DSCN1966 (2)

MARCIN WOŁOSZYN

renach skandynawskich. Czy z podobną sytuacją możemy mieć do czynienia na terenie ziem poi* skich? Zwrócić można uwagę na fakt, iż w opisie armii Miccława, podanym przez Wincentego Kadłubka (Magistri II. i 4.12, 47), znajdują się także zastępy bipennatibus, tłumaczone dotąd jako halabardnicy. Słusznie zwraca uwagę J. Szymczak (2001,92) na anachroniczność takiego określenia w przypadku XI czy początku XIII wieku (tzn. w momencie pisania kroniki). Proponuje on wierne tłumaczenie, chodziłoby tutaj o topomików. Należy się z tym zgodzić, także popularna w okresie merowińskim francisca określana była mianem bipennis (Dahmlos 1977).

Trudno rozstrzygać, czy informację Kadłubka interpretować należy jako dowód na istnienie specjalnych oddziałów, których podstawowym elementem uzbrojenia był topór. Być może, krakowski kronikarz chciał odmalować wielość i różnorodność wojsk wspierających Miecława. Warto jednak przypomnieć o ogromnej ilości odkrytych na dnie Jez. Lednickiego toporów (Górecki 2002,136-142). Źródła pisane dowodzą, iż władcy środkowoeuropejscy podejmowali szereg starań dla pozyskania wojowników. Niezwykle plastycznie zjawisko to opisuje Gall Anonim, wspominając o trosce Chrobrego o obcoplemiennych wojów, gdy [...] którykolwiek zacny przybysz znalazł u niego uznanie w służbie rycerskiej, uchodził już nie za rycerza, lecz za syna królewskiego [...] (Gall, I, 16, 36). Wojowie owi byli nie tylko żołnierzami, ale i częścią najbliższego otoczenia księcia. Bolesław Chrobry, zaatakowany w czasie odwrotu przez Jarosława, chcąc zmobilizować swych wojów wspomina [...] własne [ich - M. W.] przechwałki i obietnice czynione przy podziale łupów u mnie na ucztach (Gall, 1,7,25). Także Ibrahim ibn Jakub informuje o trosce władcy o wojowników: Daje on tym mężom odzież, konie, broń i wszystko, czego tylko potrzebują (Ibrahim, 50).

Część źródeł sugeruje, iż wyposażenie wojowników w broń, jak i w inne dobra było jednym z zadań księcia. Oczywiście władca zobowiązany był dostarczać jak najlepszej garderoby i broni. Świetnym przykładem takiej przymusowej szczodrobliwości władcy jest opis jednej z uczt na dworze Włodzimierza Wielkiego, cytowany we wstępie do niniejszego artykułu (Powieść, rok 6504 [996], 300). O tym, że władca starał się zabezpieczyć podstawy materialne swych wojowników świadczą także analogie zachodnioeuropejskie. Jak

stwierdza H. Harkc (2000, 382-383): The secułar laws of king Cnut (issued probabły between AD 1020 and 1023) stipułated that any nobleman of the rank of the (hen or above had to pnmde for weapons and money to be given on the occasion of his own death to the king [...) The emphasis on war eąuipment is conspicuous [...] This law ensured that the king had enough weapons and gołd at his disposal to at traci warriors into his setrice (por. także Jan 2000, zwł. 283).

Rzecz jasna, opieka władcy nad wojownikami nie wynikała z jego dobroduszności, a była przemyślaną strategią. System ten, charakteryzujący się nierynkowym obiegiem nadwyżek produkcyjnych i usług przeznaczonych częściowo na utrzymanie dominującej elity, koncentrował relacje społeczne wokół siedziby wodza, wzmacniając jego autorytet [...] obieg dóbr materialnych ograniczał się głównie do wyrobów luksusowych, ostentacyjnie de-monstrowanych przez dysponujących nimi przywódców oraz towarów gromadzonych, a następnie konsumowanych kolektywnie podczas okazji rytualnych [...] Przywódcy raczej 'rozdawali' swoje zasoby, a nie ‘inwestowali' ich w celu wzmocnienia ekonomicznych podstaw swojego statusu (Urbańczyk 2000,227; o władcy jako osobie szczególnie uprzywilejowanej ze strony żywicielskich sil natury, por. Banaszkicwicz 1986,40-84; na temat daru i obdarowywania się, por. klasyczny esej M. Maussa [2001]). Z drugiej jednak strony podkreślić należy, iż wiemy, że wsławieni rycerskimi czynami przybysze mogli dysponować własną bronią. Stefan I Wielki, wyliczając korzyści wynikające z zapraszania do kraju cudzoziemców, w tym wojowników, mówi przy okazji, iż goście przynoszą ze sobą [...] różne rodzaje broni (Libellus, VI, 625; tłum.

A. Rzcpiela). Całe grupy wojowników mogły trafiać do zaprzyjaźnionych „sąsiednich" władców, wystarczy wspomnieć o przekazanych przez Chrobrego niemieckiemu cesarzowi 300 pancernych (Thietmar, IV, 46,208).

Wydaje się, iż podstawowym atutem owych Professional warriors of fortunę, by użyć trafnego określenia J. Shcparda (2001,48), były ich umiejętności, a nie pochodzenie. Choć władca starał się zapewnić im jak najlepszy oręż, to z drugiej strony oczywiste jest, że część uzbrojenia stanowiła ich własność - trudno wszak wyobrazić sobie Rolanda bez jego miecza Durandala. Należy wyraźnie podkreślić, iż uzbrojenie nie jest kategorią zabytków, w oparciu o którą najłatwiej śledzić kontakty mię-

Ryc. 2. Rozmieszczenie znalezisk miniaturowych, wczesnośredniowiecznych toporków na terenie Polski, rys. 1. Jordan.

1. Parsęcko, pow. szczecinecki, woj. zachodniopomorskie; 2. Janowo, pow. elbląski, woj. warmińsko-mazurskie; 3. Wyszembork, pow. mrągowski, woj. mazursko-warmińskie; 4. Haćki, pow. bielski, woj. podlaskie; 5. Szreńsk, pow. mławski, woj. mazowieckie: 6. Plcmięta, pow. grudziądzki, woj. kujawsko-pomorskie; 7. Kałdus, pow. chełmiński, woj. kujawsko-pomorskie; 8. Izdebno, pow. źniński, woj. kujawsko-pomorskie; 9. Poznań, pow. loco, woj. wielkopolskie; 10. Dziekanowice, pow. gnieźnieński, woj. wielkopolskie; 11. Kruszwica, pow. inowrocławski, woj. kujawsko-pomorskie; 12. Tbm. pow. łęczycki, woj. łódzkie; 13. Siemieniec, pow. kutnowski, woj. łódzkie; 14. Wrocław, pow. loco. woj. dolnośląskie; 1S. Opole - Nowa Wieś Królewska, pow. opolski, woj. opolskie; 16. Złota, pow. pińczowski, woj. świętokrzyskie; 17. Krylów, pow. hrubieszowski, woj. lubelskie; 18. Gródek, pow.

hrubieszowski, woj. lubelskie; 19. Drohiczyn, pow. siemiatycki, woj. podlaskie, a — miniaturowy toporek pochodzenia niskiego, cwent. skandynawskiego z X/XI-XII w.; b - chronologia toporka, jego ruskie, skandynawskie pochodzenie niepewne; c - miniaturowe toporki datowane na najwcześniejszą fazę wczesnego średniowiecza (4) lub późne średniowieczne; d - miniaturowy toporek z bursztynu

dzy poszczególnymi grupami etnicznymi/kulturowy-mi. T. Kolias (1994,258) stwierdza nawet: [...] dass es sich bei der Bewaffnung um ein gemeinsames Kulturgul handelt, dessen Ursprung nicht leicht zu eruieren isl, das aber die verschiedenen Gegenden und Volker, die es verwendeten, in gewisser Weise kulturę II ndher brach te (por. także Pohl 1998).

Wydaje się jednak, że miniaturki toporków stanowić mogły symbol wojowników-drużynników. Waregowie od X wieku coraz częściej traktowali topór jako broń o znaczeniu manifestacyjnym, na terenie Bizancjum (od XI wieku) stał się on wręcz symbolem tej grupy. Fakt ten mógł dodatkowo wzmocnić znaczenie topora na północy, przypo-

601