Wacław Potocki, Wiersze wybrane,
oprac. Stanisław Grzeszczuk, wstęp Janusz Gruchała,
wyd. 3 zm, BN I 19, 1992.1
WSTP
1. Prolegomena2
- wiele utworów pozostaje jeszcze w rękopisach, opinia o twórczości P. na wyrost ,
najpłodniej-szy poeta baroku, najczęściej podaje się 300 000 wierszy, brak stosownych
wydań spuścizny P. i opracowań,
2. Ziemiański żywot.
- z ariańskiej rodziny szlacheckiej herbu Szreniawa w ziemi bieckiej, trzeci syn Zofii z
Przypkow-skich i Adama P., brat matki, Samuel Przypkowski, przywódca ideologiczny
zboru i poeta, ur. w ppierwszej połowie lat dwudziestych XVII w., staranne wykształcenie,
służba żołnierska (być może brał udział w kampanii na Ukrainie przeciw zbuntowanym
Kozakom), w 1646 podział spadku po ojcu między trzech braci: Jana, Jerzego i Wacława,
opieka nad matką, ślub w 1648 z Katarzyną, dzieci: Stefan (1651), Zofia (1655) i Jerzy
(1661), bitwa pod Beresteczkiem 1651.
- 1658 zmiana wyznania P., żona pozostała arianką, liczne urzędy świadczące o szacunku,
jakim go darzono: sędzia skarbowy województwa krakowskiego, podstarości i sędzia
grodzki, 1669 ślub córki z Janem Lipskim, dzielnym żołnierzem i pułkownikiem
Rzeczypospolitej, 1678 pod-czaszy krakowski,
- 1673 śmierć Stefana podczas wyprawy chocimskiej, 1676 śmierć Zofii, 1681 ślub Jerzego i
skandal (Jerzy zabił swojego szwagra), rozczarowanie Janem Kazimie-rzem, 1681 śmierć
naj-starszego brata, Jana, 1682 śmierć ukochanego zięcia, Lipskiego, 1685 śmierć żony (40
lat małżeństwa), 1687 śmierć drugiego brata, Jerzego, 1691 śmierć syna, Jerzego, P.
zaopiekowa-ła się synowa, żona Jerzego, Aleksandra, która zamieszkała z nim wraz z
dwójką wnuków P., zm. 1696, pochowany w Bieczu, grób nie zachował się.
3. Dorobek poety.
- okres ariański: pierwsze wiersze 1644-1648, Pojedynek rycerza chrześcijańskiego z E. z
Rotter-damu Podręcznik żołnierza Chrystusowego , Tydzień stworzenia świata, Pan bóg
dobry, czło-wiek zły we wszystkich drogach swoich skrócone dzieje zbawienia od grzechu
pierwszych lu-dzi do wizji nowego Jeruzalem (z Apokalipsy), Rozkosz światowa i Rozkosz
duchowa parafra-za utworu H. Morsztyna, częściowo niezachowane pieśni religijne, dwa
romanse wierszowane: Judyta i Wirginia panna, z rzymskiej historii wyjęta, dwa utwory
historyczne: Katalog monar-chów i królów polskich (od Lecha do Jana Kazimierza) oraz
Pokosz gliniański (z czasów Ludwi-ka Węgierskiego, walka szlachty o swoje prawa).
- 1660-1670: przeróbka ariańskich wierszy religijnych na katolickie, romanse: Syloret, Lidia i
dwie nowelki wierszowane, przekład Argenidy Johna Barclaya, Transakcja wojny
chocimskiej, rozpo-częcie układania słownika mitologicznego + zbiór przysłów Zebranie
przypowieści (i przysłowia) polskich.
1
opracowała Aleksandra Araszkiewicz
2
z gr. wstępne rozważania wprowadzające do jakiegoś zagadnienia; przedmowa zawierająca uwagi i
objaśnienia, ułatwiające czytelnikowi właściwe zrozumienie treści danego dzieła.
1
- 1671-1678: utwory okolicznościowe, zaangażowanie w politykę, poemat o Janie III
Sobieskim Merkuriusz nowy, Zgoda potrzeba tolerancji, Periody wyraz żalu po śmierci
Stefana, kolejne redakcje Wirginii, Argenidy i Transakcji, panegiryki na cześć króla Jana III,
sielanka Libusza dialog Apollina i Muz o małżeństwie, kobietach i rozwodach, Sielanka
dla zięcia, w 1677 zbiór 700 fraszek (IV część Ogrodu nie plewionego).
- po 1679: poemat alegoryczny Rozbój duchowny na drodze zbawiennej a przy tym Wizerunk
mi-łosierdzia Syna Bożego Ch. Pana nad wszystkiemi grzesznemi ludzmi, dwie redakcje
opisu mę-ki Pańskiej, pieśni religijne, niezachowana parafraza Nowego Testamentu.
- po 1682: skompletowane zbiory Ogród nie plewiony, Poczet herbów i Moralia,
przygotowanie do druku Argenidy.
- dążenie do perfekcji, uaktualnienia utworów.
4. Romansopisarz.
- dydaktyzm, sensacja, alegoryczność Argenidy
5. Kronikarz wojny chocimskiej.
- elementy epopei: inwokacja, dzieje narodu, liczne sceny batalistyczne, mowy wodzów.
- zródła: pamiętniki Jakuba Sobieskiego z kampanii chocimskiej z 1621, Władysław IV
S.Twardo-wskiego, Gofred Tassa Kochanowskiego.
- temat: sukces Jana Karola Chodkiewicza niewielki oddział polski powstrzymał natarcie
ogro-mnego wojska sułtana Osmana, idealizacja Polaków, zwierzęce cechy Turków,
pesymistycznie i krytycznie o współczesnych.
- liczne dygresje: filozoficzne rozważania, mit złotego wieku& , descendentalna wizja świata.
- druga redakcja w 1675: Sobieski królem, powtórna wygrana pod Chocimiem.
6. Dramaturg.
- jedyny utwór dramatyczny: Dyjalog o Zmartwychwstaniu Pańskim, scenariusz widowiska
miste-ryjnego, wyjątkowy w dorobku P., arcypoważne treści + humor, o nawet elementy
farsy, skąpe didaskalia, 5 luzno powiązanych ze sobą aktów: nawiedzenie grobu przez 3
Marie, rozmowa Pi-łata z rotmistrzem i setnikiem o wczoraj i humorystyczny dialog z
Judaszem, lament Maryi w Wieczerniku i objawienie się Jezusa, narada kapłanów
żydowskich oraz narzekanie diabłów na Chrystusa, ostatnia scena dialog Śmierci z
Żywotem.
7. Liryk.
- duża rola problematyki etycznej, zintelektualizowanie liryki, elementy katastroficzne,
doskonała znajomość Biblii.
- Decyma pieśni pokutnych znane z katolickiej wersji, zbiór dziesięciu wyznań grzesznika
przed Bogiem, podobieństwo do Grabowieckiego.
- Pieśni pokutne najpózniejszy z trzech dużych zbiorów religijnych P., większa dojrzałość.
- liryka funeralna: Periody 18 trenów, religijny wymiar żalu, odnajdywanie w Bogu
partnera bo-lesnej rozmowy o nieszczęściu.
8. Autor Ogrodu.
- w rękopisie, najwcześniejsza datowana fraszka z 1647, ok. 1677 pierwszy zbiór: Jovialitates
albo żarty i fraszki rozmaite, ponad 700 tekstów, żarty rubaszne, 1679 dodane 470 utworów,
z lat 80. ok. 550 utworów, ok. 1690-1691 ostatnia partia ponad 230 tekstów
2
- wielogatunkowość Ogrodu, kronika życia P., dominuje komizm sytuacyjny + dowcip
językowy, zagadki, kalambury, żywioł zabawy, krytyka duchowieństwa i magnatów,
nieliczne panegiryki.
9. Ideolog szlachecki.
- problematyka polityczna i społeczna zwł. pod koniec życia, Poczet herbów szlachty
Korony Pol-skiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (1683-1695), idealny portret
szlacheckiego stanu, wier-sze na herby + alegoryczne tłumaczenie znaków herbowych, gra
poetycka.
10. Moralista i satyryk.
- 1 księga Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg w każdym stanie żywota
ludzkie-go& 5 części po 200 stron każda, 2 ksiega Przypowieści, sentencji do cnót i
obyczajów żywota ludzkiego należących& 254 wiersze.
- pamiętnik poetycki P., żródło: E. z Rotterdamu Adagiorum chiliades quattuor, tematy: od
spraw politycznych do uszczypliwości pod adresem sąsiadów i żartów w stylu Ogrodu,
nawołanie do obrony uciskanych chłopów i tolerancji najbardziej wyeksponowane, dzieło
człowieka starzeją-cego się starcze zrzędzenie .
11. Warsztat.
- sam uważał się za rzemieślnika , sformułował coś w rodzaju programu własnej
twórczości (gł. w Moraliach), bystry obserwator szczegółów, wyczuwający doskonale
nastrój, tradycjonalista, widzi siebie raczej jako tłumacza niż twórcę oryginalnego, gł.
trzynastozgłoskowiec, samorod-ność talentu i brak dyscypliny artystycznej, brak zdolności
kompozycyjnych.
- język: jędrny, bogaty i poprawny, neologizmy, purysta językowy, elementy gwarowe
małopols-kie, Składnia: długie, zawikłane zdania wielokrotnie złożone, zaburzony szyk, styl
rozwlekły.
12. Znaczenie.
- P. nie osiągnął większej popularności za życia, utwory w rękopisach w niewielkim obiegu
czytel-niczym, indywidualna sarmackość poety.
TEKST
I. TRANSAKCYJA WOJNY CHOCIMSKIEJ
W epopei Wacława Potockiego przedstawiona jest historia stosunków między
Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim, opis przygotowań do bitwy i samego starcia,
które miało miejsce w 1621 roku pod Chocimiem. Utwór składa się z dziesięciu
pisanych wierszem części (oraz przemowy).
Dwe pierwsze części Transakcji wojny chocimskiej stanowią wstęp do utworu. Najpierw autor
zamieścił inwokację, a następnie przedstawił ówczesną sytuację polityczną. Na ziemie
Rzeczpospolitej najechał ze swoją armią turecki sułtan, Osman. Król Polski, Zygmunt III
Waza zwołał sejm i rozpoczął przygotowania do wojny. Na dowódcę wojsk Rzeczpospolitej
wybrany został hetman Jan Karol Chodkiewicz. Następnie przedstawiono przygotowania do
walk. Utwór zawiera szczegółowe opisy rozsyłania wici, szykowania się żołnierzy i innych
czynności wykonywanych przez rycerzy.
3
Części od trzeciej do ostatniej opisują podejmowane przez wojska działania od chwili
rozpoczęcia bitwy do czasu jej zakończenia (trwała ona ponad miesiąc). W przedstawieniu
wydarzeń zachowana jest chronologia z dokładnością co do dnia. Armia polska pod
dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza (wspomagana oddziałami Kozackimi)
broni się przed atakującymi ją wojskami Imperium Osmańskiego. Oddziały sułtańskie mają
ponad dwukrotną przewagę liczebną. Hetman zwołuje narady dowódców, słucha zdania
doświadczonych pułkowników, każe budować precyzyjne fortyfikacje i umacniać obóz. Przed
starciem z nieprzyjacielem wygłasza mowę do swoich podwładnych (jest ona zamieszczona w
części czwartej utworu). Zaś kiedy prowadzi bitwę, ustawia wojsko w równe szyki i sprawnie
nim kieruje. Natomiast Turcy rozbijają swoje obozowisko bezładnie, zajmując dużą
powierzchnię terenu. Gdy atakują, liczą na swoją przewagę liczebną, nie na taktykę. Bitwa
trwa, następują po sobie kolejne potyczki, oddziały Imperium Osmańskiego nacierają, a
oddziały polskie każdy z ataków odpierają. Transakcja wojny chocimskiej zawiera brutalnie
realistyczne opisy zwycięskich dla wojsk Rzeczpospolitej starć. W czasie trwania bitwy
umiera Chodkiewicz (ma to miejsce w siódmej części utworu), nie oznacza to jednak
zwycięstwa Osmana. Armia sułtańska ponawia ataki, ale nie przynosi to dla niej pozytywnego
skutku. W końcu zawarty zostaje pokój, a Turcy rezygnują z najazdu na ziemie polskie i
wycofują się.
Poza fabułą, która wiernie oparta jest na wydarzeniach historycznych (oprócz przedstawienia
walczących stron z perspektywy tylko jednej z nich), Wacław Potocki zamieścił w utworze
liczne dygresje. Mają one najczęściej charakter porównania czasów opisywanych z czasami
współczesnymi autorowi. Zawierają wyrażenie negatywnego stosunku autora wobec postaw i
obyczajowości żyjącej w jego czasach szlachty i mają charakter moralizatorski.
(przyznaję się opracowane przez niejakiego Bartka, ale uwierzcie mi, moje streszczenie było znacznie mniej przystępne)
II. MORALIA - tu się Potocki postarał :) polecam zajrzeć do oryginału
Drugi wielki zbiór pouczeń, powstały w ciągu kilkunastu końcowych lat życia poety, nosi tytuł Moralia i opiera się na dziele
Erazma z Rotterdamu Adagia, będącym komentowanym słownikiem łacińskich przysłów i sentencji. Nawiązując do nich i do ich
polskich odpowiedników, rozwinął Potocki - w fraszkach, pieśniach refleksyjnych i satyrach - swoje poglądy na temat ustroju
Rzeczypospolitej, miejsca poszczególnych stanów w państwie, wypowiedział się krytycznie o duchowieństwie, jego chciwości
i głupocie, o szlachcie i magnaterii, wystąpił w obronie chłopów (Wolne kozy od pługu) i opowiedział się za tolerancją
wyznaniową (miał tu na uwadze przede wszystkim braci polskich zwanych arianami). Moralia przynoszą jednak nie tylko
aktualne, dorazne obserwacje, ale i uogólnienia o charakterze uniwersalnym, refleksje bardzo osobiste - niewolne od
rozczarowań, goryczy i poczucia osamotnienia w obliczu zła.
Przypowieści część pierwsza (streszczenie przesłania poszczególnych części)
1. Co głowa, to rozum kłótnie, pycha.
2. Wół do siodła, koń do pługu chłopi do wojny, szlachta do roli, więc zamienić ich
miejscami.
3. Kruk krukowi oka nie wykole ksiądz księdzu też nie, ale lepiej się między nich nie
pakować.
4. Wojna ludzi nie rodzi przestroga dla królów i chrześcijan.
5. Staremu język odmienić trudno obce języki, Polska zginie
6. Nie za nas to powstało.
7. Rozwiązana miotła Kto ma oczy, przyzna,/ Że się wkrótce i nasza rozsypie ojczyzna ,
brak sprawiedliwości, powagi urzędu, prawa, poszanowania cnoty.
8. Zna się, jako świnia na pieprzu. Drugi raz w Polsce pchają się do urzędów, a łby mają
puste.
9. Co było ciężko począć, nie chce się pokinąć.
4
10. Stultitia est invitos venatum ducere canes3 parobkowie w dybach i kajdanach na wojnę,
Póki dybków, póty go , Jak sobie chce, niech zdycha, niech zdrów i ucieka .
11. Miła jest różność w rzeczach różnorodne zabawy i potrawy szukane nie co miesiąc, nie
co dzień, ale co godzina , Dziadowie by i baby wnuków nie poznali .
12. Inaczej szczenięta, inaczej pachną świnie tak różnią się szlachcice (rozmawiają na
sejmikach o flisie i szkucie) i chłopi (przy kuflach i pługu o długu Rzeczypospolitej).
13. Równi łacno się zgodzą.
Przypowieści część wtóra
14. Pieniądzem wziął, wolność sprzedał ślub z posażną panną, po niecałym roku rozwód
ona bogata przyzwyczajona, że zawsze wszystko dostaje, a jak on się sprzeciwia, dąsa się, nie
daje mu jedzenia z kuchni& , przestrzega następnych, by uczyli się na jego błędach.
15. Od umarłego dań.
16. Bąk tak huczy w trzcinie, jakby był wielki, wielu takich w Polsce.
17. [Bąk]. Do tegoż drugi raz z wyglądu prawdziwy senator, drugi rzymski Kato , Aż
skoro przyszło mówić, jakby też srał z mostu , Głosu nic, w głowie pusto, serce przy
pachołkach .
18. Czuj, stary pies szczeka. Satyricum. Drugi raz. Domu twego rozbierają ściany , Chłop
z głodu, ci na zbytki .
19. Summum ius summa iniuria4 matka dla syna zmienia wiarę z arianizmu na katolicyzm,
nie będą skazani na śmierć, ale musi zapłacić okup, bo ona przez wiele lat była arianką, a za
zmarłego ojca-arianina do więzienia + dodatkowy okup, syn apeluje do Boga.
20. Na skórze wełna, na sercu szczeć.
21. [Mysorum praeda5]. Do tegoż wielki pan okradł sąsiada-arianina (równego mu
szlachcica), ale ten zamiast się bronić jeszcze pomagał wrzucać snopy na wóz, pan skruszał
tak wielką pokorą i zwrócił snopy.
22. Na jednej łódce poseł zerwał sejm, zginie razem z ojczyzną.
Przypowieści część trzecia
23. Dziecko lód tak topnieje w dłoni miłość.
24. [Co kto umie, w tym się niech ćwiczy]. Na toż czwarty raz.
25. [Tyle panów, ile sług]. Na toż trzeci raz Wszystko jest, prócz jednego rząu, drugiej
cnoty , rozbój, swawola, złota wolność.
Przypowieści część czwarta
26. [Wodę warząc, woda będzie]. Na toż drugi raz.
27. Wojna beze krwie na wojnie bez trupa/ obejść się niepodobna
28. I z kopiją, i z tarczą dawniej cały rynsztunek, teraz delikatne pistoleciki.
29. Długo bawił, mało sprawił 12 lat za granicą, a nic się nie nauczył.
30. Wolne kozy od pługu
31. [Głos pospolity, głos Boży]. Na toż drugi raz Rozum odejmie, mówią, wprzód, kogo
Bóg ukarze .
Przypowieści część piąta
32. [Ckni mi się]. Na toż trzeci raz im sentencja krótsza, tym lepsza.
33. Na toż czwarty raz Kochanowscy Jan i Piotr najwięksi, krytyka makaronizmów i
3
Głupotą jest niechętne, oporne psy wodzić na polowanie
4
Najwyższe prawo największą niesprawiedliwością
5
mizyjska zdobycz łup zdobyty na kimś, kto się nie broni
5
wierszy kobiet.
34. Na pochyłe drzewo i kozy skaczą. Z obalonego drzewa każdy trzaski zbiera.
35. Siłu krewnych, kto się ma dobrze kupione szlachectwo, nieprawdziwi przodkowie.
36. Na toż drugi raz.
37. [Nie uczynić wstyd, uczynić zaś ciężko]. Na toż drugi raz słaby walczył o życie i pobił
bohatera.
38. Z równym najlepsza sprawa, chroń się możniejszego.
39. Młodszy do zwady, starszy do rady, dziadowie do pacierzy wojna do 40 lat, rada-60,
modlitwa.
40. Na toż drugi raz dziś odwrotnie, na opak, niespodziewany atak Turków i szlachta nie
zdąży.
41. Kto nazbyt śpieszy, dwa razy jedno musi robić spieszył się z domu i nie mógł się ubrać.
42. Na toż drugi raz chciał napisać dobrze, ale nie miał natchnienia.
43. [Krucy wolni, gołębie winni]. Na toż trzeci raz
44. [Pobielana ściana]. Na toż drugi raz sprawiedliwość po śmierci.
45. [Wczora był największym, dziś niczym]. Na toż drugi raz kilka lat temu z dziećmi, dziś
w żałobie, wierzy, że synowa go pochowa i wychowa w cnocie jego wnuki.
Przypowieści, sentencyj do cnót i obyczajów żywota ludzkiego należących księga wtóra
część I.
46. Prośba przyjacielska stanie za rozbój chrzest przyjaciela, popijawa.
47. Dom gore, a gospodarz ogień na kominie kładzie.
48. Pospolite ruszenie terazniejsze ci, którzy tyle narzekali, teraz mogą się wykazać, wolą w
domu.
49. Pan Kurek pannę Maglownicę podczas uczty wychodzą wiejskie przyzwyczajenia.
50. Z ratusza na radę drobnych złodziei wieszają, a tańsza u nas ojczyzna i Boże kościoły .
6
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Wyzwolenie Opracowanie Wstępu BNżmichowska, Poganka Opracowanie Wstępu BNHenryk Sienkiewicz Krzyżacy opracowanie BNiwaszkiewicz opowiadania opracowanie wstępu BNElektroenergetyka opracowanie1przetworniki II opracowaneMechanika Techniczna I Opracowanie 06Marketing Opracowane Pytania Egzaminacyjne 2009 Furtak (46)grice opracowaniE Cooperative Principle, Maxims of Conversationlipidy opracowanie z ŚUM (1)BN?7186 Prefabrykaty budowlane betonu Rury cisnieniowe o przekroju kolowym BETRASwięcej podobnych podstron