DSCN0071 (2)

26 (Wno Bujnkk

wyizolowani) oraz poddany szczegółowemu, niemal naturalistyc/.nemu# opisowi HH|| ją reprezentujące są kreowane na wzór Spencerowskie-pierwotnego"'⁵ Społeczność białoruską wyodrębnia na-języka# zachowania i obyczaje odniesione do folkloru oraz opis przedmiotowego otoczenia^. Zasadniczym czynnikiem spajającym są więzi rodzinne i sąsiedzkie, natomiast różnicującym — położenie kla-MMMi# wmożnokf i miejsce w hierarchii „zawodowej". język chłopskich powieści Orzeszkowej ma charakter wielowarstwowy i zgodnie z konwencjami prozy realistyczne) nacechowany socjalnie. Odzwierciedla także wielojęzyczność pogranicza. Mimetyczna motywacja powoduje# że obok _Mgtosti" autorskiego narratora, o wyraźnych znamionach osobniczego ję-zyka pisarki, w kwiecie przedstawionym funkcjonują dwa subkody wskazujące na odrębność etniczną ich użytkowników. Są to — obok nasyconego bińkirutynizmami języka chłopów — polski język szlacheckiego zaścianka i mieszkaócow prowincjonalnego miasta. Białor u ten izmy występują raczej jako ..znak stylizacyjny"⁵⁷, wskazujący na chłopskie środowisko# natomiast kodem nadrzędnym dla wszystkich wypowiedzi jest polszczyzna, a właściwie jej kresowa odmiana. Występuje ona nie tylko jako język narratora, ale również język postaci. Odrębność etniczną wyznacza natomiast kontekst wypowiedzi. Pbstaci polskie ,#starają się" unikać ##języka etiopskiego", natomiast chłopi posługują się językiem „tutejszym", nasyconym leksyką i zwrotami białoruskimi⁵⁸. Zarazem to właśnie chłopi są .dwujęzyczni" i w różnych okolicznościach posługują się „czystym" fcjykiem polskim. Język polski jest jednak językiem „cudzym" dla powieściowych bohaterów. Piotr Dziurdzia .....języka# w którym kazanie

mówione być miało, w codziennym życiu nie używał# lecz rozumiał go wpfeomie# a w potrzebie i mówić nim dobrze umiał[... ]" # z kolei Franka dziwi się. ze Paweł rozmawia z nią po polsku (##... A czemuż gadacie nie po chłopsku — A czemuż mnie nie gadać tak samo jak wy... edy umiem?")⁶⁰. Takie postępowanie było zapewne świadomym zamy-

* ■ K. Kłosiński, Mimesis. 161-167.

folkloru białoruskiego w powieściach ludowych Orzeszkowej zob. M/mes/s w c/#/o^».<Ar/c/r powieściach Orzeszkowej oraz tegoż. Folklor białoruski chłopskich Orzeszkowej, fw:J W święcie Elizy Orzeszkowej, s. 40-63.

wmin K Kłosińskiego. Mimesis..., s. 75.

■Maciejewski /wraca uwagę na wielojęzyczny charakter dawnej Rzeczypospolitej, miejscem języka ruskiego. Rozbicie wspólnoty wielojęzycznej to właśnie wiek ^^^^^■ejewski, Pogranicze? Specyfika związków polsko-ukrnińsko-białoruskich w sarmackiej ^l^W;l Obszary i konteksty literatury, Warszawa 1998, s. 150). ^^■tezkow.% Dziurdzimoie, s. 327.

Tejlfc CJuim, s. 54.

słem autorki, wskazującej na integracyjne funkcje polszczyzny na pograniczu. Z drugiej jednak strony, Orzeszkowa akcentująca w korespondencji przewagę żywiołu „r osińskiego" nad polskim, w powieściach chłopskich odwraca ten stosunek. To zbiorowości posługujące się językiem polskim lub — jak można domniemywać — „urzędowym" rosyjskim „otaczają" wsie białoruskie.

W dotychczasowych badaniach nad problematyką językową twórczości Orzeszkowej w sposób kompetentny określono charakter regionalizmów i prowincjonalizmów^{1 2}) oraz zakres pojawiającego się w różnych funkcjach autentycznego języka białoruskiego⁶ . W analizowanych powieściach wystąpił on w formie znaku delimitacyjnego, wskazującego na przestrzeń i jej mieszkańców. Wychodząc z założenia, iż rodzimy język wsi stanowi język białoruski, Orzeszkowa w znacznym stopniu nasyca język chłopskich postaci leksyką i zwrotami (często o charakterze przysłowiowym), które są znakami ich etnicznej przynależności. Są one jednak wpisane w kontekst polszczyzny, będącej zarówno językiem narratora, jak i postaci. „... Element gwarowy nie jest nigdy autonomiczny — pisze Kłosiński — nie jest nigdy sam cytowany, ale pojawia się zawsze pomnożony przez inne cytaty, które są jego interpretantami... "². Język postaci białoruskich jest swoistą „mieszaniną" z dominującym językiem polskim, ale

0    prowincjonalnym, kresowym nacechowaniu. Interpolacje białoruskie są jedynie sugestią, iż wypowiedzi chłopskie są oryginalne. W narracji obejmują one przede wszystkim nazwy dotyczące rolnictwa, pokarmów, roślin

1    zwierząt; określenia pokrewieństw i nazwy obrzędów. Szerzej białoru-tenizmy pojawiają się w wypowiedziach samych postaci, jednak wybiera je autorka według pewnych selekcyjnych zasad. Podobnie jak w narracji jest to nazewnictwo związane z otoczeniem przedmiotowym i przyrodniczym, a zarazem jednak sposób wyrażania emocji i przekonań oraz określania czynności. Nacechowania lokalne niosą ze sobą przede wszystkim zapisane w języku białoruskim lub strawestowane teksty kultury: opowieści, pieśni, przysłowia, idiomy. Istotny sens mają również „języki": magii i guseł oraz ludowej medycyny, określone przez stylistykę formuł, zaklęć, przekleństw i idiomów wypowiadanych po białorusku. W podobnej

1

Por. K. Handke, Regionalność prywatnego języka Elizy Orzeszkowej, [w:] Studia o twórczości Elizy Orzeszkowej, Katowice 1989, s. 104-150: Różne odmiany w języku Elizy Orzeszkowej, fw:J Studia nad polszczyzną kresową, t. VII, Wrocław 1993; Język powieści Elizy Orzeszkowej „Benc nati", „Acta Baltico-Slavica", t. XXIV, Warszawa 1999, s. 183-190.

Por. W. Monach, Folklor białoruski w twórczości Elizy Orzeszkowej, „Slavia Orientalis" 1971, nr 3.

2

K. Kłosiński, Mimesis.... s. 74.