plik


PsyCHOTeraPia 3 (158) 2011 strony: 41 59 katarzyna skulimowska WZAJeMNe WpByWy StANu SOMAtycZNegO i pSycHicZNegO u pAcJeNtW Z rOZpOZNANieM cHOrOBy SOMAtycZNeJ i Z ZABurZeNieM NerWicOWyM MUTUAL INFUENCE OF SOMATIC AND PSYCHICAL STATE OF PATIENTS WITH SOMATIC DISEASE AND NEUROTIC DISORDER klinika Nerwic instytutu Psychiatrii i Neurologii kierownik kliniki Nerwic prof. dr hab. Maria siwak-kobayashi Autorka na podstawie przegldu 84 historii chorb pa- cjentw z podwjnym rozpoznaniem chorb somatycznych i zaburzeD psychicznych (zaburzeD nerwicowych, zaburzeD depresyjnych, zaburzeD osobowo[ci i zaburzeD od|ywiania) somatic diseases and neurotic przedstawia wzajemne zale|no[ci wystpujce pomidzy disorders nimi. Opisuje r|norodne trudno[ci wystpujce w procesie psychosomatics diagnostycznym i terapeutycznym. Summary: For the diagnosis and therapy an important thing is to analyse a relationship between mental state and the somatic disease. in the case of a patient with somatic disease and neurotic disorder, the process of diagnosis and treatment is difficult due to:  similar symptoms occurring in both neurotic disorders and somatic diseases  denial mechanism: the patient hides disturbing symptoms and avoids tests and medical consultations. Fear accompanying neurotic symptoms can cause an intensification of functional disor- ders, which can intensify symptoms of somatic disease. From the other side, fear can be a psychological reaction to somatic disease and can sustain neurotic disorders. Psychotherapy via cancellation of fear can contribute to the improvement of the mental state and at the same time it can be helpful in the treatment of somatic disease. Common biological and psychosocial factors affect the appearance and maintain both the somatic disease and neurotic disorder. Bilateral relation occurring between those disorders are briefly presented. w ramach holistycznego modelu medycyny, wzajemne zale|no[ci midzy stanem psychicznym a somatycznym s bezsporne. ZostaBy one potwierdzone przez wspBczesn wiedz neurobiologiczn, psychologi zdrowia i oczywi[cie  medycyn kliniczn. Zale|no[ci te mog si wyra|a we wpBywie stanu psychicznego na wystpowanie i przebieg choroby somatycznej, w psychicznych reakcjach na chorob somatyczn, w wystpowaniu zaburzenia czynno[ciowego w odpowiedzi na sytuacje psychospoBeczne i wreszcie we wspBwystpowaniu choroby somatycznej i zaburzenia psychicznego. Pacjenci z takimi problemami pojawiaj si w klinice Nerwic instytutu Psychiatrii i Neurologii. Otrzymuj podwjne rozpoznanie  zarwno choroby somatycznej, jak i zaburzenia psychicznego (zaburzeD nerwicowych zwizanych ze stresem, zaburzeD osobowo[ci i zaburzeD od|ywia- nia si). Dostrzegamy wzajemne zwizki midzy zaburzeniami nerwicowymi a chorobami somatycznymi, a tak|e ich wpByw na przebieg psychoterapii. 42 katarzyna skulimowska Prezentowane w tej pracy krtkie opisy przypadkw pacjentw z podwjnym rozpozna- niem ilustruj niektre mo|liwe zale|no[ci midzy stanem psychicznym a somatycznym oraz znaczenie wspBchorobowo[ci w postpowaniu diagnostycznym i terapeutycznym. Dokonano przegldu historii chorb 84 pacjentw z podwjnym rozpoznaniem, leczonych w klinice Nerwic w latach 2000 2010. Najliczniejsz grup wiekow byBy osoby w wieku 45 50 lat  n = 44, to jest ponad 50%. Natomiast w caBej populacji pacjentw (n = 3000) ta grupa stanowiBa jedynie 0,7%. M|czyzni stanowili w niej 33%, natomiast w oglnej populacji pacjentw tylko 16,6%. wynika z tego, |e grup ryzyka wspBwystpowania choroby somatycznej i zaburzenia nerwicowego w[rd pacjentw kliniki Nerwic s m|czyzni w wieku 45 50 lat. wyodrbniono nastpujce kategorie chorb somatycznych w[rd tych 84 pacjentw z podwjnym rozpoznaniem. Liczba pacjentw: 1. Choroby kardiologiczne  14 2. Nadci[nienie ttnicze  20 3. Choroby tarczycy  17 4. Astma oskrzelowa  5 5. Choroby gastrologiczne  14 6. Cukrzyca  3 7. Choroby dermatologiczne  3 8. Choroby na podBo|u immunologicznym  3 9. Choroby hematologiczne  7 10. Po operacjach okulistycznych  2 11. Choroby ginekologiczne  6 12. Choroby ukBadu moczowo-pBciowego  4 13. Choroby laryngologiczne  3 14. Choroby [cigien i staww  4 Psychoterapia w przypadku leczenia pacjentw z podwjnym rozpoznaniem odgrywa wa|n rol pomocnicz w leczeniu choroby somatycznej, chocia| nie mo|e jej zlikwi- dowa. Po zakoDczeniu leczenia obserwujemy popraw nie tylko objawow, zwizan z ustpieniem zaburzeD czynno[ciowych, ale tak|e popraw stanu somatycznego. Poprawa stanu oglnego w du|ej mierze wi|e si z lepsz wspBprac pacjenta w leczeniu choroby somatycznej poprzez: 1. zniesienie lku uniemo|liwiajcego udziaB w badaniach diagnostycznych i koniecznych konsultacjach [1]  jak wynika z doniesieD naukowych okoBo 5% chorych nie zgadza si na wykonanie rezonansu magnetycznego z powodu klaustrofobii; agorafobia, zwBaszcza z obecno[ci napadw paniki, mo|e znaczco utrudnia podjcie decyzji dotyczcej leczenia onkologicznego [2]; 2. zwikszenie umiejtno[ci tolerowania choroby i dolegliwo[ci oraz pogodzenie si z pewnymi ograniczeniami [3]; 3. uporanie si z konfliktami wewntrznymi i zewntrznymi, a tak|e uregulowanie negaty- wnych emocji, ktre mog mie wpByw na przebieg choroby somatycznej; wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 43 4. pomy[lne rozwizanie problemw wynikajcych z ograniczeD zwizanych z chorob somatyczn, gBwnie poprzez przebudow systemu warto[ci (w miejsce kariery za- przebudow systemu warto[ci (w miejsce kariery za- wodowej zajcie si rodzin lub innymi sferami); 5. wzmocnienie motywacji do podejmowania zachowaD prozdrowotnych poprzez zmian trybu |ycia i w dziaBaniach rehabilitacyjnych majcych na celu pokonywanie choroby. kardiologiczne programy rehabilitacyjne, w tym grupowe treningi radzenia sobie ze stresem, przynosz pozytywne efekty w postaci zmniejszenia nasilenia objaww lkowych i poprawy aktywno[ci fizycznej [4]. Na podstawie badaD stwierdzono, |e aktywno[ fizycz- Na podstawie badaD stwierdzono, |e aktywno[ fizycz- na, oprcz korzystnego oddziaBywania na stan fizyczny organizmu, podwy|sza odporno[ na czynniki lkotwrcze [5]. w [wietle neurobiologii procesy psychiczne wywieraj wpByw na neuroplastyczno[ mzgu [6]. Okazuje si, |e zmiana osignita w psychoterapii pociga za sob zmian nie tylko na poziomie zachowania i prze|ywania, lecz tak|e na poziomie biologicznych struktur nerwowych [6]. Badania z u|yciem neuroobrazowania ukazuj zmiany w czynno- [ci, a nawet strukturach mzgu, zachodzce w procesie psychoterapii [7]. elkin i wsp. [8] zasugerowali, |e psychoterapia jest form kontrolowanego uczenia si, ktre ma miejsce w kontek[cie relacji terapeutycznej i mo|e prowadzi do zmian zachowania. Ten typ uczenia si byBby wspierany przez zmian w ekspresji genw, ktre modyfikuj tak|e siB poBczeD synaptycznych i midzy neuronami [8]. std mo|na wysun hipotez o neuro- protekcyjnym wpBywie psychoterapii na o[rodkowy ukBad nerwowy. Twrcy nowej gaBzi wiedzy, psychoneuroimmunologii, uwa|aj, |e ukBad immuno- logiczny jest zintegrowany z innymi procesami fizjologicznymi i podlega modulowaniu przez mzg. Centralna rola podwzgrza w regulowaniu funkcji neuroendokrynologicznych oraz aktywno[ci autonomicznego ukBadu nerwowego wskazuje na mo|liw rol hormonw i neurotransmiterw w modulowaniu odpowiedzi immunologicznych [9]. Dysponujemy rozlegB wiedz o wzajemnych oddziaBywaniach midzy ukBadem immunologicznym a centralnym ukBadem nerwowym, ktre mog odgrywa istotn rol w patogenezie za- burzeD obu tych ukBadw. Na powierzchni komrek ukBadu odporno[ciowego znajduj si receptory dla neuroprzeka|nikw takich, jak: noradrenalina, dopamina, adrenalina, acetylocholina, serotonina, endorfiny, kwas gamma- aminomasBowy. Ponadto wykazano, |e zmiany w obrbie tych neurotransmiterw i hormonw maj du|y wpByw na ukBad im- munologiczny i mog powodowa zakBcenia jego pracy. Udowodniono te| bezpo[rednie unerwienie komrek ukBadu immunologicznego przez wBkna autonomicznego ukBadu nerwowego. wiadomo ju|, |e silne powizania pomidzy ukBadem immunologicznym a o[rodkowym ukBadem nerwowym zachodz si cz[ciowo za po[rednictwem cytokin [10]. Dalszy postp w dziedzinie psychoneuroimmunologii przyczyni si prawdopodobnie w przyszBo[ci do lepszego rozumienia powstawania chorb psychicznych i somatycznych oraz zale|no[ci pomidzy stanem psychicznym i somatycznym. Na podstawie danych z pi[miennictwa oraz obserwacji klinicznych w przypadku le- czenia pacjentw z podwjnym rozpoznaniem zwracamy uwag na: i. Problemy diagnostyczne i terapeutyczne. ii. wsplny patomechanizm zaburzeD psychicznych i somatycznych. iii. wzajemne wpBywy stanu psychicznego i somatycznego. iV. Problem chorb psychosomatycznych. 44 katarzyna skulimowska i. problemy diagnostyczne i terapeutyczne Z trudno[ciami tymi borykaj si zarwno pacjenci, jak i lekarze. Prze|ywanie przez pacjenta z podwjnym rozpoznaniem objaww jest zwykle zale|ne od stopnia ci|ko[ci choroby somatycznej. a Objawy somatyczne, ktre odczuwa pacjent, s nieadekwatne do rodzaju choroby somatycznej, ktra ma przebieg Bagodny. Pacjenci z tej grupy, podobnie jak pacjenci z zaburzeniami somatyzacyjnymi, s skoncentrowani na funkcjonowaniu swojego organizmu, domagaj si kolejnych badaD. PrzedBu|anie procedur medycznych mo|e wzmaga niepokj pacjenta zwizany z nieprawidBowym funkcjonowaniem organizmu. Ponadto niewielkie nieprawidBowo[ci mogce pojawi si w badaniach rwnie| czsto nasilaj lk pacjenta. PrzykBad: Dorota J., lat 36. Od 4 lat pojawiaj si objawy duszno[ci w sytuacjach stresowych. Po konsultacji laryngologicznej stwierdzono niewielkie guzki strun gBosowych, ktre nie miaBy wpBywu na oddychanie. Pacjentka byBa jednak przekonana o somatycznej przyczynie objaww i domagaBa si kolejnych badaD. B Choroba somatyczna ma ci|ki przebieg i/lub zBe rokowanie, a pacjent eksponuje problemy nerwicowe. Pacjenci czsto nie s zainteresowani badaniem i leczeniem stwierdzonej wcze[niej powa|nej choroby somatycznej, a skupiaj uwag na objawach czynno[ciowych, co jest zwizane z mechanizmem zaprzeczania z powodu lku przed [mierci [1]. DBu|sze utrzymywanie si tego mechanizmu mo|e prowadzi do faBszo- mo|e prowadzi do faBszo- wania rzeczywisto[ci. Ponadto jest czasem przeszkod w podjciu dziaBaD ukierunko- wanych na odzyskanie zdrowia. Pacjenci tacy nie poszukuj informacji na temat swojej choroby, ale przeciwnie  aktywnie ich unikaj lub wrcz podejmuj aktywno[ci dla zdrowia szkodliwe. PrzykBad: Hanna O., lat 35. Leczona w Klinice Nerwic z rozpoznaniem zaawansowanej sklerodermii i dystymii. Z powodu napadw czstoskurczu komorowego z utrat przytomno- [ci pozostawaBa pod staB kontrol radiofonu przy pogotowiu ratunkowym. Do psychiatry zostaBa skierowana przez reumatologa, gdy| wyraziBa zamiar zaj[cia w ci| metod in vitro. Niemo|no[ realizacjii potrzeby macierzyDstwa wyzwoliBa objawy depresyjne: obni|enie nastroju, apati, pBaczliwo[, nadwra|liwo[ na krytyk. Na pocztku terapii pacjentka okre[laBa swoje oczekiwania w kategoriach mo|liwo[ci wyleczenia si z choroby soma- tycznej poprzez psychoterapi. D|yBa do pokonywania wszelkich ograniczeD fizycznych zwizanych z chorob somatyczn, stawiaBa sobie dodatkowe zadania ruchowe, wbrew zaleceniom internisty. UkrywaBa objawy arytmii, przyjmowaBa leki bez wiedzy personelu medycznego. PoczuBa si odrzucona przez lekarza-terapeut przy prbie przeniesienia jej na oddziaB internistyczny. W przebiegu psychoterapii do[wiadczyBa zbli|ajcego do ludzi efektu otwartego wyra|ania emocji. Zaobserwowano ustpienie objaww depresyjnych, pomimo |e pacjentka zrezygnowaBa z urodzenia dziecka. Trudno[ci diagnostyczne u pacjentw z podwjnym rozpoznaniem mog dotyczy oceny roli nawarstwienia czynno[ciowego. Obraz kliniczny niektrych schorzeD somaty- cznych mo|e ulega du|ym modyfikacjom na skutek doBczajcych si zaburzeD lkowych czy depresyjnych. Lk towarzyszcy chorobie somatycznej mo|e powodowa zaburzenia wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 45 czynno[ci wegetatywnych. wzmo|one napicie ukBadu wspBczulnego lub zmniejszona aktywno[ ukBadu przywspBczulnego usposabia do komorowych zaburzeD rytmu [11]. Tendencja do hiperwentylacji, przyspieszenie i pogBbienie oddechw mog prowadzi do skurczu naczyD wieDcowych [12]. w badaniach osb z zespoBem lku napadowego wyka- zano, |e ryzyko zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca u pacjentw z zespoBem lkowym si podwaja [13]. Opisano przypadki pacjentw, u ktrych w angiografii nie wyka- zano zmian mia|d|ycowych w ttnicach wieDcowych, a mimo to, w nastpstwie atakw paniki, dochodziBo do zawaBu serca lub pojawiBy si dolegliwo[ci stenokardialne [13]. w pi[miennictwie przytoczono wyniki badaD 74 chorych zgBaszajcych dolegli- wo[ci w klatce piersiowej i w zwizku z tym zakwalifikowanych do koronarografii. U 28 pacjentw nie stwierdzono zmian w naczyniach wieDcowych, ale 43% spo[rd nich manifestowaBo objawy lku panicznego. U 46 pacjentw stwierdzono zmiany w naczyniach wieDcowych, a u 5%  objawy panicznego lku. Osoby bez zmian naczyniowych, ale o wysokim napiciu lkowym, do[wiadczaBy znaczco wicej takich dolegliwo[ci, jak: czstoskurcz, osBabienie, ktre wspBwystpowaBy z blami w klatce piersiowej, tworzc subiektywnie bardzo grozny obraz chorobowy [14]. Przytoczone dane z pi[miennictwa [wiadcz o tym, |e czynniki emocjonalne mog w istotny sposb wpBywa na przebieg chorb kardiologicznych. Trudno[ w ocenie mechanizmw chorobowych mo|e rzutowa na postpowanie terapeutyczne. PrzykBad: Anna, lat 22. Jako przyczyn jej zasBabni rozwa|ano zarwno czynniki emocjonalne (zaburzenie dysocjacyjne), jak i kardiologiczne (wrodzona niedomykalno[ aortalna). PrzewlekBe niedotlenienie o[rodkowego ukBadu nerwowego w wyniku wady serca mo|e by istotnym czynnikiem dysregulujcym ukBad wegetatywny. Potrzeby kr|enia zwi- zane z reakcj na stres nie mogBy by zaspokajane wzrostem rzutu serca. W trakcie terapii zniesienie komponentu wegetatywnego przyczyniBo si do ustpienia zasBabni [12]. Trudno[ z rozr|nieniem objaww mo|e by niekiedy powodem pomyBek diagnostycznych, gdy| wiele podobnych objaww wegetatywnych wystpuje zarwno w zaburzeniach nerwi- cowych, jak i w chorobach somatycznych, na przykBad: duszno[, bl w klatce piersiowej, koBatanie serca, nudno[ci, ble w jamie brzusznej, osBabienie fizyczne, zawroty i ble gBowy, czste oddawanie moczu, pocenie si. Niekiedy do kliniki Nerwic kierowani s pacjenci, u ktrych przed przyjciem wykluczono chorob somatyczn, leczon wcze[niej przez wiele miesicy. w takiej sytuacji pacjent zazwyczaj traci zaufanie do personelu medycznego, co mo|e mie negatywny wpByw na relacj terapeutyczn, szczeglnie gdy psychoterapeut jest lekarz. Dodatkowo przej[cie na rent z powodu mylnie rozpoznanej choroby somatycznej pogarsza funkcjonowanie pacjenta z powodu wypadnicia z dotych- czasowej roli spoBecznej. Nale|y tak|e uwzgldni koszty ekonomiczne, jakie ponosi w takich przypadkach spoBeczeDstwo. PrzykBad: Jolanta R., lat 55. W 24 r. |. rozpoznano miasteni z powodu nadmiernej mczliwo[ci mi[niowej. Rok przed przyjciem do Kliniki Nerwic wycofano si z rozpo- znania miastenii. Od tego czasu wystpiBy nasilone objawy: opadanie |uchwy, niewyrazna mowa, bezwBad koDczyn dolnych. Pacjentka byBa przekonana o chorobie neurologicznej. PrzyjmowaBa na wBasn rk mestinon, ktry odstawiBa po 6 tygodniach leczenia w Klinice Nerwic. 46 katarzyna skulimowska Zdarza si bagatelizowanie skarg pacjenta jako niezgodnych ze standardowym obrazem choroby somatycznej. Przypisuje si im charakter nerwicowy i nie wykonuje koniecznych badaD dodatkowych, co mo|e powodowa opznienie rozpoznania choroby somatycznej [15]. Przedwczesna prba przypisania objawom somatycznym przyczyn psychogennych bywa postrzegana przez pacjenta jako odrzucenie [16]. PrzykBad: Justyna B., lat 48. Wielokrotnie hospitalizowana internistycznie z powodu zespoBu Dubin-Johnsona (choroba uwarunkowana genetycznie: przejawia si defektem przemiany bilirubiny i zaburzonym wydalaniem |Bci z hepatocytw). Od 20 r. |. zgBaszaBa narastajce zmczenie, osBabienie, zaburzenia gastryczne, brak aktywno[ci, apati  czsto towarzyszce miastenii, a w tym wypadku traktowane jako zaburzenie nerwicowe. W Klinice Nerwic byBa konsultowana internistycznie z powodu za|Bcenia skry i biaBkwek, ciemnego koloru moczu, podwy|szonego poziomu bilirubiny we krwi. W badaniu przedmiotowym stwierdzono powikszenie wtroby, objaw CheBmoDskiego dodatni. ZostaBa wypisana z rozpoznaniem: zespB Dubin -Johnsona i skierowana na badania specjalistyczne. PrzykBad: Marzena S., lat 25. Od 15 r. | wystpowaBa u niej nawracajca niedokrwisto[ niedobarwliwa. Pacjentka zgBaszaBa skargi na uczucie zmczenia, spadek aktywno[ci oraz objawy duszno[ci nasilajce si w sytuacjach stresowych. Od roku z powodu agorafobii przyjmowaBa alprazolam, od ktrego si uzale|niBa. W Klinice Nerwic obserwowano znacz- n popraw samopoczucia po wBczeniu preparatw |elaza i odstawienia alprazolamu. Z drugiej strony odpowiedzialno[ lekarza za |ycie i zdrowie pacjenta powoduje cza- sem zalecanie nieuzasadnionych badaD diagnostycznych, ktre mog by jatrogenne [15]. konieczno[ wykonywania badaD oraz konsultacji i zwizane z tym dodatkowe koszty, ktre nie s przewidziane dla pacjentw nerwicowych z definicji zdrowych somatycz- nie, mo|e wiza si z niezrozumieniem ze strony instytucji zajmujcych si sprawami finansowymi. w przebiegu postpowania diagnostycznego u pacjentw z podwjnym rozpoznaniem nale|y uwzgldni, |e zaburzenia psychiczne bdz emocjonalne maj charakter zBo|ony [1]:  poprzedzaj wystpienie choroby somatycznej,  stanowi cz[ obrazu klinicznego w przebiegu choroby somatycznej  wpByw na funkcjonowanie o[rodkowego ukBadu nerwowego (mikroorganika, encefalopatia),  mog by wyrazem psychologicznej reakcji na chorob somatyczn. Zaburzenie nerwicowe poprzedza wystpienie choroby somatycznej. U osb z wyso- kim poziomem neurotyzmu choroby somatyczne zwizane s z czstym wystpowaniem zaburzenia lkowego [17]. Lkowi mog towarzyszy nie tylko objawy wegetatywne (czynno[ciowe), ale tak|e psychiczne (depresja), zaburzenia osobowo[ci, nadu|ywanie substancji psychoaktywnych oraz lekw psychotropowych, w tym tak|e uzale|niajcych [15]. Ocena cech osobowo[ci chorego pozwala zrozumie lekarzowi jego zachowanie oraz sposoby radzenia sobie z chorob somatyczn. Postawa bierno[ci i podporzdko- wania uznawana jest przez personel leczcy za po|dan. Czsto taka postawa pacjenta wynika z jego zani|onej samooceny i zachwiania poczucia wBasnej warto[ci, mo|liwo[ci poczucia wpBywu na przebieg ci|kiej choroby somatycznej. Bierno[ (brak wspBpracy wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 47 w leczeniu) lub postawa rezygnacyjna (zaniechanie leczenia) mo|e wynika z mechanizmu wyuczonej bezradno[ci i/lub objaww depresyjnych [18, 19]. U pacjentek z rakiem piersi, ktre przyjmuj postaw bezradno[ci /beznadziejno[ci lub wykazuj wysokie warto[ci w skalach mierzcych gBboko[ depresji, zmniejszaj si szanse na 5-letnie prze|ycie [20]. U pacjentw po powa|nych incydentach sercowych spotyka si typow triad poznawcz w postaci negatywnej oceny wBasnej osoby, otaczajcego [wiata i przyszBo[ci [21]. Pacjenci o cechach osobowo[ci unikajcej i zale|nej cechuje niewielka zdolno[ do tolerowania emocji negatywnych, nadmierna czujno[, skBonno[ do skupiania si na negatywnych aspektach sytuacji. Osoby z nisk tolerancj trudno[ci i sBab kontrol impulsw w sytu- acji przedBu|ajcej si niepewno[ci mog reagowa nadmiern labilno[ci emocjonaln, niekontrolowanym wybuchem silnych emocji: pBaczem, pobudzeniem psychoruchowym, agresj, bezsenno[ci, utrat apetytu [22]. w tym miejscu warto po[wici uwag zjawisku blu, ktry mo|e mie zwizek z cechami osobowo[ci chorego. w wielu badaniach nie udaBo si ustali okre[lonej konstelacji cech osobowo[ci, ktre mogByby predysponowa do przewlekBych zespoBw blowych. Zwrcono jednak uwag midzy innymi na takie cechy osobowo[ci, jak: neurotyczno[, hipochondria, histeria, bierno[ [23]. Pacjenci z neurotycznymi cechami osobowo[ci martwi si niewielkimi nat|eniami blu, a biernozale|ni prezentuj postaw bezradno[ci uniemo|liwiajc aktywne wBczenie si w proces leczenia [23]. Takie emocje, jak lk i przygnbienie, obni|aj w sposb znaczcy prg tolerancji blu [24]. UkBady serotoninergiczne i noradrenergiczne maj swj udziaB zarwno w percepcji blu, jak i w zaburzeniach depresyjnych oraz lkowych [25]. Osoby zajmujce si zwalczaniem blu uwa|aj, |e je[li pacjent zostanie wysBuchany i zrozumiany  jego lk ulegnie zmniejszeniu, to za[ zmniejszy subiektywne odczucie blu i ograniczy pro[by o [rodki medyczne przeciw niemu. w przypadku pacjentw nerwicowych obserwujemy, |e uporc- w przypadku pacjentw nerwicowych obserwujemy, |e uporc- zywy bl mo|e by przejawem nierozwizanych konfliktw emocjonalnych lub problemw psychospoBecznych. Osignita w toku psychoterapii poprawa stanu psychicznego tak|e zmienia sposb prze|ywania blu, ktry w du|ym stopniu wi|e si z tym, jak pacjent radzi sobie ze stresem. PrzykBad: Barbara W., lat 54. W cigu 4 lat ([mier matki, ojca, brata) nasilaBy si dolegliwo[ci blowe krgosBupa. W NMR stwierdzono niewielkie zmiany zwyrodnienio- we. Po zmniejszeniu dawek lekw przeciwblowych, od ktrych si uzale|niBa, pacjentka zareagowaBa nadmiern dra|liwo[ci, pBaczliwo[ci, nie radziBa sobie z blem. W toku psychoterapii obserwowano zmniejszenie si dolegliwo[ci krgosBupa, co umo|liwiBo stopniowe odstawienie lekw przeciwblowych. Niedostateczn uwag po[wica si ocenie wtrnych cech zaburzonej osobowo[ci w nastpstwie przewlekBej choroby somatycznej. Homilopatia (gr. homilejn  obco[) pojawia si wskutek kalectwa lub przewlekBej choroby somatycznej (np. cukrzycy). Mog rozwin si takie cechy, jak nadwra|liwo[, niewiara we wBasne mo|liwo[ci, poczucie zagro|enia, nieufno[, przypisywanie otoczeniu wrogich zamiarw, postawa cierpitnicza, a nawet agresywna. Cechy te zakBcaj relacje midzy chorym a otoczeniem. wynikaj one cz[ciowo z poczucia zale|no[ci od innych oraz z nadmiernej koncentracji na wBasnym cierpieniu [26]. 48 katarzyna skulimowska TrwaB zmian osobowo[ci w wyniku choroby zagra|ajcej |yciu  rozpoznaje si wwczas, gdy stwierdzone cechy osobowo[ci nie wystpowaBy przed pojawieniem si choroby i utrzymuj si co najmniej przez 2 lata. Na pierwszy plan wysuwa si wrogo[ lub nieufno[ do otoczenia, poczucie zagro|enia, napicie, rozdra|nienie, wycofanie si z kontaktw spoBecznych i w konsekwencji  poczucie wyobcowania [26]. ZespB minimalnego uszkodzenia mzgu   mikroorganika , czyli MBD (minimal brain dysfunction)  czsto wystpuje w niedotlenieniu mzgu, chorobach ukBadu kr|e- w niedotlenieniu mzgu, chorobach ukBadu kr|e- nia i oddechowego. w stanach tych zaburzone s funkcje poznawcze dotyczce pamici, percepcji, my[lenia abstrakcyjnego. Obni|enie si odporno[ci na frustracje, zachowania impulsywne oraz trudno[ w rozumieniu zale|no[ci przyczynowo-skutkowych utrudniaj adaptacj spoBeczn, a tak|e niekorzystnie wpBywaj na przebieg psychoterapii [27]. Zaburzenia psychiczne stanowi cz[ obrazu klinicznego choroby somatycznej. w tym miejscu trudno wymieni wszystkie choroby somatyczne, ktrym towarzysz zaburzenia psychiczne. {adna choroba somatyczna nie wywoBuje patognomicznych zabu- {adna choroba somatyczna nie wywoBuje patognomicznych zabu- rzeD psychicznych, natomiast ka|dej chorobie mo|e towarzyszy zespB objaww psycho- patologicznych. Lk mog tak|e nasila niektre leki: pobudzajce, sympatykomimetyczne, dopaminergiczne, acetylocholinergiczne, niektre antybiotyki, leki nadci[nieniowe [28]. std, w celu skutecznego leczenia pacjentw z zaburzeniem nerwicowym i z chorob somatyczn, niezbdne jest przeprowadzenie szczegBowego wywiadu chorobowego oraz wykonanie koniecznych badaD. Zaburzenie psychiczne mo|e by wyrazem psychologicznej reakcji na chorob somatyczn [1]. Lk przed [mierci jest czst reakcj na chorob somatyczn zagra|a- jc |yciu. w przypadku pacjentw z zaburzeniem nerwicowym i z chorob somatyczn lk rzadko wyra|any jest wprost z powodu mechanizmu zaprzeczania. jako nastpstwo zawaBu serca opisywane s w literaturze nastpujce reakcje:  lk przed [mierci, blem, bezradno[ci, zale|no[ci od innych, degradacj spoBeczn,  depresja: uczucie braku siB, spadek efektywno[ci snu, przygnbienie, tendencja do rezygnacji,  zaprzeczanie: negacja rozpoznania, wybircza akceptacja wskazaD [29]. Opublikowano wyniki badania programu rehabilitacji (The enhancing recovery in Coronary Heart Disease Patients) obejmujcego 2400 pacjentw po zawale serca. Ce- lem pracy byBo porwnanie efektw zwykBej opieki medycznej i specjalistycznej opieki psychoterapeutycznej. Po 6 miesicach obserwacji chorzy objci programem psycho- terapeutycznym charakteryzowali si istotn: redukcj objaww depresji oraz popraw funkcjonowania spoBecznego w stosunku do pacjentw leczonych w ramach podstawowej opieki medycznej [30]. ii. Wsplny patomechanizm zaburzeD psychicznych i somatycznych w patogenezie wszelkich chorb, tak psychicznych, jak i somatycznych, istotn rol odgrywaj zarwno czynniki biologiczne, jak i psychospoBeczne. wedBug najnowszych badaD jednym z czynnikw biologicznych jest neurotropowy czynnik pochodzenia mzgowego BDNF (brain-derived neurotrophie factor), ktrego obni|one st|enie jest wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 49 wsplnym czynnikiem patogenetycznym zaburzeD poznawczych, depresji, otpienia oraz cukrzycy typu 2 [32]. Za jedn z przyczyn bezpo[rednio wywoBujcych zmiany w stanie zdrowia uwa|a si czynniki psychospoBeczne. stwierdzono mo|liwo[ warunkowania przez nie reakcji im- munosupresyjnej [32]. stresujce wydarzenia |yciowe ([mier bliskiej osoby), poczucie bezradno[ci, beznadziejno[ci, frustracja, prowadz do wzrostu zachorowania na choroby zwizane ze spadkiem odporno[ci. Po[rednio na przebieg choroby mog rzutowa zachowania pacjenta. Czynniki beha- Czynniki beha- wioralne poprzez stymulowanie ekspresji genw uruchamiaj genetyczn predyspozycj do wystpienia r|nych schorzeD [8]. Niski status spoBeczno-ekonomiczny, samotno[, migracje, bezrobocie, brak wsparcia spoBecznego nale| do czynnikw ryzyka zachorowa- brak wsparcia spoBecznego nale| do czynnikw ryzyka zachorowa- nia [31]. Na podstawie przeprowadzonych badaD wykazano, |e palenie papierosw przez chorych na depresj zwiksza zachorowalno[ na raka wielu narzdw [33]. w chorobie niedokrwiennej serca zmiana trybu |ycia  odpowiednia dieta, wiczenia fizyczne, zaprze- stanie palenia tytoniu i nadmiernej konsumpcji alkoholu  stanowi jedno z podstawowych zaleceD lekarskich. Niewystarczajca motywacja do ochrony zdrowia mo|e by efektem nawykw kulturowych. Zachowania niektrych pacjentw z zaburzeniami nerwicowymi maj nieu[wiadomiony charakter autodestrukcyjny (autoagresywny). wtrnie do wyniszczenia organizmu w zaburzeniach od|ywiania si pojawiaj si zmiany hormonalne, elektrolitowe, osteo- poroza, ktre w istotny sposb wpBywaj niekorzystnie na przebieg towarzyszcej choroby somatycznej, np. cukrzycy. Pacjenci o cechach osobowo[ci impulsywnej, w celu redukcji napicia psychicznego czsto ujawniaj skBonno[ do nadu|ywania substancji psychoak- tywnych oraz nawizywania przypadkowych kontaktw seksualnych, co zwiksza ryzyko zaka|enia wirusem HiV. w trakcie socjoterapii pacjenci ucz si rozBadowywania napicia emocjonalnego poprzez uprawianie sportu, kontakty towarzyskie, aktywno[ kulturaln. Coraz cz[ciej przewlekBemu stresowi przypisuje si przyczyny chorb [34]. Bio- logiczny zwizek pomidzy przewlekBym stresem a pojawieniem si choroby nie zostaB dokBadnie wyja[niony [34]. w badaniach wykazano, |e r|nice w centralnej odpowiedzi neurohormonalnej wynikaBy zarwno z dziaBania stresora, jak i sposobw radzenia sobie z sytuacj trudn, jak niewtpliwie jest choroba somatyczna [35]. U pacjentw z zabu- [35]. U pacjentw z zabu- U pacjentw z zabu- rzeniem nerwicowym trudno[ w procesie adaptacji do choroby somatycznej nie tylko komplikuje jej leczenie, ale nawet mo|e mie wpByw na zaostrzenie jej przebiegu. O sile dziaBajcego stresu decyduje percepcja i ocena nie tylko sytuacji choroby, ale tak|e wBas- nych zasobw osobistych [34]. wikszo[ pacjentw traktuje chorob jako utrat nie tylko zdrowia w sensie fizycznym, ale tak|e warto[ci osobistych: brak mo|liwo[ci decydowania o sobie, ograniczenie w realizacji potrzeb, poczucie osamotnienia. Pacjenci z zaburzeniem nerwicowym maj zazwyczaj negatywne do[wiadczenia w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych. w obliczu choroby somatycznej mo|e pojawi si poczucie bezradno[ci, lku, frustracji utrudniajce wspBprac w jej leczeniu. w przebiegu psychoterapii zmiana postrzegania sytuacji stresowej, jak jest choroba somatyczna, bdz nabywanie umiejtno[ci radzenia sobie z ni, prowadzi mo|e do zmniejszenia jej skutkw. Na podstawie przeprowadzonych badaD stwierdzono, |e zasobem o podstawowym znaczeniu w zmaganiu si z powa|n chorob zagra|ajc |yciu jest obraz samego siebie 50 katarzyna skulimowska [16]. jednym z celw psychoterapii jest reintegracja osobowo[ci w obliczu choroby w celu bezwarunkowej akceptacji siebie [3]. O pewnych wydarzeniach (chorobie nowotworowej) trudno jest swobodnie rozmawia z innymi. aktywne odrzucanie lub tBumienie wiedzy o zjawiskach traumatycznych wymaga dodatkowej aktywno[ci fizjologicznej, prowadzi do dBugotrwaBego silnego stresu, ktry ostatecznie mo|e nasili objawy choroby. W przebiegu psychoterapii chory znacznie redukuje stres bezpo[rednio  poprzez zmian postrzegania choroby, jak i po[rednio  osBabiajc proces wypierania bdz zaprzeczania chorobie [16]. Dodatkow wa|n korzy[ci w przebiegu psychoterapii grupowej jest zdobywanie nowych informacji o sposobach radzenia sobie z chorob. w przypadku leczenia pacjentw z chorob somatyczn i zaburzeniem nerwicowym mamy do czynienia zarwno ze stresem fizykalnym, jak i psychologicznym. Oba rodzaje stresw powoduj podobne reakcje fizjologiczne zwizane z uruchomieniem osi podwzg- rze  przysadka  nadnercza [16]. Na podstawie pi[miennictwa, obserwacji klinicznych, analizy historii chorb pacjentw z chorob somatyczn i z zaburzeniem nerwicowym leczonych w klinice Nerwic bierzemy pod uwag, |e przewlekBy stres mo|e by czynnikiem etiopatologicznym zarwno choroby somatycznej, jak i zaburzenia nerwicowego. PrzykBad: JarosBaw, lat 50. W czasie rozwodu (6 miesicy przed przyjciem do Kliniki Nerwic) pojawiBy si objawy nerwicowe: rozdra|nienie, zaburzenia koncentracji uwagi, przygnbienie. W tym samym czasie wystpiB nagBy wzrost ci[nienia krwi do 200/100 oraz gwaBtowny spadek odporno[ci: dBugotrwaBe zapalenie pBuc, a w nastpstwie anty- biotykoterapii  ich kandydoza. Z tego powodu przez kilka tygodni byB hospitalizowany internistycznie. Pojawienie si choroby somatycznej mo|e tak|e by stresem niejednokrotnie wyzwalajcym zaburzenie nerwicowe. PrzykBad: MaBgorzata K., lat 36. Z powodu niedoczynno[ci tarczycy od 5 lat leczona euthyroxem. ZgBaszaBa skargi na uczucie ucisku w szyi, koBatanie serca, niepokj. Z powodu poczucia zagro|enia |ycia i lku przed [mierci nie wychodziBa z domu, co generowaBo apati i przygnbienie. stres mo|e nasila objawy choroby somatycznej i jednocze[nie by czynnikiem pod- trzymujcym zaburzenie nerwicowe. PrzykBad: El|bieta B., lat 54. Od 6 lat (po [mierci rodzicw) mcz j napadowe ble mi[niowe utrudniajce chodzenie, dra|liwo[, zaburzenia snu oraz nasilone objawy choroby wrzodowej. Prze|ycia (stresory) zwizane zarwno z chorob somatyczn, jak i zaburzeniem ner- rze|ycia (stresory) zwizane zarwno z chorob somatyczn, jak i zaburzeniem ner- wicowym mog wzmaga reakcj ze strony ukBadu autonomicznego i zaostrzy objawy choroby somatycznej. UkBad limbiczny odgrywa istotn rol w rozpoznaniu i ocenie sytuacji stresowej [36]. Hipokamp wraz z kor [rdwchow jest zaanga|owany w tworzenie [ladw pamicio- wych i nadawanie sensu schematom poznawczym. PrzewlekBy stres mo|e prowadzi do degeneracji dendrytw w neuronach hipokampa, co tBumaczy pogorszenie si funkcji wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 51 poznawczych [37]. CiaBo migdaBowate przechowuje programy reakcji emocjonalnych przez caBe |ycie. Na skutek warunkowania strachu w okre[lonych sytuacjach pojawia si lk, mimo braku realnego niebezpieczeDstwa. Napady lku mog wystpowa praw- dopodobnie wskutek patologicznych wyBadowaD w neuronach ciaBa migdaBowatego, co potwierdzaj prby czynno[ciowe w badaniach PeT, sPeCT [38]. sBabe wyksztaBcenie poBczeD neocortex z ukBadem limbicznym le|y u podBo|a aleksytymii (trudno[ z odczy- taniem emocji). Z pBatw czoBowych do ciaBa migdaBowatego biegn neurony hamujce, ale projekcje w odwrotnym kierunku s znacznie liczniejsze. By mo|e dlatego emocjom jest Batwiej zawBadn my[lami, a my[lom trudniej panowa nad emocjami[36]. istnienie sprz|eD pomidzy czoBow kor mzgow a ukBadem limbicznym dostarcza uzasadnienia dla dziaBaD psychoterapeutycznych przywracajcych rwnowag, co stwarza realn szans opanowania choroby [39]. Z ukBadu limbicznego, poprzez nieznane szlaki aferentne, dochodzi do stymulacji podwzgrza i do wydzielania kortykoliberyny (CrH), ktra gromadzi si w wielu cz- [ciach mzgu i mo|e prowadzi do obni|enia nastroju, spadku aktywno[ci, wzrostu lku, zaburzeD Baknienia oraz snu. CrH dziaBajc na skupisko neuronw noradrenergicznych (miejsce sinawe) powoduje wzrost aktywno[ci ukBadu autonomicznego (wzrostu ci[nienia ttniczego i tachykardii). Miejsce sinawe ma poBczenia z jdrem migdaBowatym i wydaje si odgrywa istotn rol w generowaniu i podtrzymywaniu reakcji lkowych [40]. CrH powoduje uwalnianie przez przysadk mzgow aCTH (hormonu adrenokortykotropo- wego), ktry dziaBajc na kor nadnerczy wpBywa na wydzielanie przez ni kortyzolu. w przebiegu przewlekBej reakcji stresowej dochodzi wic do hiperkortyzolemii, ktra wywoBuje wiele niekorzystnych zmian dotyczcych zdrowia zarwno psychicznego, jak i somatycznego [41]:  wpBywa hamujco na funkcje poznawcze (uwag i pami),  prowadzi do: immunosupresji (chorob autoimmunologicznych), zahamowania procesw rozrodczych, zmian osteoporotycznych i chorb zwyrodnieniowych, spadku produkcji hormonu wzrostu (karBowato[ci u dzieci), zaburzeD hormonalnych ze strony tarczycy. Podwy|szony poziomu kortyzolu mo|e przyczyni si do powstania zespoBu metabo- licznego (metabolic syndrom, Mes), w ktrym wspBwystpuje [42]:  otyBo[ brzuszna (trzewna),  dyslipidemia oraz obni|one st|enie cholesterolu HDL, co uBatwia rozwj mia|d|ycy,  nietolerancja glukozy, cukrzyca typu 2, oporno[ na insulin, gdy| kortyzol hamuje wydzielanie insuliny z komrek beta trzustki,  nadci[nienie ttnicze i inne choroby ukBadu sercowo-naczyniowego. Nale|y tak|e wzi pod uwag, |e rozpoznanie zespoBu metabolicznego wi|e si z konsekwencjami psychologicznymi: konieczno[ci adaptacji pacjenta do nowych wyma- gaD i ograniczeD utrudniajcych codzienne funkcjonowanie, tak jak w przypadku ka|dej przewlekBej choroby somatycznej [43]. Czynniki [rodowiskowe, jak te| niektre leki (neuroleptyki), wpBywaj na rozwj otyBo[ci, midzy innymi poprzez zmiany w wydzielaniu neuropeptydu y (NPy), ktry dziaBajc na podwzgrze stymuluje uczucie Baknienia. NPy mo|e osBabia dziaBanie ukBadu autonomicznego oraz upo[ledza funkcje rozrodcze [44]. Tkanka tBuszczowa jest tak|e 52 katarzyna skulimowska narzdem endokrynnym w organizmie, gdy| komrki tBuszczowe (adipocyty) wydzielaj substancje z grupy adipokin (np. leptyna) [45]. Nastpstwa otyBo[ci wskazuj na jej udziaB w oglnej chorobowo[ci i umieralno[ci z powodu chorb ukBadu sercowo-naczyniowego i chorb nowotworowych [44]. wystpowanie nadci[nienia ttniczego istotnie wi|e si z r|nymi formami distresu rodzinnego, zawodowego oraz z negatywnymi wydarzeniami |yciowymi [46]. Zwikszenie sympatycznej aktywacji nerww prowadzcych do serca i nerek wydaje si mie zasad- nicze znaczenie w rozwoju nadci[nienia. Ci[nienie ttnicze krwi jest monitorowane przez baroreceptory aorty i ttnic szyjnych, skd wBkna prowadz do jdra pasma samotnego, ktre kontroluje unerwienie wspBczulne serca za po[rednictwem tworu siatkowatego. aktywacja przedniej cz[ci podwzgrza wpBywa na hamowanie jdra pasma samotnego, co w konsekwencji utrudnia wywoBanie odruchw z baroreceptorw [47]. istniej te| dowody [wiadczce o negatywnym wpBywie czynnikw stresujcych na ka|dym etapie odpowiedzi immunologicznej [48]. wykazano, |e u osb prze|ywajcych stres zwizany z utrat czBonka rodziny obserwuje si obni|enie aktywno[ci limfocytw B i T oraz osBabienie komrek Nk (Natural killer). Opryszczka jest przykBadem choroby, ktra ujawnia si w stresach fizycznych bdz psychicznych [49]. Te same czynniki stresowe mog by przyczyn pojawienia si zarwno chorb autoimmunologicznych, jak i depresji [48]. Od 1997 r. badania nad neuroimmunologi depresji byBy [ci[le zwizane z badaniami nad neuroimmunologi stresu [50]. Depresja wi|e si z zahamowaniem niektrych ele- mentw odpowiedzi immunologicznej i jednocze[nie ze stymulacj np. biaBek ostrej fazy i cytokin prozapalnych [50]. Limfocyty i makrofagi unerwione przez ukBad wspBczulny i przywspBczulny, ktrych aktywno[ jest zaburzona w depresji, maj wpByw na regulacj odpowiedzi immunologicznej [51]. U osb z zaburzeniami depresyjnymi istnieje zwikszone ryzyko zachorowania na chorob wieDcow, gdy| stwierdza si wy|sze st|enie markerw zapalnych (np. inter- leukiny-6) [52]. Pojawienie si depresji u osb, ktre ju| zachorowaBy na raka lub infekcj wirusow, znacznie pogarsza rokowanie [53]. Z drugiej strony ukBad immunologiczny mo|e mie wpByw na stan psychiczny gBwnie poprzez zwikszenie sekrecji cytokin, ktre zmieniaj metabolizm wa|nych w patogenezie depresji monoamin: serotoniny, noradrenaliny, dopaminy. Cytokiny biorce udziaB w zwal- czaniu infekcji, takie jak interleukina-6 i interleukina-1, mog wywoBa objawy depresyjne: anhedoni, zmczenie, zmniejszone Baknienie, problemy z koncentracj, brak chci do kontaktw z ludzmi, zaburzenia snu [54]. Nale|y pamita o mo|liwo[ci zapobiegania depresji poprzez identyfikacj tych pacjentw ze schorzeniami somatycznymi, u ktrych zmiany zapalne przyczyniaj si do jej wywoBania. w tych przypadkach leczenie depresji poprawia nie tylko nastrj chorego, ale tak|e stan somatyczny. Cytokiny docieraj do podwzgrza uruchamiajc reakcj na stres (stymulacja osi p p n) ze wszystkimi jej konsekwencjami fizjologicznymi [54]. Neurony podwzgrza CrH s rwnie| aktywowane przez r|ne cytokiny, takie jak czynnik martwicy nowotworu  tumor necrosis factor alfa (TNF-alfa) [55]. Te wzajemne zwizki midzy stanem psychicznym a ukBadem immunologicznym wskazuj, |e psychoterapia mo|e przyczyni si do poprawy stanu psychicznego i mie pozytywny wpByw na odporno[ organizmu. wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 53 iii. Wzajemne wpBywy stanu somatycznego i stanu psychicznego Badania wykazaBy, |e depresja ma wpByw na przebieg wielu chorb somatycznych i cz- adania wykazaBy, |e depresja ma wpByw na przebieg wielu chorb somatycznych i cz- sto zwizek ten jest dwukierunkowy [56]. Na przykBad w cukrzycy typu 2 zdecydowanie cz[ciej ni| w populacji oglnej wystpuj zaburzenia psychiczne: upo[ledzenie funkcji poznawczych oraz obni|enie nastroju. Czynniki stresowe zwizane s te| z ograniczeniami dietetycznymi, czstymi hospitalizacjami oraz pojawianiem si kolejnych powikBaD. w sytuacji odwrotnej, gdy u osoby z prawidBowym metabolizmem wglowodanw pojawi si choroba psychiczna, dochodzi tak|e do powstawania warunkw sprzyjajcych rozwojowi cukrzycy. wywoBane przez depresj spowolnienie psychoruchowe pogarsza sprawno[ fizyczn, co utrudnia stabilizacj poziomu glukozy we krwi. Trjcykliczne leki przeciwdepresyjne wywoBuj dziaBanie hiperglikemizujce i zakBcaj przemian wglowodanow. jedna z hipotez zakBada wspln dla cukrzycy i depresji etiopatogenez zwizan z dysregulacj osi podwzgrze  przysadka  nadnercza, szczeglnie za[ ze wzmo|onym wydzielaniem kortyzolu i oporno[ci tkanek na insulin [57]. Objawy depresyjne cz[ciej pojawiaj si u chorych na astm ni| u osb cierpicych na inne ci|kie schorzenia. Donosi si nawet o 50% rozpowszechnieniu depresji w[rd chorych na astm. Patofizjologia tej relacji pozostaje nadal niejasna [58]. Zwikszona aktywno[ cholinergiczna i zmniejszona adrenergiczna, obserwowane w depresji, mog mie wpByw na nasilenie objaww astmy tak|e poprzez niekorzystne oddziaBywanie na mi[niwk oskrzeli. Depresja mo|e przyczyni si do osBabienia siBy skurczowej mi[nia przepony, co mo|e w czasie napadu dychawicy oskrzelowej wywoBa ostr niewydolno[ oddechow [56]. U pacjentw nerwicowych z astm niekiedy brak stabilno[ci emocjonalnej owocuje napadem duszno[ci [56]. Nie jest dokBadnie poznany zwizek patofizjologiczny midzy lkiem a astm. Uwa|a si, |e strach przed napadem astmy mo|e nasili reakcj nerwu bBdnego i wzmaga skurcz oskrzeli. Opisywane s przypadki wzmo|onego odczuwania duszno[ci u osb z lkiem, u ktrych na podstawie obiektywnych badaD wykluczono zmiany w obrbie ukBadu oddechowego. Czasem trudno jest odr|ni, czy objawy, takie jak: duszno[ i zmczenie, wynikaj z chorb ukBadu oddechowego, czy te| s objawem zaburzenia nerwicowego. Mo|e to prowadzi do stosowania zbdnych terapii przeciwast- . Mo|e to prowadzi do stosowania zbdnych terapii przeciwast- matycznych. Leki stosowane w chorobach ukBadu oddechowego mog przyczyni si do nasilenia lku i zaburzeD nastroju [58]. Zaburzeniom nerwicowym czsto towarzysz choroby dermatologiczne. Prze|ywanie silnych emocji mo|e powodowa zmiany skrne w postaci wysypki, [widu skry bdz nasilenie ju| istniejcych zmian dermatologicznych. atopowe zapalenie skry (aZs) wi|e si czsto ze wspBwystpowaniem zaburzeD lkowych, ktre, jak si uwa|a, mog nawet peBni rol czynnika etiopatologicznego [59]. U chorych z aZs obserwuje si nasilenie lku zarwno jako cechy, jak i jako stanu. std wysunito hipotez o osobowo[ciowych predys- pozycjach, a nawet o immunologicznym podBo|u zaburzeD emocjonalnych w przebiegu tej choroby [59]. wiksze nasilenie lku mo|e prowadzi nie tylko do nasilenia objaww aZs, lecz tak|e do mniejszej motywacji do przestrzegania wBa[ciwego leczenia [59]. stosujc psychoterapi w tej grupie chorych obserwowano zmniejszenie nasilenia lku oraz popraw stanu dermatologicznego [60]. Niektre badania potwierdzaj hipotezy dotyczce znacze- Niektre badania potwierdzaj hipotezy dotyczce znacze- 54 katarzyna skulimowska nia wpBywu czynnikw emocjonalnych w niektrych dermatozach: w bielactwie, Bysieniu plackowatym, pcherzycy, Buszczycy. w skrze odkryto r|norodne neuroprzekazniki, ktre odgrywaj wa|n rol w [widzie, blu i dermatozach zapalnych [61]. Osignicia psychoendokrynologii pozwalaj lepiej zrozumie wystpowanie zaburzeD psychicznych w schorzeniach ukBadu endokrynnego oraz wyja[ni nieprawidBowo[ci hor- monalne w zaburzeniach psychicznych [54]. w przebiegu schorzeD endokrynologicznych wystpuj typowe objawy psychopatologiczne (objawy psychoendokrynne)  zaburzenia napdu, popdu, nastroju. Mog one przyjmowa niekiedy posta podprogowych zespoBw lkowych, depresyjnych, maniakalnych, urojeniowych. DBugotrwaBe schorzenia endokrynne prowadzi mog do trwaBych uszkodzeD o[rodkowego ukBadu nerwowego i wynikajcych z nich zaburzeD osobowo[ci i funkcji poznawczych [28]. Z drugiej strony zwrcono uwag, |e u pacjentw z chorob afektywn jednobiegunow dochodzi do przej[ciowego wzrostu T2, T4, TsH. Brak supresji TsH przy wzro[cie hormonw tarczycy pozwala odr|ni ten stan od zwykBej nadczynno[ci tarczycy. Zjawisko to wskazuje te| na przemijajc akty- wizacj ukBadu podwzgrzowo-przysadkowego [62]. iv. problem chorb psychosomatycznych w [wietle medycyny holistycznej ka|da choroba zwizana jest z interakcjami w za- kresie problemw genetyki, funkcji ukBadu nerwowego i odporno[ciowego, cech osobo- wo[ci, zachowania, warunkw rozwoju oraz tego, czego do[wiadcza jednostka w swym |yciu. Oznacza to, |e |aden z wymienionych czynnikw nie jest w stanie sam wywoBa zaburzenia  wywoBuje je dopiero ich wspBdziaBanie. Psychoterapia odgrywa wa|n rol w przypadku leczenia chorb, w ktrych etiopato- odgrywa wa|n rol w przypadku leczenia chorb, w ktrych etiopato- genezie du|y udziaB przypisuje si czynnikom psychospoBecznym. Obecnie uwa|a si, |e do chorb psychosomatycznych predysponuj nastpujce czynniki [63]:  genetyczne,  podatno[ okre[lonego narzdu na dziaBanie stresu  locus minoris resistense ,  skBonno[ do reagowania na stres gniewem, wrogo[ci, lkiem lub depresj,  uporczywy pesymizm, niewiara wyj[cia z trudnej sytuacji,  aleksytymia: brak umiejtno[ci okazywania uczu i ich nazywania. stwierdzono, |e gniew i lk  zarwno jako stan, jak i cecha  byBy wy|sze u chorych z nadci[nieniem ttniczym [64]. Ludzi predysponowanych do zapadnicia na choroby autoimmunologiczne opisuje si jako introwertykw, niewyra|ajcych zBo[ci, pozornie podporzdkowanych, a jednocze[nie sprawujcych kontrol nad otoczeniem [49]. std mo|na wysun hipotez, |e powtarzanie w |yciu okre[lonego wzorca ekspresji emocji mo|e doprowadzi do przeci|enia autonomicznego ukBadu nerwowego i pojawienia si okre[lonego skutku somatycznego. Marty de Muzan (1963), apfel, Nemiah, sifneos (1970) stwierdzili, |e osoby zapadajce na schorzenia psychosomatyczne lub somatyczne cechuj si niemo|no[ci opisywania sBowami uczu, my[leniem konkretnym, koncentracj na objawach i dolegliwo[ciach somatycznych, dystansem emocjonalnym, trudno[ciami w podejmowaniu relacji emocjonalnych [65]. j. G. engel i a. H. schmale (1978 r.) wi| zachorowania na choroby psychosomatyczne i somatyczne z poczuciem bezradno[ci i braku wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 55 nadziei (hopelessnes syndrom) oraz rezygnacj, osamotnieniem i poddaniem si losowi (given up syndrom) [za: 65]. wedBug salomona [49] niektre osoby podatne s na osBabienie si odporno[ci w sy- tuacji rozchwiania emocjonalnego, co w interakcji z okre[lonymi czynnikami patogene- tycznymi i predyspozycjami osobowo[ciowymi prowadzi do choroby [49]. Na podstawie badaD u chorych z chorob nowotworow stwierdzono istnienie pewnych specyficznych cech osobowo[ci, takich jak: tendencja do nieujawniania emocji negatywnych, przyjmo- wanie fasady Bagodnej dobroci i niezdolno[ do gniewu. szczeglnie niekorzystne mo|e by tutaj zbiegnicie si osobowo[ci zale|nej ze zjawiskiem straty wa|nego obiektu [53]. U chorych na nowotwory stosowanie terapii rozwizywania problemw i radzenia sobie z poczuciem bezradno[ci wi|e si z wikszym prawdopodobieDstwem odpowiedzi na leczenie oraz popraw jako[ci |ycia [53]. internista wiktor Veizsacker w 1935 r. pisaB, |e dany osobnik zapada na chorob w takim a nie innym momencie |ycia, i |e nie jest przypadkowe, |e dotyczy ona jakiego[ organu. wysunB przypuszczenie, |e chory w jaki[ nie[wiadomy sposb bierze udziaB w powsta- waniu swojej choroby. Zepchnite w nie[wiadomo[ negatywne prze|ycia mog sta si przyczyn cierpienia psychicznego, ktre zostaje zamienione w dolegliwo[ci fizyczne. Dla wyja[nienia tych powizaD wprowadziB metod biograficzn, ktrej zadaniem byBo ustalenie, jak chory prze|ywaB zdarzenia. Teoria ta nigdy nie spotkaBa si ze zrozumieniem, gdy| zarzucano mu skBonno[ do spekulacji [66]. w [wietle aktualnej wiedzy neuropsychologicznej wspomnienia autobiograficzne nie s wyBczn form odczytu zarejestrowanych niegdy[ danych, lecz maj wpByw na realizacj bie|cych zamiarw. ro[nie liczba badaD po[wiconych pamici autobiograficznej i obej- muje r|ne jednostki chorobowe  od psychoz, poprzez organiczne uszkodzenia mzgu, do chorb neurodegeneracyjnych [67]. w procesie psychoterapii ujawnienie wspomnieD pozwala na lepsze zintegrowanie ich z dotychczasow wiedz i zapobiega pojawieniu si ruminacji oraz my[li autodestrukcyjnych [67]. w klinice Nerwic wa|n cz[ci psy- choterapii jest opowiedzenie przez pacjenta |yciorysu, w celu rozpoznania jego uczu, zepchnitych do pod[wiadomo[ci, i prze|ywania konfliktu na planie rzeczywisto[ci. wBa[ciwa relacja lekarz  pacjent mo|e stanowi wa|ny czynnik terapeutyczny, nawet w obliczu nieuleczalnej choroby [68]. w [wietle podej[cia holistycznego warunkiem zro- arunkiem zro- zumienia choroby jest uwzgldnienie przez lekarza nie tylko informacji biomedycznych [49]. wa|ne jest wysBuchanie nie tylko skarg somatycznych, ale tak|e przekonaD i emocji pacjenta zwizanych z chorob, procedurami diagnostycznymi i leczniczymi, a wic: 1. poznanie pacjenta jako osoby z jego systemem warto[ci, relacjami z innymi, stosowa- nymi przez niego sposobami radzenia sobie w sytuacjach trudnych, 2. udzielanie rzeczowych informacji, wyja[nianie wtpliwo[ci co do procedur medycz- nych, 3. wzmacnianie stosowanych przez pacjenta twrczych sposobw radzenia sobie z chorob i nauczenie go nowych, bardziej efektywnych, mechanizmw radzenia sobie. empatia w relacji lekarz  pacjent zawsze korzystnie wpBywa na przebieg leczenia, chocia| jest przedmiotem niewielu badaD [68]. 56 katarzyna skulimowska ZakoDczenie Uzyskanie od pacjenta z zaburzeniem nerwicowym akceptacji leczenia choroby so- matycznej wymaga wiedzy o wpBywie zaburzeD emocjonalnych na percepcj informacji o stanie zdrowia, proponowanych procedurach medycznych oraz na wspBudziale w le- czeniu. Pacjent z zaburzeniem nerwicowym mo|e niedostatecznie przyswaja informacje, przecenia lub bagatelizowa zagro|enia, nie docenia korzy[ci proponowanego leczenia. Powodem tego mog by: |yczeniowo[ lub obsesyjno[ my[lenia, wypieranie pewnych informacji, mechanizmy zaprzeczania bdz przeciwnie  postawa hipochondryczna [69]. w przypadku pacjentw nerwicowych w profilaktyce chorb somatycznych oprcz psy- w profilaktyce chorb somatycznych oprcz psy- choedukacji istotne znaczenie maj strategie psychologiczne ukierunkowane na uczenie si radzenia sobie ze stresem, praca nad osobowo[ci w kierunku czynienia jej bardziej optymistyczn i asertywn [49]. somatyzacja problemw psychicznych jest czstym zjawiskiem w lecznictwie ambulatoryjnym. je|eli przyczyna dolegliwo[ci somatycznych le|y w sferze psychologicznej, to leczenie biologiczne choroby przez farmakologi dotyczy wyBcznie skutkw [15]. rozwj wskich specjalizacji lekarskich koncentrujcy si na poszczeglnych narzdach, a nie na czBowieku jako caBo[ci, nie rozwizuje wielu prob- lemw zwizanych ze zdrowiem i chorob. wydaje si, |e istnieje tendencja do ignorowa- wydaje si, |e istnieje tendencja do ignorowa- nia psychologicznych potrzeb pacjentw [70]. widoczna staje si rozbie|no[ pomidzy oczekiwaniami biopsychospoBecznej medycyny a rzeczywisto[ci, na ktr skBadaj si stale rosnce koszty usBug medycznych. Na szcz[cie niezale|nie od sytuacji zewntrznej (systemowej) zawsze istnieje grono lekarzy otwartych na drugiego czBowieka i sBu|cych choremu w mo|liwie najlepszy sposb [71]. pi[miennictwo 1. skulimowska k, siwak-kobayashi M, GaliDska e. Problemy psychoterapii pacjentw z przewlekB chorob zagra|ajc |yciu leczonych w klinice Nerwic. Post. Psych. i Neurol. 2000; 9, supl. 3(11):121 128. 2. araszkiewicz a, Bartkowiak w, starzec w. Zaburzenia lkowe w chorobie nowotworowej. Psychiatr. Prakt. Ogl. 2004; 4, 4: 157 166. 3. sBowik P. Mo|liwo[ci i propozycje pomocy psychologicznej oraz psychoterapii pacjentw chorych somatycznie. szt. Lecz. 1995; 1, 2: 67 75. 4. almenda P, Miranda F, silva P i in. The effects of a cardiac rehabilitation program on 2 popu- lations of coronary patients acute myocardial infarct and coronary bypass surgery. rev. Port. Cardiol. 1997; 6: 67 72. 5. jasper aj, Berry aC, rosenfeld D, Belzar e, Otto Mw. reducing anxiety sensitivity with ex- ercise. Depr. anx. 2008; 25: 689 699. 6. Fuchs T. Neurobiology and psychoterapy an emerging dialog. Curr. Opin. Psychiatry 2004; 17: 479 485. 7. Beauregard M. UmysB ma znaczenie: dowody z badaD neuroobrazowych nad autoregulacj emocji, psychoterapi i efektem placebo.wiad. Psychiatr. 2011; 14, 1: 20 42. 8. Elkin A, Pitterger C, Kandel ER. Toward a neurobiology of psychotherapy: basic science and clinical applications. j. Neuropsych. Clin. Neurosc. 2005; 17: 145 158. 9. ader r. Psychoneuroimmunologia. Now. Psycholog. 1990; 1 2: 141 150. wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 57 10. elenkov ij, Chrousos GP. stress, cytokin patterns and susceptibility to disease. Bailieres Best Pract. res. Clin. endocrinol. Metab.1999; 13 (4): 583 595. 11. Musselman DL, evans DL, Nemercoff CB. The relationship of depression to cardiovascular disease. arch. Gen. Psychiatry 1998; 55: 580 592. 12. skulimowska k, rkawek j, Majewska a. Dysocjacyjne zasBabnicia z drgawkami u osoby z niedomykalno[ci aortaln. Post. Psychiatr. Neurolog. 2005; 14: 122 126. 13. watkins L, Grossman P, krishnan r. anxiety and vagal control of heart rate. Psychosom. Med. 1998; 2: 498 502. 14. katon w, Hall M, russo j. Chest point relationship of psychiatric illness to coronary arterio- graphic results. am. j. Med. 1988; 84, 1: 3 8. 15. siwiak-kobayashi M. komentarz do artykuBu. Mitchell D. Feldman: Leczenie zaburzeD psychicz- nych w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej. Lk. Med. Dypl; 2001, 10, 2, s.183 193(tB. art. Hospital Practice 2000; 35, 7). 16. kroenke k. Problemy psychologiczne w praktyce lekarza rodzinnego. Psychol. Med. Brit. Med. j. 2002; 324: 536 537. 17. MaByszczak k, Pyszczel a, PawBowski T, Czarnecki M, kiejna a. Lk uoglniony i neurotyzm u pacjentw chorych somatycznie. Psychiatr. Pol. 2008; 12, 2: 219 228. 18. wrona- PolaDska H. CzBowiek wobec powa|nej choroby somatycznej  prba syntezy. sztuka Lecz. 2000; 6, 3: 77 84. 19. Bj G. Psychosomatyka. wzajemne zale|no[ci przewlekBej choroby somatycznej (cukrzycy) i zaburzeD osobowo[ci. Psychiatr. Prakt. Ogl. 2005; 5, 4: 158 163. 20. watson w, Haviland j. influence of psychological response on survival in breast cancer. The Lancet 1999; 25, 354: 1331 1336. 21. steptoe a, Molloy Gj. Personality and heart diseasse. Heart 2007; 93: 783 784. 22. TrzciDska M, wBodarczyk Z. Zastosowanie technik poznawczo-behawioralnych w pracy tera- peutycznej z pacjentem po przeszczepieniu nerki w [wietle do[wiadczeD wBasnych. Psychoter. 2007; 2: 57 70. 23. Weisberg JN. Personality disorders in chronic pain. Curr. rev. Pain 2000; 4 (1): 60 70. 24. Landowski j. Zwizek blu z depresj  uwagi wstpne. Dysk. Depr. 2002; 21: 3 4. 25. walden- GaBuszko k. Bl a depresja. Dysk. Depr. 2002; 21: 5 9. 26. iCD-10. Midzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorb i problemw zdrowotnych. rozdz. V. krakw, 1994. Uniwersyt. wydaw. Med.  Vesalius . 27. Zlosarczyk M. wybrane problemy psychoterapii pacjentw z tzw. mikroorganicznym uszkodze- niem mzgu. Psychoter. 2008; 2 (145): 45 53. 28. Bilikiewicz a, red. Zaburzenia psychiczne spowodowane chorob somatyczn. Psychiatria. Podrcznik dla studentw medycyny. warszawa: wyd. Lek. PZwL; 1998; s. 202 215. 29. Tylka j. Psychologiczne problemy radzenia sobie z chorobami ukBadu kr|enia. w: Leder s, BrykczyDska C, red. Psychiatryczne i psychologiczne aspekty praktyki medycznej. wybrane zagadnienia psychiatrii konsultacyjnej. Biblioteka Psychiatrii Polskiej. krakw: komitet redakcyjno-wydawniczy PTP; 1999; s. 33 44. 30. Berkman LF, Blumenthal j, Burg M, Carney rM, Catellier D, Cowan Mj, Czajkowski sM, DeBusk r, Hosking j, jaffe a, kaufmann PG, Mitchell P, Norman j, Powell L H, raczynski j, schneiderman N. effect of treating depression and low perceived social support on clinical events after myocardial infaction: the enhacing recovery in coronary heart disease patients domized trial. jama 2003; 289: 3106 3116. 58 katarzyna skulimowska 31. Tobiasz-adamczyk B. rola czynnikw spoBecznych w wystpowaniu chorb przewlekBych. sztuka Lecz. 1995; 1, 1: 49 54. 32. krabbe ks, Nielsen ar. i in. Brain-derived neurotrophic factor (BDNF) and type 2 diabetes. Diabetol. 2007; 50: 431 438. 33. Linkins rw, Comstock Gw. Depressed mood and devolopment of cancer. Am. J. Epidemiol. 1990; 132: 962 972. 34. Chrousos GP, Gold Pw. The concepts of stress and stress system disorders. Overview of physical and behavioral homeostasis. jama 1992; 267: 1244 1252. 35. Lazarus RS. Coping theory and research past, present and futur. Psychosom. Med. 1993; 55: 234 247. 36. Zwierkocka-Miastkowska M, klimarczyk M, Mazur r. Zrozumie ukBad limbiczny. Psychiatr. Prakt. Oglnolek. 2005; 5, 1: 47 50. 37. Gould e, Tanapat P. stress and hippocampal neurogenesis. Biol. Psychiatr.1999; 46: 1472 1479. 38. aggieton jP. The contribution of the amygdala to normal and abnormal emotional states. Trends Neurosc. 1993; 16, 8. 39. MagdoD M. Podej[cie integracyjne w diagnostyce i terapii. sztuka Lecz. 1995; 1; 81 86. 40. Herman jP, Culliman we. Neurocircuitry of stress: central control of the hypothalmo-pituitary- adrenocortical axis. Trends Neurosc. 1997; 20, 78 84. 41. siwiak-kobayashi M. kliniczne aspekty stresu. Psychiatryczne i psychologiczne aspekty praktyki medycznej. w: Leder s, BrykczyDska C, red. wybrane zagadnienia psychiatrii kon- sultacyjnej. Biblioteka Psychiatrii Polskiej. krakw: komitet redakcyjno-wydawniczy PTP; 1999, s. 15 17. 42. rosmond r. role of stress in the patogenesis of the metabolic syndrome. Psychoendocrynol. 2005; 30: 1 10. 43. Talarowska M, Florkowski a, Orzechowska a, Zboralski k. konsekwencje psychologiczne zespoBu metabolicznego. Psych. Prakt. klin. 2008; 1, 2: 67 73. 44. wysokiDski a, Orzechowska a. konsekwencje kliniczne zespoBu metabolicznego. Post. Psych. Neurol. 2009; 18, (3): 269 275. 45. scolaro e, Cassone M, kolaczynski j, Otvos L, surmacz e. Leptin-based therapeutics. expert rev. endocrin. Matab. 2010; 5: 875 89. 46. kader j, Borys B, wiktor M, Bianga a. sytuacja rodzinna i zawodowa oraz wydarzenia |yciowe u chorych z nadci[nieniem ttniczym. Psychiatr. 2009; 6, 3: 91 102. 47. januszewicz a. Nadci[nienie ttnicze, zarys patogenezy, diagnostyki i leczenia. Med. Prakt. 2007; 45 47. 48. Miller aH. Neuroendocrine and immune system interaction in stress and depression. Psychiatr. Clin. North am. 1998; 21: 443 463. 49. solomon G. emocje, odporno[ i choroba. Perspektywa historyczna i filozoficzna. Now. Psychol. 1990; 1 2: 109 126. 50. Connor T j, Leonard Be. Depression, stress and immmunological activation: the role of cytokines in depressive disorders. Life sci.1998; 62: 583 606. 51. krawiec M. Depresja a alergia. Psychiatr. Dypl. 2006; 3, 5: 78 81. 52. Musselman DL, evans DL, Nemercoff CB. The relationship of depression to cardiovascular disease. arch. Gen. Psychiatry 1998; 55: 580 592. 53. strong V, waters r, Hibberd C. Management of depresion for people with cancer (smarT oncol- ogy 1) a randomised trial. Lancet 2008; 372: 40 48. wzajemne wpBywy stanu somatycznego i psychicznego 59 54. Landowski j. Neuroendokrynologia. w: Bilikiewicz a, Pu|yDski s, rybakowski j, wcirka j, red. Psychiatria, t. 1. wrocBaw: wydawnictwo Medyczne Urban & Partner; 2002, s. 191 212. 55. reichlin s. Neuroendocrine-immune interaction. N. engl. j. Med. 1993; 329: 1246 1253. 56. roose s P, alexander H. relationship between depression and other medical illnesses. jama 2001; 286: 1687 1690. 57. Goodnick Pj, Henry jH, Buki VM. Treatment of depression in patients with diabetes mellitus. j. Clin. Psychiatry 1995; 56: 128 136. 58. shanmugam G, Bhutani s, khun Da, Brown es. Psychiatryczne aspekty chorb ukBadu od- dechowego. Psychiatr. Dypl. 2010, wyd. spec., marzec, 74  82. 59. Linnet j, jemec GBe. anxiety level and severity of skin condition predicts outcome of psycho- therapy in atopic dermatitis patients. Int. J. Dermatol. 2001; 40: 632 636. 60. Brzoza Z, Badura- Brzoza k, Nowakowski M. Objawy lku i depresji w przebiegu atopowego wyprysku / zapalenia skry. Psychiatr. Pol. 2005; 39, 4: 691 699. 61. kadri N, Moussaoui D. Dermatologia i psychiatria wPa Bull. Depress. 2003; 7, 26: 11 16. 62. roca rP, Blackman Mr, arkerley MB, Harman sM, Gregerman ri. Thyroid hormone elevations during acute psychiatric illness: relationship to severity and distinetion from hyperthyroidism. endocr. res. 1990; 16: 415 417. 63. Tomb Da. Choroby psychosomatyczne. w: sidorowicz s, red. Psychiatria. wrocBaw: wydaw- nictwo Medyczne Urban & Partner, 1988:112 121. 64. Tylka j. Psychosomatyka, wybrane zagadnienia z teorii i praktyki. warszawa: wydawnictwo Uniwersytetu kardynaBa stefana wyszyDskiego; 2000; s. 128 129. 65. Guzek a. rozwj pogldw na zaburzenia psychosomatyczne  historia i wspBczesno[. w: Leder s, BrykczyDska C, red. Psychiatryczne i psychologiczne aspekty praktyki medycznej. wybrane zagadnienia psychiatrii konsultacyjnej. Biblioteka Psychiatrii Polskiej. krakw: komitet redakcyjno-wydawniczy PTP; 1999, s. 61 72. 66. Pollak k. klucz do medycyny wspBczesnej. warszawa: wiedza Powszechna; 1969, s. 238 240. 67. Matuszewski T. Pami autobiograficzna  nowe dane. Neuropsychiatr. Neuropsychol. 2010, 5, 3 4: 122 129. 68. Hojat M. Physicion empathy, definition, components, measurement, and relantioship to gender and specialty.am. j. Psychiatry 2002; 159: 1563. 69. Ness Ds. Discussing treatment options and risk with medical patients who have psychiatric problems. arch. intern. Med. 2002; 162: 2037. 70. Leder s. Psychoterapia i medycyna. Psychoterapia, psychiatria spoBeczna  zagadnienia. Bib- lioteka Psychiatrii Polskiej. krakw: komitet redakcyjno-wydawniczy PTP; 2000; 36 43. 71. kirchner H. relacje lekarz  pacjent a system opieki zdrowotnej. szt. Lecz. 1995; 1, 1: 131 136. adres: instytut Psychiatrii i Neurologii, klinika Nerwic, ul. sobieskiego 9, 02 957 warszawa CENY PRENUMERATY I POJEDYNCZYCH EGZEMPLARZY oraz sposb zamawiania wydawnictw Komitetu Redakcyjno-Wydawniczego Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego PSYCHIATRIA POLSKA Rok Pojedynczy zeszyt Prenumerata roczna 2012 150 35 2011 120 30 2010 80 25 PSYCHOTERAPIA Rok Pojedynczy zeszyt Prenumerata roczna 2012 100 30 2011 80 25 2010 60 20 ARCHIVES OF PSYCHIATRY AND PSYCHOTHERAPY Pojedynczy zeszyt Prenumerata roczna Rok Odbiorcy Odbiorcy Instytucja Instytucje indywidualni indywidualni 2012 120 80 35 25 2011 120 80 35 25 2010 120 80 35 25 DziaB kolporta|u przyjmuje wpBaty w formie przeleww na rachunek bankowy wydawnictwa: PKO BP 42 1020 2892 0000 5302 0015 4849. Mo|na ich dokonywa u|ywajc blankietw dostpnych w bankach i placwkach pocztowych a tak|e za po[rednictwem Internetu. W ten sam sposb prosimy przekazywa nale|no[ci za ksi|ki z serii  Biblioteka Psychiatrii Polskiej (wykaz dostpnych pozycji na nastpnej stronie). Zamwienia prosimy kierowa na adres mailowy (poni|ej) lub skBada telefonicznie bdz pisemnie na adres wydawnictwa. DziaB kolporta|u KRW PTP ul. Lenartowicza 14 31-138 Krakw email: kolportaz@psychiatriapolska.pl tel./fax: 12 633 40 67 Uwaga! Prenumerata mo|e by realizowana dopiero po jej opBaceniu.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Psychologia 6 11 2012
Psychologia 27 11 2012
wyklad 11 psychosomatyka
Psychologia 20 11 2012
Psychospołeczne mechanizmy powstawania uzależnień, 16 11 2010
Psychologia społeczna WYKŁAD 11 B O
Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku 11 15 lat w Polsce w latach 2002
Psychologia marketingu 11 stacjonarne Psychologia inwestycji kapitalowych
Psychologia ogólna Psychologia międzykulturowa Kultura muzłumańska Danecki wykład 11
2 11 The Psychology of the selves&the Awareness Ego Process

więcej podobnych podstron