DSC07352

LXVI TWÓRCZOŚĆ liMIOKACYJNA

Właśnie motyw gry, polegającej na nieustannej reżyserii własnego życia, aranżowaniu przez bohaterów tej prozy rozma- i itych sytuacji, przywdziewaniu przeróżnych masek, ukrywaniu prawdy o sobie za kolejnymi wcieleniami, dominuje nie tylko w prozie izraelskiej, ale także w dwóch ostatnich powieściach j Hłaski, powstałych już po jego wyjeździe z Izraela — w Sowie, córce piekarza oraz Bałcie ryż każdego dnia.

Grom fabularnym, polegającym na manipulowaniu wciąż tym samym, dość ograniczonym repertuarem motywów, wątków i sytuacji, co ściągnęło na pisarza zarzut nużącego schematyzmu j i manieryczności, towarzyszą w emigracyjnej prozie Hłaski gry językowe i stylistyczne. Znana z wczesnych opowiadań literacka stylizacja, tendencja do posługiwania się cytatami, parafrazami, 9 nawiązaniami, w późniejszych utworach Hłaski zostaje doprowadzona do ostatecznych granic. Mnóstwo tu znów odwołań M przede wszystkim do Biblii i filmów z Humphreyem Bogartem, ale także do Szekspira, Dostojewskiego, Hemingwaya, litera- m tury sensacyjnej i... Hłaski, a wszystkie te cytaty i parafrazy — m wtłaczane w potoczne sytuacje komunikacyjne, wkładane w usta włóczęgów, pijaków, sutenerów i prostytutek — stwarzają nie- i odparte wrażenie retoryczności stylu wypowiedzi bohaterów, i często, co prawda, zamierzonej i autoironicznej.

Jerzy Jaizębski, nazywając to zjawisko „tandetą artystyczną 1 i intelektualną”, widzi w nim świadomy zamiar pisarza. Podob- S nie jak kiedyś Leopold Tyrmand w Złym słusznie zdecydował 1 się ująć opowieść o tandetnym świecie w tandetną formę — 1 teraz Marek Hłasko mizerię świata bez wartości i autentycznych 1 więzi międzyludzkich oraz bezsilność literatury jako narzędzia f ekspresji uczuć mieszkańców tego świata postanowił oddać i przy pomocy kilku schematycznych wariantów sytuacji, postaci literackich i wzorców stylistycznych¹.

Bohaterowie izraelskich opowiadań Hłaski odgrywają w nich kilka podstawowych ról, wśród których Wojciech Wyskiel wyróżnia role Dawida i Goliata, Gracza i Fanatyka, Esther i „klientki”, świętej i Dziwki². Męscy bohaterowie tej prozy posiadają przy tym wiele istotnych cech wspólnych, takich jak cudzoziemskie pochodzenie, bezdomność skazująca ich na tułaczkę, brak stałej pracy, klęska niejako zakodowana w formule ich losu, ambiwalentny stosunek do kobiet przy wierze w męską przyjaźń, skłonność do autodestrukcji (gest Samsona). Tak zarysowani bohaterowie, podobnie jak Anderson z Palcie ryż każdego dnia, mają — w powszechnym czytelniczym odczuciu — wiele cech wspólnych z samym Hłaską, który zresztą wysyłał wyraźne autobiograficzne sygnały w tekście swoich opowieści. Nadając bohaterom autobiograficzne piętno, współtworzył własną legendę, a te mitotwórcze zabiegi osiągnęły apogeum w Pięknych dwudziestoletnich. Owa wydana w 1966 roku „łże-autobiografia” bywała powszechnie traktowana jako rodzaj spowiedzi, wyznania lub jako fabularyzowany dokument życia i twórczości pisarza, a jej udział w powstawaniu legendy literackiej Marka Hłaski trudno przecenić; tytuł tej książki jest też bodaj najczęściej w krytyce literackiej spotykaną peryfrazą losów pisarza — „pięknego dwudziestoletniego”,

W kwietniu 1969 roku Hłasko opuścił USA i wyjechał do Izraela, dokąd zaproszono go w charakterze konsultanta filmowej adaptacji jego opowiadania Wszyscy byli odwróceni. 28 maja pojechał z krótką wizytą do Niemiec Zachodnich, gdzie 13 czerwca umarł w niewyjaśnionych okolicznościach (zawał serca? zapaść? samobójstwo?). Po kilku latach bezustannych starań matki pisarza, Marii Hłasko, prochy autora Pierwszego kroku w chmurach zostały sprowadzone do kraju i 18 listopada 1975 roku pochowane na cmentarzu Powązkowskim. Na grobie Marka Hłaski widnieje napis: „Żył krótko. A wszyscy byli

1

J. Jarzębski, Hłasko — retoryka grzechu...

2

W. Wyskiel, Klęska demoralizuje ofiarę, .Literatura” 1988, nr ?.