DSC06564 (2)

276

E. ROhle

dli £ggl2    @4    ^5    ^6

1 — ługi; 2 — muły lecznicze czarne; 3 — sól kamienna; 4 — piaski ze żwirem (budujące mierzeję); 5 - iły szare-solonośne; 6 - iły szare-czerwone (podłoża jeziora)

nionych zbiorników, o dużym zróżnicowaniu zawartości soli w wodzie, wynoszącej od 1% do 15% (rys. 12.3). Drugim przykładem gromadzenia się złóż solnych w czwartorzędzie jest zatoka Kara-Bogaz-Goł, położona u wschodnich wybrzeży Morza Kaspijskiego. Ma ona obecnie 13 tys. km² powierzchni, a jej głębokość waha się od 4 do 7 m. Warto zaznaczyć, że na początku XX wieku jej powierzchnia wynosiła 18,3 km². Zatokę Kara-Bogaz-Goł oddziela od morza piaszczysta mierzeja, przecięta w środkowej części cieśniną o długości 9 km i szerokości 150—300 m. Silne parowanie wód zatoki, w suchym klimacie, powoduje w lecie wzrost zasolenia o około 300%. Temperatura wody w zatoce osiąga latem +35°C, a obniża się w zimie w pobliżu brzegów poniżej 0°C. Przy stałym dopływie wód z otwartego morza, w ilości od 6 do 25 km³ rocznie, zatoka Kara-Bogaz-Goł stanowi największe w świecie złoże soli typu morskiego. Warstwy ługu zawierają: sole chlorkowe, siarczanowo-chlorkowe, magnezu, potasu, wapnia itd. (rys. 12.4). W okresie jesienno-zimowym, przy ochłodzeniu ługu do około +5°C, w osadach wykrystalizowywuje mi-rabilit (sól glauberska — Na₂S0₄ • 10H₂O). W Kara-Bogaz-Goł prowadzona jest przemysłowa pro

dukcja mirabilitu. W ostatnich dziesiątkach lat, w wyniku zmian warunków hydrologicznych obniżył się poziom Morza Kaspijskiego i zamiast mirabilitu osadzają się sole chlorkowe. Przykład współczesnej sedymentacji soli w zatoce Kara--Bogaz-Goł wyjaśnia genezę tworzenia się złóż solnych w starszych okresach geologicznych.

Zupełnie inne są warunki geologiczne w Morzu Martwym. Akwen ten położony jest w części na północnym krańcu wielkiego rowu tektonicznego i znajduje się 392 m poniżej poziomu morza. Jest to zbiornik o głębokości 356 m, którego wody mają 7,5 razy większe zasolenie (26%) niż średnia wód oceanicznych. Wyjątkowe zasolenie wód Morza Martwego wiąże się z dopływem słonych wód rzeki Jordan oraz wód ze słonych źródeł występujących na dnie i wzdłuż jego brzegów. Wysokie zasolenie wód tego morza jest także wynikiem silnej ewapo-racji, przy średniej temperaturze powietrza wynoszącej w południowej jego części do 39°C. Procesy ewaporacyjne w tym regionie są wyjątkowo silne, gdyż średnia ilość opadów rocznych wynosi zaledwie 50 mm, a ilość odparowywanej wody z powierzchni morskiej oblicza się na 1,7 mld m³/rok. W południowej części tego morza, o głębokości zaledwie 10 m, znajdują się osady potasonośne.

Mimo że wydzielenie tego związku z wody morskiej jest trudne, co wynika z dużych ilości Na, Mg i Ca, to jednak produkuje się tu sole potasowe [Werner, 1980].

Podmorskie złota soli

Rys. 12.3. Schematyczny przekrój jednej z lagun jeziora Siwasz

Źródło: Iwanow, 1953.

I - utwory pradna zatoki; 2 - piaski i żwiry mierzei - bariery oddzielającej zatokę; 3 — wapienie; 4 — gipsy; 5 — sól kamienna; 6 — ługi macierzyste

W wyniku badań geofizycznych, geologicznych i dzięki wykonywanym głębokim wierceniom w ostatnich dziesiątkach lat odkryto wiele złóż soli kamiennej. Znajdują się one na rozległych obszarach powstałych w różnych okresach dziejów Ziemi (rys. 12.5).

Rys. 12.4. Schematyczny przekrój zatoki Kara-Bogaz-Goł, od mierzei oddzielającej ją od Morza Kaspijskiego do wschodnich brzegów

Źródło: RUhle na podstawie Kowalski, 1952.

Najstarsze złoża solne tworzyły się *w kambrze. Występują one w południowej części Zatoki Perskiej, w cieśninie Ormuz. Z kolei duże złoża wieku ordowickiego znane są w rejonie Archipelagu Franklina. Największy basen soli kamiennej tego regionu znajduje się w sąsiedztwie wyspy Batlarst. Sole triasowe odkryto w tymże re