DSC05352

LXXXIV ..KAZANIA SEJMOWE” JAKO GATUNEK LITERACKI

miejsce”. Określając te programowe zamiary pisarskie terminologią retoryczną, powiemy, że Skarga-pisarz dąży! świadomie do rozwinięcia i rozbudowania emotywnej sfery w retorycznej perswazji (marere). Programem tym przesycona jest proza Kazań sejmowych oraz główne trzy struktury retoryczne utworu: tematyczna, kompozycyjna i językowo-stylistyczna.

Struktura tematyczna („imentio” retoryczna). Głównym tworzywem inwencyjnym każdego typu kazania w każdej epoce kultury były przede wszystkim teksty biblijne. W dobie potryden-ckiej, jak wiadomo, dokładano specjalnej troski i starań, by kaznodzieje katoliccy korzystali przede wszystkim z zaaprobowanych przez Kościół źródeł Objawienia, tj. Pisma św. i Tradycji. Teksty źródłowe, zarówno biblijne, jak i patrystyczne, należało interpretować według obowiązujących wówczas metod wyjaśniania. Przypomnijmy, że różnice doktrynalne w okresie reformacji występowały m.in. w różnych, niekiedy diametralnie odmiennych, sposobach interpretacji Biblii.

W epoce potrydenckiej istniała poczwórna metoda interpretacji Pisma św., polegająca na wyjaśnianiu tzw. sensów biblijnych w sposób: dosłowny, alegoryczny, moralny i mistyczny. Kontrowersje teologiczne wieku reformacji sprawiły, iż w wieku XVI dominuje w teologu i w kaznodziejstwie interpretacja literalna (dosłowna), zwana inaczej interpretacją figuralną. Wiązała się ona ściśle z eschatologiczną koncepcją historii, rozpowszechnioną u pisarzy chrześcijańskich od czasów św. Augustyna. Według tej koncepcji historia rozwija się zgodnie z boskim planem zbawienia, a źródłem wiedzy o sensie dziejów jest Objawienie. Historia zaś według tego założenia ma o tyle znaczenie i sens, o ile jest świadectwem wypełnienia się proroctwa zawartego w Biblii. W ten sposób człowiek zostaje wkomponowany w boski plan świata, zaś jego sprawy nabierają wymiarów uniwersalnych.

W strukturze tematycznej Kazań sejmowych występuje znaczna przewaga tekstów Starego Testamentu (na 264 cytaty biblijne Kazań — 187 przypada na Stary Testament). Są one przez Skargę

„KAZANIA SEJMOWE" JAKO GATUNEK LITERACKI LXXXV

interpretowane w większości literalnie. Rzeczywistość społeczno-polityczna Rzeczypospolitej, występujące w niej sporne zjawiska polityczno-wyznaniowe są wyjaśniane, korygowane i programowane przez autora tzw. realizmem biblijnym. Polegał on m.in. na wykreślaniu analogii między rzeczywistością nakreśloną w Biblii a współczesnością Polski ostatniego dziesiątka XVI wieku.

Figuralno-literalną interpretację Starego Testamentu, powiązaną z sugestywnym doborem tekstów z ksiąg prorockich, uzupełniał Skarga poglądami potrydenckich teologów polemicznych, zarówno radykalnych (Bellarmin), jak i umiarkowanych (Mola-nus, Becanus) oraz ówczesnych dziejopisów kościelnych (Baro-niusz).

Aktualizacja biblijnych zdarzeń i opisów zawartych w Kazaniach sejmowych przyczyniła się w znacznej mierze do przesycenia tego utworu treściami uniwersalistycznymi. Nie konkretna rzeczywistość społeczno-polityczna, istniejąca w Polsce w 1597 roku, patronowała treści Kazań sejmowych, lecz biblijno-teologiczny uniwersalizm. Wydarzenia polityczne zadecydowały natomiast w jakimś stopniu o tym, że Skarga wtedy właśnie napisał — na zamówienie czy spontanicznie — swe biblijno-figuralne impresje. Podobną metodą pisali kazania polityczne i inni kaznodzie-je-literaci tej epoki, jak np. J. Wereszczyński, H. Powodowski, P. Grabowski. Nie w strukturze tematycznej tkwi więc siła artyzmu Kazań sejmowych.

Struktura kompozycyjna (retoryczna „compositio”). Strukturę kompozycyjną Kazań sejmowych warunkuje przede wszystkim warstwa tematyczna utworu. Skądinąd wiadomo, że wszystkie swoje teksty wydawał Skarga w formie literackiej kazania, zachowującego główne składniki kompozycyjne, postulowane przez teoretyków retoryki. Należały doń: wstęp (exordium),' opowiadanie (narratio), dowodzenie (argumentatio), polemika Iconfutatio) i zakończenie (epilogus).

Kazania sejmowe są również kontynuacją rodzaju retorycznego, rodem z antyku, określanego terminem genus deliberativum,