskom analogicznym. Przypatrzmy się takiej kompozycji na przykładzie wiersza żartobliwego;

Siedem—liczba doskonała W tym, co dobie i co mile;

Z liczby tej A wini on stary Czerpał zawsze swoją silę.

Siedem bram miał w swoich murach,

Siedem dzwonów w kflrilionie,

(..............)

Siedem było w nim bazylik,

Siedem kręgów farandoli,

S .......|

Siedmiu stało kardynałów Przy papieskim złotym tronie I śmiertelnych siedem grzechów Kwitło w dobrym Awinionie.

(M. Konopnicka, Urbs Avlnionensis)

Dla wyraźniejszego efektu Konopnicka posłużyła się całą siecią paralelizmów kompozycyjnych, poczynając od anafory, przez przybliżony paralelizm budowy składniowej i intonacyjnej wersów i i strof (zob. s. 356).