Zjawisko sarmatyzmu na podstawie dzieł barokowych








'); //-->

Zjawisko sarmatyzmu na podstawie dzieł
barokowych


Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Określa ono obyczajowość oraz kulturę
duchową i umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy
rozbiorów. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia, rubaszność,
bujność obyczaju, a także mentalność polskiej szlachty. Sarmatyzm można również
opisywać w kategoriach ideologii szlacheckiej, ideologii, która sankcjonowała
szczególne miejsce stanu szlacheckiego w społecznej strukturze Rzeczpospolitej.
Poprzez odwołania do legendarnej Sarmacji, krainy starożytnych Słowian,
szlachta uzasadniała historyczne korzenie własnego rodowodu, czuła się
spadkobierczynią rycersko-ziemskich dziejów Polski i Słowiańszczyzny w ogóle.
Stopniowo, w trakcie wieku XVII pojęcie Sarmaty utożsamiało się z polskim
szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem. Podkreślaniu polskości idei sarmackiej
towarzyszyła niechęć do cudzoziemszczyzny, do wszelkich elementów obcych
rodzinnemu obyczajowi. Niechęć do cudzoziemszczyzny kształtowała także hasła
tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw, obyczajów, a także wyjątkowości
polskiego ustroju państwowego. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności,
systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w
Rzeczpospolitej.
Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się hasła mesjanistyczne,
wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta, miała
odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei
chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny
stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed
niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii
sarmackiej zaszczytną rolę "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód
wysuniętego bastionu Rzymu.
W drugiej połowie XVII wieku życie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegało
stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze późnego baroku, między innymi Wacław Potocki,
Wespazjan Kochowski, podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia
szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nie realizowanie przez nią podstawowych
zasad ideologii sarmackiej. Krytyce, podkreślmy to mocno, podlegała nie sama
ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
W wielu utworach późnobarokowych pojawia się zagadnienie "przywilejów bez
obowiązków". Ideologia sarmacka w ujęciu pisarzy tego okresu daje bowiem
szlachcie nie tylko ogromne przywileje w państwie, ale nakłada na nią również
wiele obowiązków. Wacław Potocki w "Ogrodzie fraszek" przestrzegał szlachtę
zarówno przed fałszywym korzystaniem z sarmackich przywilejów, jak również przed
nierespektowaniem zadań, jakie ta ideologia przed nią stawia.
W wierszu "Veto albo nie pozwalam" gra słów łacińskich i polskich
(veto - nie pozwalam, vae - biada) buduje sytuację ostrzeżenia:

"Powiadałem ci nieraz, miły bracie, że toPo polsku: nie
pozwalam, po łacinie: veto.Wiem. Niechże wedle sensu swego kto
przekłada,To będzie z łacińskiego: vae, po polsku:
biada.Jakobyś rzekł: biada to, gdy zły nie pozwalaNa
dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala.Źle zażywasz, bękarcie,
wolności sekretu,Powetujeć pokusa kiedyś temu wetu."
Postawa Potockiego nosi znamiona reformowania, a nie
antyszlacheckości. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego
wzorca społecznego, a krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji. Poezja
autora "Ogrodu fraszek" staje się głosem obywatelskiego ostrzeżenia przed
fałszywym, niezgodnym z dobrem ogólnym i powszechnym, wykorzystywaniem złotej
wolności.
Problematykę sarmacką podniósł także Wacław Potocki w "Transakcji wojny
chocimskiej". Dzieło to nawiązuje do wzorów antycznego eposu: przedstawia
przebieg przygotowań do bitwy oraz samą bitwę polsko-turecką. Chocimska epopeja
miała służyć apoteozie męstwa i dzielności polskiego rycerstwa-szlachty, a
postać wodza - hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rangi Sarmackiego
Marsa - Boga Wojny.
Jednak i w "Transakcji wojny chocimskiej" poeta analizuje niepokojące
przemiany wewnętrzne stanu szlacheckiego, prowadzące do postaw sprzecznych z
tradycją rycerską. Oto szlachta powołana do obrony Rzeczpospolitej przestaje być
skutecznym ramieniem zbrojnym państwa. Korzysta z licznych przywilejów, nie
podejmując historycznie ją obligujących obowiązków.
Pesymizm obywatelskich refleksji pojawia się także w "Moraliach"
Wacława Potockiego - potężnym, bo liczącym ponad 2100 utworów, wzorowanych na
"Adagiach" Erazma z Rotterdamu, cyklu poetyckim. "Czuj! Stary pies
szczeka" - to poetycka wizja Polski okradanej, rozgrabianej, zubożanej przez
obcych, jak i przez własnych obywateli. Metafora gospodarskiego domu
podkopywanego przez złodziei, zbójców wkradających się do jego komór, służy
dramatycznemu przedstawieniu niebezpieczeństwa upadku państwa. Zarazem jednak
poeta wątpi w skuteczność wszelkich działań ostrzegawczych. Zło staje się zbyt
powszechne, aby czyjkolwiek głos mógł ocalić ojczyznę:

"Darmo szczeka stary pies, to będzie miał zyskiem,Że mu się
wręcz, albo też dostanie pociskiem.Śpią wszyscy na obie uszy, jako
w lesie,Nikt nie wynidzie, nie wyjrzy - pies szczeka, wiatr
niesie."
Pesymizm obywatelskiej i moralnej zarazem refleksji doprowadzi
Potockiego do apokaliptycznej wizji Rzeczpospolitej, która opanowana przez
szatana zmierza ku samozagładzie. W wierszu "Śpi świat pijany winem"
metafora narkotyczno-alkoholowego snu służy wizji zbiorowości biernie poddającej
się działaniu sił zniszczenia i upadku.
Problematyka sarmatyzmu pojawia się również w bogatej twórczości Wespazjana
Kochowskiego. "Psalmodia Polska" pisana u schyłku XVII wieku kontynuowała
starotestamentowy wzorzec psalmu, a jednym z centralnych zagadnień cyklu stają
się rozważania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczpospolitej. Nie omijając
spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochowski prezentuje zarazem wizję
Polski-Sarmacji jako wartości zbiorowej, tłumaczącej się w planie metaforycznym.