DSC08191

XUI „POPŚCIWOŚĆ. POBOŻNOŚĆ 1 Z CNOTĄ"

mu to odbiorców nie drażnić, lecz ich mądrą taktyką pozyskiwać. Nawet w kwestii tak drażliwej, jak stosunek do poddanych. Zarzucano niejednokrotnie Krasickiemu, że stępił wymowę satyry Pan niewart sługi, czyniąc jej negatywnym bohaterem uszlachconego chłopa, że zabrakło mu odwagi, by o okrucieństwo wobec sług oskarżyć szlachtę. Nie brano jednak pod uwagę, że, jak pisał Golióski,

w ówczesnych polskich stosunkach prawnych praktycznie nie istniały możliwości takiego awansu, aby zwykły chłop, wzbogacony nawet na spekulacjach, pracz kupno herbu i fałszywej genealogii otworzył sobie drogę do senatu. To szlachcic czystej krwi¹³.

Łatwiej jednak było każdemu czytającemu tę satyrę szlachcicowi czystej krwi przyswoić sobie naukę, iż

Służy wiernie, kto kocha, nie ma sług, kto dręczy,

(w. 117)

gdy w tejże satyrze znajdował twierdzenie, że poddany „klnie los**,

Gdy kazał temu służyć, co niewart być panem.

(w. 122)

Łatwiej mu było w takim kontekście z aprobatą czytać żarliwą apostrofę skierowaną do poddanych:

Katów waszych, nie panów, zjadłości igrzyska, Nędzni! bydlęta z pracy, a sługi z nazwiska.

1 płakać wam nie wolno, mówić jeszcze gorzej. Przyjdzie kara za słowem okrutna tym sporzej.

(w. 49—52)

¹² Z. Celiński. Wttęp do: 1. Krasicki, Satyry i listy,

Łatwiej było w takim kontekście czytać potem o okrutnym, skąpym dla czeladzi, a na zbytki utratnym Pawle, o którym już Krasicki nie napisał, że to uszlachcony chłop.

Uczciwość strategii. Modyfikując nieco przytoczoną na wstępie opinię Golińskiego można by powiedzieć, że uczciwość pisarska nie pozwalała Krasickiemu wpajać w czytelników przekonań papierowych, czysto teoretycznych, nie zweryfikowanych nie tyle osobistym doświadczeniem, ile kilkuwieko-wym trwaniem etosu szlacheckiego.

Skoro jednak uznajemy, że taka postawa jest efektem pewnej strategii dydaktycznej, czy powinniśmy mówić o uczciwości autora? Mimo wszystkich wątpliwości, jakie stoją za tym pytaniem, odpowiedź może być jednoznaczna: w strategii Krasickiego nie ma oportunizmu, nie ma gry nieuczciwej. Aprobata dla szlacheckiego systemu wartości życiowych nie oznacza przecież akceptacji wszystkich sarmackich wyobrażeń o świecie. Nie oznacza, że Krasicki twierdzi, iż jest dobrze, bo on sam i wielu wiedziało, że jest źle.

Jędrzej Kitowicz, rozważając przyczyny niechęci ówczesnych Polaków do spróbowania „marsowego szczęścia” twierdził, że trzeba teraz w Polakach uważać dwa narody, choć jednym językiem mówiące, ale naturą wcale od siebie różne. Jednym narodem są szlachta pomierna i uboższa, mieszczanie po małych miastach i chłopi [...] Drugi naród składa się z panów wielkich i majętnej szlachty. Ci, wychowani po delikacku, pieszczono, w peregrynacji za granicą, tylko do tańców i podobania się fartuszkom wyedukowani, najmniejszego niebezpieczeństwa lękają się bardziej jak ognia piekielnego, a że tacy zajmują wszystkie urzęda najwyższe i oni składają obrady państwa, jakże się tacy mają odważyć na azard wojenny piecuchowie, papinkowie, niewieściuchowie, jednym słowem, teraźniejsi filozofowie ^,3.

¹³ Jędrzej Kitowicz, Pamiętniki, czyli Historia polska, opracowała Przemysława Matuszewska, Warszawa 1971, s. 476—477.