INNY ŚWIAT - CIERPIENIE

Gustaw Herling-Grudziński został w 1940 roku aresztowany w Grodnie przez NKWD,
oskarżony o działalność szpiegowską i skazany na pięć lat pobytu w obozach. Do
1942 roku przebywał w łagrze w Jarcewie, później, dzięki porozumieniom
polsko-sowieckim, dostaje się do armii Andersa i wraz z nią opuszcza Związek
Radziecki. W roku 1951 ukazuje się w Londynie (po angielsku, a dwa lata później
po polsku) dokumentalna relacja z łagrowych przeżyć i obserwacji poczynionych
przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego na Sybirze, "Inny świat". "Inny świat"
jest zarazem próbą ukazania sowieckiego obozu pracy, jak też
wpływu łagrów na psychikę i kodeks etyczno-moralny osadzonych w nim więźniów.
Więźniowie bowiem, aby przeżyć, muszą zapomnieć o wartościach, jakie
dotychczas
wyznaczały granice ich postępowania. Jeżeli chcieli myśleć o przetrwaniu,
musieli dostosować się do reguł rządzących w gułagach. Herling-Grudziński
obserwuje i opisuje proces degradacji człowieczeństwa, do którego doprowadza
stworzony przez Rosjan cały system wymyślnych represji i ograniczeń.
Rzeczywistość łagrowa to przede wszystkim ciężka, katorżnicza praca w
nieludzkich warunkach. Więźniowie stanowią tanią siłę roboczą, są więc
bezwzględnie i maksymalnie wykorzystywani. Życie ludzkie nie przedstawia tu
żadnej wartości, każdego więźnia można zastąpić innym. Donosy, gwałty i
mordowanie chorych oraz niezdatnych do pracy są na porządku dziennym.
Więźniowie są zmuszani do składania obciążających zeznań, zanikają uczucia
miłości i przyjaźni.
Herling-Grudziński przedstawia w swojej książce wiele skomplikowanych ludzkich
biografii, jak choćby losy Marusi i Kowala, enkawudzisty Gorcewa, trzech
komunistów niemieckich czy też Kostylewa. Składają się one na rodzaj portretu
zbiorowego, bowiem prawdziwym bohaterem nie jest jednostka, ale właśnie
zbiorowość ludzka. Trudno jednoznacznie zinterpretować "Inny świat". Książka ta
może być bowiem odbierana jako świadectwo tryumfu totalitarnego systemu
dehumanizacji i
zniewalania ludzkich umysłów. Dowodem na to może być widok człowieka
złagrowanego, dostosowanego do rzeczywistości obozowej, akceptującego
zaistniały stan rzeczy. Przykładów jest aż nadto. Kowal oddaje kolegom swoją
ukochaną, czyni tak w imię obozowej solidarności. Kobiety są zmuszane przez
głód do prostytucji. Żydowski architekt składa fałszywe zeznania, obciążające
czterech Niemców. Na podstawie tychże Niemcy zostaną rozstrzelani.
Z drugiej jednak strony nie wolno zapominać, że sam Gustaw Herling-Grudziński
wyraźnie wskazuje na konieczność niepoddawania się terrorowi. Nie akceptuje
jednoznacznie negatywnej oceny moralności ludzi osadzonych w łagrach. "Inny
świat" ukazuje przecież postawy piękne. Przykładem może być "nawrócony"
Kostylew, który, aby nie zapomnieć o ludzkim cierpieniu, codziennie opala sobie
w ogniu rękę. Przykładem godnej postawy może być również Natalia Lwowna, która
dostarczyła narratorowi zakazaną w obozie książkę Fiodora Dostojewskiego
"Zapiski z martwego domu". Niezwykle wymowna jest również scena z "Epilogu".
Wspomniany
architekt, którego zeznania przyczyniły się do śmierci czterech więźniów
niemieckich, już po wojnie, w Rzymie spotyka narratora i opowiada mu swoją
historię licząc na zrozumienie i rozgrzeszenie. Jednak nie dostaje go.
Świadczy to o nieprzejednanej postawie moralnej Grudzińskiego - zło nie może
zostać usprawiedliwione, nawet pomimo okoliczności łagodzących. Człowiek musi
walczyć nie tylko o swoje życie, ale przede wszystkim o zachowanie
człowieczeństwa, nawet w sowieckich łagrach, na "nieludzkiej ziemi".