plik


ÿþNAUKA 4/2010 " 147-162 STANISAAW GAJDA * Presti| a jzyk** Termin presti| od wielu lat pojawia si w tekstach jzykoznawczych, funkcjonujc na zasadzie wier-/póBterminu, tzn. u|ywa si go, nie precyzujc znaczenia. Nie spoty- ka si go w lingwistycznych encyklopediach. Nie jest to jaka[ nadzwyczajna sytuacja. Niemniej warto pochyli si nad t kategori poznawcz (1.) potoczn i naukow (wys- tpuje w kilku dyscyplinach) oraz nad jej obecno[ci i przydatno[ci w dyskursie jzyko- znawczym (2.-3.). 1. Presti| jako potoczna i naukowa kategoria poznawcza 1.1. W sBownikach wspóBczesnej polszczyzny do[ zgodnie wyrazowi presti| (z Bac. praestigium poprzez fr. prestige) przypisuje si znaczenie  szacunek, znaczenie, powa- |anie, wpByw, jakim kto[ lub co[ cieszy si w swoim otoczeniu, w jakim[ [rodowisku; autorytet powaga (por. USJP, PSWP). 1.2. Aksjologia zalicza presti| do podstawowych warto[ci autotelicznych (w opozycji do warto[ci instrumentalnych). S one abstrakcyjnym wyrazem okre[lonej struktury kulturowej i peBni  funkcje konstruujce, identyfikujce, wyra|ajce i utrzymujce dane struktury kulturowe. S syntetycznym streszczeniem organizacji i orientacji ludzkiego |ycia przebiegajcego w danej kulturze (Brozi 1994, 325). WedBug J. Habermasa presti|owi, jakim ciesz si pewne osoby, odpowiadaj po- dzielane przez innych uczestników interakcji uogólnione orientacje ukierunkowujce dziaBania. W zBo|onym pojciu presti|u wyró|nia on dwa gBówne wspóBzale|ne elementy: szacunek i wpByw. Szacunek przypisywany osobie ma oparcie w jej przymiotach (fizycz- nych, intelektualnych, moralnych oraz w sprawno[ciach praktycznych). Natomiast wpByw wi|e si ze  strumieniem komunikacji i ma oparcie w zasobach posiadania, wiedzy i wBadzy. Uogólnion gotowo[ do akceptacji ze strony Innego mo|na wyprowadza z po- jedynczych zródeB szacunku i wpBywu, jakim cieszy si i posiada Ego. Inny przystaje na ofert Ego, poniewa| orientuje si wedBug kar i nagród, które Ego rozdziela, albo * Prof. dr hab. StanisBaw Gajda, czBonek korespondent PAN, Katedra Jzyka Polskiego, Uniwer- sytet Opolski ** Tekst wykBadu wygBoszonego 11 maja 2010 r. na uroczysto[ci nadania tytuBu doctor honoris causa na Uniwersytecie Pedagogicznym im. KEN w Krakowie 148 StanisBaw Gajda wierzy, i| Ego dysponuje odpowiedni wiedz i jest wystarczajco autonomiczny, by zagwarantowa speBnienie zgBaszanych przezeD w komunikacji roszczeD wa|no[ciowych (zob. Habermas 2002, 316-321). 1.3. W socjologii, do której pojcie presti|u wprowadziB M. Weber (1975), rozpa- truje si je jako podstawowe w rodzinie pojciowej, obejmujcej m.in. takie pojcia, jak: szacunek, autorytet, popularno[ itd. A. Wejland (1983, 37) eksplikuje je nastpujco: X darzy presti|em Y = (1) X sdzi, |e Y ma wBasno[ W, (2) wBasno[ W jest dla X warto[ci orientujc go w sytuacjach spoBecznych, (3) X trwale pozytywnie ocenia Y. Natomiast pojcie autorytetu analizuje Wejland (1983, 92) tak: X darzy autorytetem Y = (1) X darzy presti|em Y, (2) X dobrowolnie otwiera si na wpByw Y i Y faktycznie wywiera wpByw na X. Autorytet zakBada wic presti|, lecz posiadanie presti|u nie musi zakBada autorytetu. Da si wyró|ni w presti|u trzy skBadniki: poznawczy: (prawdziwe lub faBszywe przeko- nania o wBasno[ciach obiektu presti|u), warto[ciujcy (warto[ciowanie tych wBasno[ci przez podmiot oceniajcy) oraz fakultatywnie afektywny (uczucia podmiotu wobec obiektu). A zatem presti| jako kategoria socjologiczna odnosi si do psychospoBecznego zjawiska doniosBej interakcji i bywa traktowany jako element skBadowy kategorii statusu spoBecznego, czyli spoBecznej pozycji przypisywanej do konkretnej osoby lub grupy spo- Becznej (we wspóBczesnej socjologii termin presti| sBu|y tak|e do opisu instytucji, idei itd.). Ujmuje si presti| jako zjawisko, jako relacj i jako cech. Jako zjawisko polega na demonstrowaniu symbolicznych oznak równo[ci lub wy|szo[ci/ni|szo[ci spoBecznej w porównaniu z kim[/czym[ ze wzgldu na rol, pozycj bdz przynale|no[ spoBeczn. Jako relacja (szacunek  wpByw) presti| przejawia si w okazywaniu przez jednych i od- bieraniu przez drugich takich symbolicznych zachowaD w ramach pewnego Badu pres- ti|owego. Jako cecha staje si on uprawnieniem  w przypadku wy|szo[ci  do odbie- rania okre[lonych oznak respektu, por. prawo oficera do odbierania honorów ze strony |oBnierzy ni|szych rang. (Zob. WesoBowski, DomaDski 2000; Reszke 2000). Socjolodzy zwracaj te| uwag, |e presti| to wBa[ciwo[ posiadana z czyjego[ nada- nia i wskazuj na zasady jej nadawania, ugruntowane w warto[ciach i normach obecnych w [wiadomo[ci spoBecznej. Zasady te okre[laj kryteria oceny. Analiza presti|u powinna wic obj m.in. kierunek warto[ciowania, wag atrybutów oraz uogólnione oceny na podstawie wzitych pod uwag atrybutów. Na presti| mo|na zatem patrze jako na zintegrowany ukBad kryteriów stanowicych podstaw oceniania (zob. DomaDski, Ska- wiDski 1991). Presti| a jzyk 149 1.4. W ujciu filozoficznym i socjologicznym kategoria presti|u to zBo|ona i wielo- wymiarowa struktura o doniosBej  organizujco-orientujcej  funkcji w |yciu spoBecz- nym, pozostajca w [cisBych relacjach z innymi kluczowymi kategoriami (np. autorytet, wpByw spoBeczny, norma). Rzeczownikowa  uprzedmiotawiajca  posta terminu pres- ti|, kierujc uwag na psychospoBeczny fenomen presti|u, orientuje nas na wBasno[ obiektu (kto[/co[ ma presti|), nieco skrywajc czynno[ciowy i dynamiczny charakter presti|u (interakcja szacunek  wpByw). Presti| bywa zmienny w czasie i przestrzeni. Mo|e rosn/spada w wyniku przeobra|eD w kontek[cie spoBecznym, kulturowym, eko- nomicznym i politycznym, stanowic efekt [wiadomych dziaBaD (por. presti| wymuszo- ny) bdz ich rezultat uboczny. Z pozycji wspóBczesnego jzykoznawstwa, które cechuje du|e zró|nicowanie para- dygmatyczne, cho da si dostrzec pewne megatendencje, por. ekspansjonizm, ekspla- nacyjno[, antropocentryzm, neofunkcjonalizm, integracjonizm (zob. Gajda 2005), mo|na chyba potraktowa presti| jako pewn warto[ kulturowo-komunikacyjn i szerzej skBad- nik kognitywno-aksjologicznego kontekstu zachowaD komunikacyjnojzykowych. Propo- nuj podjcie tu dwu wtków zwizanych z kwesti presti| a jzyk. Pierwszy z nich wska- zuje wyra|enie  termin presti| jzyka (2.) natomiast drugi  presti| w dyskursie (3.). 2. Presti| jzyka 2.1. W rozwa|aniach nad presti|em jzyka w pierwszej kolejno[ci nale|y chyba podj nastpujce zagadnienia: 1) wBasno[ci jzyka stanowice o jego presti|u i ich warto[ciowanie; 2) czynniki presti|ogenne; 3) podmioty kreujce presti|; 4) respektowanie presti|u. Na presti| jzyka jako syntetycznej, uogólniajcej kategorii warto[ciujcej skBada si zmienny w czasie i przestrzeni zespóB wBasno[ci jzyka, uobecniony w [wiadomo[ci oceniajcych podmiotów, w ich przekonaniach. W ten zespóB wchodz zarówno atrybuty strukturalne, jak i funkcjonalne.  Poprawno[ lingwistyczna nakazuje nie warto[ciowa jzyków pod wzgldem budowy, a zatem  równe sobie s fleksyjny jzyk polski oraz prawie pozbawiony fleksji jzyk angielski, a tak|e odlegBy i egzotyczny jzyk hawajskich tubylców. Natomiast potoczna wiedza o jzyku (zob. Makiewicz 1999, 132-145 i Nie- wiara 2009, 265-270) nie stroni od ocen wywy|szajcych lub poni|ajcych jzyki. Polakom podoba si ze wzgldu na brzmienie (eufoni) jzyk wBoski (co zawdzicza wy|szej ni| w polszczyznie frekwencji samogBosek), natomiast  [mieszy jzyk czeski (nie do odró|nienia od polskiego dla przecitnego mieszkaDca Zachodu). W[ród atrybutów funkcjonalnych na plan pierwszy wysuwaj si: a) charakterystyki spoBeczno[ci jzykowej (m.in. jej liczebno[, moc kulturowa i polityczna, stosunek do 150 StanisBaw Gajda jzyka); b) hierarchia funkcji spoBecznych jzyka (zwBaszcza pozycja funkcji integrujco- -identyfikacyjnej, symbolicznej); oraz c) szeroko[ tzw. spektrum funkcjonalnego jzyka, tj. jego wystpowanie w ró|nych sferach |ycia spoBeczno[ci (nie tylko w sferze |ycia co- dziennego, lecz tak|e w sztuce, nauce, religii, polityce, administracji) oraz w skali mi- dzynarodowej. Do czynników budujcych presti| jzyka w pierwszej kolejno[ci mo|na zaliczy  idc za M. Weberem  a) poziom kulturowo-cywilizacyjny spoBeczno[ci u|ytkowników jzyka; b) istnienie elit wBadzy kulturowej i politycznej, zainteresowanych jzykiem (co znajduje wyraz w odpowiedniej polityce jzykowej); c) aur intelektualn wokóB jzy- ka (tj. istnienie koncepcji filozoficznych i ideologii spoBecznych, bezpo[rednio lub po[- rednio dotyczcych jzyka); d) edukacj jzykow (szkoln i pozaszkoln) na jej poziom. Podmioty kreujce presti| jzyka to przede wszystkim elity spoBeczno[ci jzykowej. Mo|na w[ród nich wyró|ni: krgi elekcji, wskazujce jzyk jako warto[ presti|ow i obejmujce osoby niekoniecznie o wysokiej kompetencji intelektualno-merytorycznej, a tak|e krgi promocji, uznajce to wskazanie za miarodajne i propagujce go. To roz- ró|nienie Bczy si z dalszym: kto uznaje i podtrzymuje presti|, a kto go destruuje. Respektowanie presti|u polega na czynieniu z niego u|ytku, tj. na okazywaniu jzykowi szacunku oraz na u|ywaniu go, zwBaszcza w sytuacjach wyboru. Interesujce poznawczo s momenty przebudowy presti|u  zmiany obiektu lub atrybutów oraz ujaw- niajcy si wówczas krytycyzm wobec presti|u. OdsBaniaj si wówczas rozbie|no[ci midzy presti|em deklarowanym a realnie realizowanym w zachowaniach jzykowych. 2.2. Przyjrzyjmy si presti|owi polszczyzny w tzw. dobie nowopolskiej, tj. od II po- Bowy XVIII w. Poprzedzajce stulecie jest uznawane za ekonomiczny i polityczny zmierzch Rzeczypospolitej, pot|nego wcze[niej paDstwa. O upadku mówi si równie| w sferze u|ycia jzyka, czego wyrazem staBo si obni|enie presti|u jzyka polskiego, szlacheckie makaronizowanie oraz przewaga francuszczyzny w kosmopolitycznych [ro- dowiskach dworskich i magnackich (zob. Klemensiewicz 1974; Walczak 1999). Docie- rajca do Polski ideologia o[wieceniowa niesie dominujc w niej ide modernizacji oraz zwizane z ni nowe idee paDstwa, narodu i jzyka. Ówczesna polska transformacja ma zatem mocne ugruntowanie w europejskich tendencjach, cho równie| swoj specy- fik ksztaBtowan przez tradycje wBasnej kultury (por. m.in. przewaga stanu szlachecko- ziemiaDskiego, rustykalno[, sBabo[ mieszczaDstwa, katolicko[) oraz przez losy poli- tyczne (o|ywienie polityczne wokóB idei naprawy paDstwa, rozbiory i upadek I Rzeczy- pospolitej w 1795 r., istnienie ograniczonego w swej suwerenno[ci i zwizanego z Fran- cj Napoleona Ksistwa Warszawskiego w latach 1807-1815 oraz pozostajcego pod berBem rosyjskiego cara Królestwa Polskiego w latach 1815-1830). W europejskiej ideologii o[wieceniowej i potem romantycznej idee narodu i jzyka zyskuj mocn pozycj. Stopniowo i w Polsce wzmacnia si upolityczniajce podej[cie Presti| a jzyk 151 do jzyka. Polacy prawie do koDca XVIII w. byli szlacheckim historycznym narodem paDstwowym, uto|samiajcym ró|noetniczny naród z paDstwem. Kwestie jzykowe staBy niejako na drugim planie. Wraz z odchodzeniem od o[wieceniowego przekonania o uni- wersalnej naturze jzyka jako neutralnego [rodka komunikacji oraz z oddziaBywaniem wzoru francuskiego, przyznajcego paDstwu prawo do politycznej, a tak|e kulturowej i jzykowej uniformizacji obywateli, zaczyna si konstruowanie w|szej ideologii naro- dowej na podstawie etniczno-kulturowej i jzykowej. Proces ten przybiera na sile w Pol- sce porozbiorowej, prowadzc do zrównania narodu z jzykiem po 1830 r. Odkrywa si funkcj symboliczn jzyka. Na proces ten istotnie wpBywa |ywo w[ród polskich elit odbierana my[l niemiecka (zwBaszcza J.G. Herdera, J.G. Fichtego). To niemieckie od- dziaBywanie wywoBuje wymowne stwierdzenie rektora Uniwersytetu Warszawskiego W. Szweykowskiego i profesora literatury K. BrodziDskiego:  ZBo pBynie z Niemiec (z listu do kuratora w 1826 r. za ! Janowski 2008, 214). W kwestiach jzykowych ideologia o[wieceniowa przeBamywaBa tradycyjn my[l, nakazujc traktowa jeden jzyk jako wybrany, najgodniejszy, co uderzaBo w Bacin. Orientacja na jzyk rodzimy, narodowy wynikaBa pocztkowo z przesBanek racjonalnych  chodziBo o modernizacj, o dotarcie z nowym przesBaniem za po[rednictwem upow- szechniajcego si druku do coraz szerszego krgu obywateli. Std nowy przemysB kul- turowy wspiera narodowy jzyk i jego kodyfikacj (por. w Polsce kodyfikacja grama- tyczna O. KopczyDskiego i leksykalna S.B. Lindego). Rozwijaj si narodowe filologie, które faworyzuj odmian literack jako reprezentatywn dla jzyków narodowych. Na- ród w sferze komunikacyjno-jzykowej powinien mie jzyk literacki o szerokim zasigu terytorialnym i funkcjonalnym oraz o wysokim presti|u spoBecznym i odpowiedniej po- zycji prawno-politycznej. To przekonanie le|y u podstaw du|ego dystansu midzy jzy- kiem literackim a gwarami we Francji i w Polsce (inaczej w Niemczech, gdzie i jzyk literacki, i odmiany regionalne staBy si wyznacznikami to|samo[ci). GBównym zadaniem o[wieceniowej polskiej polityki jzykowej staBo si uczynienie jzyka polskiego narzdziem caBej kultury narodowej i zapewnienie mu przodujcej pozycji, zwBaszcza jego odmianie literackiej, zob. Bajerowa 1964; Ludzie& 1958. Wyra- zem tej polityki byBo najpierw zwalczanie Baciny i makaronicznej tradycji sarmacko-sas- kiej oraz gallomanii, a nastpnie propagowanie nowego wzorca stylowego w literaturze piknej i publicystyce przez [rodowisko artystyczno-intelektualne skupione wokóB me- cenatu króla StanisBawa Augusta Poniatowskiego. Potem przychodzi czas reform eduka- cyjnych szkolnictwa zakonnego (pijarskiego i jezuickiego) oraz wielka reforma caBego systemu szkolnego pod egid Komisji Edukacji Narodowej (KEN). Zreformowane przez KEN szkoBy [rednie i wy|sze w latach 1773-1793 ukoDczyBo ponad 100 tys. osób. Z nich wyBoniBy si elity narodowe dziaBajce jeszcze dBugo w XIX w. Rozwojowi edukacji w j- zyku ojczystym towarzyszyB intensywny rozwój pi[miennictwa (czasopisma, druki ulot- 152 StanisBaw Gajda ne, ksi|ki, podrczniki). Czytajc teksty polskie, ludzie u[wiadamiali sobie przez druk wiz z innymi czytelnikami. Ten nowy system komunikacji budowaB ich wspóln wiedz i narzucaB symbolik, wyra|an wspólnym jzykiem. Powstaje w ten sposób sfera pub- liczna usytuowana midzy sfer prywatn a sfer wBadzy paDstwowej. Odegra ona istot- n rol w polskim |yciu zwBaszcza po 1830 r. Do tego bowiem czasu wBadze paDstw zaborczych stosowaBy represje nie tyle za podnoszenie spraw narodowych, ile za rady- kalizm ideowy (demokracja) i polityczny. A zatem o[wiecenie stworzyBo tak polszczyzn i budowaBo taki jej presti|, |e w wa- runkach narodu bez paDstwa staBa si ona siB scalajc naród i reprezentujc go na zewntrz. Przy niepeBnej suwerenno[ci, gdy narodowo[ nie byBa czym[ sprecyzowa- nym, w pierwszym trzydziestoleciu XIX w. jzyk zyskaB taki presti| (zaawansowana ko- dyfikacja odmiany literackiej, jej szerokie spektrum u|ycia, przywizanie ówczesnych elit kulturowych i politycznych oraz rosnca liczba zwykBych u|ytkowników  do 5-8 pro- cent obywateli), istnienie instytucji stojcych na stra|y presti|u, tj. szkóB ró|nych szczebli edukacyjnych, a tak|e warszawskiego Towarzystwa PrzyjacióB Nauk, i| nawet utrata resztek paDstwowo[ci po klsce powstania listopadowego (1830/31) nie zagroziBa jego pozycji w polskim |yciu, a nawet wrcz przeciwnie umocniBa wraz z rozwojem idei narodowej. 2.3. Powstanie listopadowe wiele zmieniBo w polskim |yciu. Do lat 30. dominowaBy postawy legalistyczne wobec zaborczych wBadz. Samo powstanie pocztkowo byBo traktowane przez wikszo[ jak dawne konfederacje wypowiadajce posBuszeDstwo kró- lowi. Sarmacka tradycja antymonarchiczna BczyBa si jednak z coraz gBo[niejszym fran- cuskim demokratyzmem i republikanizmem. Nastpuje rozdzielanie narodu i paDstwa na dwie odrbne abstrakcje (przy wy|szo[ci narodu) oraz zaczyna si tworzy specy- ficzny typ polskiego patriotyzmu aktualny a| do koDca lat 80. XX w., a nawet do pewne- go stopnia do dzi[, tj. patriotyzm romantyczny. Ide narodow wynosi si w nim ponad wszelkie inne ideaBy, heroizujc Polsk (naród), która cierpi za sw duchow doskona- Bo[. Jej przeznaczeniem jest odrodzenie, wyzwolenie siebie i innych (por. hasBo J. Le- lewela:  Za nasz i wasz wolno[ ). Nowa idea narodowa wykuwa si i rozwija dalej na emigracji, której ewangeli staBy si Mickiewiczowskie Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832). W kra- ju nastpuje zamknicie si w sferze |ycia prywatnego, ale zarazem poddawanie si presji romantycznego patriotyzmu. OddziaBuje on na ideaBy i wzorce osobowe, cho nie- koniecznie na praktyczne, |yciowe zachowania. IdeaB ten spotyka si bowiem z oporami w niektórych okresach czasu i [rodowiskach, zwBaszcza po powstaniu styczniowym 1863 r. w krgach pozytywistycznych oraz po 1918 r. Jednak je[li do 1830 r. patriotyzm BczyB si z dziaBaniem na rzecz dobra wspólnego i lojalno[ci wobec wBadz, to kolejne powstania i represje zaborców buduj midzy Polakami i zaborcami bariery, zwBaszcza Presti| a jzyk 153 w zaborach pruskim i rosyjskim. Coraz bardziej kurczy si sfera mo|liwej wspóBpracy. W kanonie romantycznego patriotyzmu wytwarza si postawa nieprzejednania wobec zaborców, mit walki i mczeDstwa. Pitnowano tych, którzy odchodzili od polszczyzny w sferach, w które wpisany byB obowizek kultywowania jzyka ojczystego (dotknBo to m.in. J. Conrada). Wyjtek czyniono dla robicych karier w Rosji (zob. MiciDska 2008, 74). IdeaB spokojnego |ycia, w którym osobiste szcz[cie i praca Bcz si, ustpuje ideaBowi misji i po[wicenia si dla narodu. W rezultacie na ziemiach polskich nie uformuje si o[wiecone mieszczaDstwo wedBug niemieckiego wzorca Bildungsbürger- tum, lecz inteligencja. To ona tworzyBa jednoczc symbolik ruchu narodowego, w tym kreujc presti| jzyka literackiego. Inteligencja polska odkryBa siebie jako wyró|niony segment spoBeczny (warstwa) okoBo poBowy XIX w., co znalazBo wyraz w definicji polskiego heglisty, jednego z twór- ców tzw. poznaDskiej szkoBy filozofii narodowej Karola Libelta. UznaB on w 1844 r., |e inteligencj stanowi  ci wszyscy, co troskliwsze i rozleglejsze odebrawszy po szkoBach wy|szych wychowanie, staj na czele narodu jako uczeni, urzdnicy, nauczyciele, du- chowni, przemysBowi zgoBa, którzy mu przewodz wskutek wy|szej swojej o[wiaty (Libelt 2006, 53). Po 1863 r. przyjBo si uwa|a, |e wyksztaBcenie powinno si Bczy z obowizkiem sBu|by spoBeczeDstwu i narodowi. O ukonstytuowaniu si tej warstwy na ziemiach polskich (a pózniej tak|e w innych krajach Europy Zrodkowej i Wschodniej) zadecydowaBy takie uwarunkowania, jak: zapóznienie cywilizacyjne, sBabo[ spoBeczeD- stwa obywatelskiego, arbitralno[ wBadzy paDstwowej i jej kontrola nad |yciem spo- Becznym, a tak|e konflikty narodowe wewntrz paDstw zaborczych. Inteligencja okazaBa si jedyn warstw zdoln do sformuBowania i wyra|ania potrzeb narodowych (m.in. wyzwolenie narodowe, modernizacja cywilizacyjna, edukacja), spoiwem narodowej [wia- domo[ci i kultury, stra|nikiem narodowego jzyka (zob. Dubisz 2005; Janowski 2008; Jedlicki 2008; MiciDska 2008; Nowak 2008). Droga idei narodowej rozwijanej przez inteligencj prowadzi od polsko[ci poli- tycznej do polsko[ci etniczno-kulturowej. Po powstaniu styczniowym jeszcze mówi si o trójjedynej naturze narodu polskiego obejmujcego Polaków, Litwinów i Rusinów, ale rychBo przechodzi si do segmentacji politycznego narodu polskiego na podstawie kul- turowej, religijnej i jzykowej. W Polsce midzywojennej w odzyskanym paDstwie zna- lezli si Polacy i niezbyt Baskawie traktowane mniejszo[ci narodowe. W PRL-u narzuca si przekonanie o etnicznej jednolito[ci narodowego paDstwa. Zarazem faktem jest, |e dopiero teraz naród objB wszystkich obywateli  nastpiBo peBne u[wiadomienie naro- dowe polskiej wsi. Warto doda, |e polska idea narodowa i walka o niepodlegBo[ w XIX w. przyczyniBy si do wykrystalizowania si idei narodowych Litwinów, UkraiDców, BiaBorusinów oraz {ydów (syjonizm), a tak|e miaBy wpByw na rozwój ruchu narodowego w Czechach i na 154 StanisBaw Gajda BaBkanach. W konsekwencji nacjonalizm polski zderzyB si z mBodymi nacjonalizmami obywateli dawnej Polski (por. Szporluk 2003). 2.4. O[wieceniowy ideaB jzyka w peBni ujednoliconego i znormalizowanego zyskaB po 1830 r. w ramach romantycznej ideologii narodowej patriotyczne uzasadnienie. Ten- dencja do normalizacji okazuje si trwaBa w XIX i XX w. (zob. m.in. Bajerowa 1986-2000; Bugajski 1999), splatajc si z patriotycznymi wypowiedziami metajzykowymi typu s- du Libelta:  Naród |yje, dopóki jzyk jego |yje czy  nie damy pogrze[ mowy (M. Ko- nopnicka, Rota). Ta patriotyczna aura wpBywa na  norm teoretyczn . Wida w niej z jednej strony rozpowszechnienie si postawy wyra|ajcej si trosk o  ujednostajnienie jzyka, z dru- giej d|enie do uczynienia z gramatyków instancji i instytucji patriotycznej. Stopniowo jednak tradycja O. KopczyDskiego, d|cego do sterowania systemem jzyka i jego rozwojem, ustpuje przed pojmowaniem zdaD jzykoznawstwa jako deskrypcyjnych (zob. A. MaBecki i J. Baudouin de Courtenay). Puryzm nie znajduje odpowiedniego grun- tu dla swojego rozwoju. Nie bez krytyki pozostaj idee i praktyka poznaDskiej szkoBy filozofii narodowej (por. k[liwe uwagi C.K. Norwida). Uzus rozwija si do[ swobodnie i wBa[ciwie niezale|nie od normy teoretycznej. Wzorem jzykowym staje si to, co pózniej nazwano usus modernus excultus, realizo- wany przez tzw. wy|sze towarzystwo (tj. inteligencj). To ono w patriotycznym przy- wizaniu do mowy polskiej stoi na stra|y integracji i presti|u jzyka literackiego (ponad zaborczymi i regionalnymi podziaBami). Zró|nicowanie regionalne polszczyzny ogólnej na przeBomie wieku XIX i XX okazuje si bardzo maBe, zwBaszcza w dzielnicach central- nych (MaBopolska, Mazowsze i Wielkopolska). Zarysowuj si pewne regionalne odrb- no[ci na Kresach. Natomiast swoistym konserwatyzmem wyró|nia si Zlsk i Pomorze (Bajerowa 2000, 163). Powiksza si dystans midzy odmian literack a gwarami. W pierwszym dwudziestoleciu XX w. polszczyzn literack posBuguje si okoBo 10% etnicznych nosicieli jzyka polskiego, a dalszych 10% znajduje si na drodze do posBu- giwania si ni (Dubisz 2005, 591). W cigu stu lat ich liczba podwoiBa si. W XX wieku (po rok 1990) liczba u|ytkowników polszczyzny ogólnej przekroczyBa 90%. Ma to zwi- zek z przemianami politycznymi (odzyskanie paDstwowo[ci polskiej w 1918 r.), cywi- lizacyjnymi i kulturowymi, a przede wszystkim z powszechno[ci edukacji oraz z kolej- nymi rewolucjami medialnymi, tj. z upowszechnieniem radia i telewizji. 2.5. Rok 1990 stanowi wa|n cezur w najnowszych dziejach nie tylko Polski. StaB si symbolem zmian ustrojowych w wielu krajach Europy Zrodkowej i Wschodniej, zmian politycznych i kulturowych w Europie oraz na caBym [wiecie. W Polsce przemiany najbardziej znaczce dokonaBy si w sferach: " gospodarczej (zaprowadzenie Badu kapitalistycznego), Presti| a jzyk 155 " politycznej (demokratyzacja), " spoBecznej (zmiany w strukturze spoBecznej), " kulturowej (przeobra|enia mentalno[ciowe, tj. w systemach warto[ci i wzorców dziaBania oraz w formach symbolicznych  w ich produkcji i obiegu w zwizku z kom- puterow mediatyzacj). Zwróc uwag na przemiany zwizane z kategori narodu (zob. m.in. Chlebowczyk 1983, KBoskowska 1995, Hroch 2003, Szul 2009). Naród staje si dzi[ przede wszystkim abstrakcyjn wspólnot polityczn, co nie znaczy, |e rezygnuje Batwo z bycia wspólnot kulturow. Wyrazna jest jednak tendencja polityczna  od prawie 500 jednostek politycznych w Europie koDca XV w. po 50 paDstw w koDcu XX w. (przy okoBo 100 jzykach w Europie), z których ponad poBowa wchodzi w skBad Unii Europejskiej. Czy obok spoBeczno[ci etnicznych, paDstwowych i narodowych tworzy si spoBeczno[ europejska i [wiatowa? Polskie |ycie narodowe ma kilka wymiarów: " ideowy, obejmujcy zbiór kategorii ideologicznych (np. ojczyzna, niepodlegBo[, jzyk), przy czym mo|na mówi o nacjonalizmie bardziej elitarnym, politycznym i po- tocznym, ma tu miejsce cigle przypominanie o narodowo[ci, etykietowanie i styg- matyzowanie; " instytucjonalny, sprowadzajcy si do dziaBalno[ci instytucji paDstwowych, samo- rzdowych, politycznych i stowarzyszeniowych oraz mediów, które podejmuj w ró|- ny sposób dziaBania zorientowane na problematyk narodow; w ostatnich latach  chyba niezbyt chlubnie ocenian przez Polaków  palm pierwszeDstwa w pro- wadzeniu okre[lonej  polityki historycznej (ogBoszonej przed kilku laty przez partie prawicowe  Prawo i Sprawiedliwo[ oraz Platform Obywatelsk) dzier|y Instytut Pamici Narodowej (IPN); " praktyczno-|yciowy, realizujcy si w codziennych wyborach i zachowaniach Polaków, nie zawsze zgodnych z wielkimi ideami, a nawet z deklarowanymi prze- konaniami (konieczne jest odró|nienie tego, co ludzie mówi i mówi, |e my[l, od tego, co robi). Kultura narodowa jest najcz[ciej redukcyjnie ujmowana jako zbiór wyselekcjono- wanych symboli politycznych (np. paDstwo, flaga, hymn, jzyk), por. KBoskowska 1995. Z pola widzenia usuwa si wielopoziomowo[ zró|nicowania narodowego. Sugeruje si jedno[, historyczn cigBo[ i predestynowany charakter wizi narodowej (zob. Kilias 2004, 83-85). Tymczasem w kulturze rysuje si coraz wyrazniejszy rozdziaB sfery instru- mentalnej od symboliczno-aksjologicznej (swoistej dla narodów). Przemawia to za kon- cepcj narodu jako abstrakcyjnej wspólnoty politycznej. Zmiany po 1990 r. dotknBy inteligencj, czyli t warstw spoBeczn, która stanowiBa przez prawie dwa stulecia spoiwo kultury narodowej i narodowej [wiadomo[ci histo- 156 StanisBaw Gajda rycznej, a zarazem byBa otwarta na [wiat. Dzi[ zagubiBa ona chyba poczucie przyna- le|no[ci do jednej warstwy i poczucie posiadania wspólnego kodu. Demokratyzacja |ycia i denobilitacja kultury wysokiej w kulturze masowej upowszechniBy  kosztem poziomu  jej tradycyjne dyspozycje: wypowiadanie si w sprawach dobra wspólnego oraz samo- organizacji obywateli. 2.6. Jak w tych nowych czasach wyglda kwestia presti|u jzyka? W dyskusjach ideowych (elitarnych, politycznych, potocznych) jzyk dalej jest traktowany jako jeden z najwa|niejszych atrybutów narodu, korelat wspólnoty narodowej. W kulturze jzyka  do[ tradycyjnie zorientowanej  w sprawach jzykowych nawizuje si raczej do o[wieceniowych tradycji racjonalnego traktowania jzyka i jego funkcji komunikacyjnej (por. wpByw szkoBy praskiej), cho eksponuje si te| zwizek z kultur narodow (wyz- nacznik to|samo[ci narodowej) i jego funkcj symboliczn. Jzyk-symbol zaczyna by uto|samiany z jzykiem-narzdziem my[lenia i komunikacji. U|ycie instrumentalne staje si symboliczne w pewnych okoliczno[ciach (o statusie manifestacji), zwBaszcza na szyldach, drogowskazach i pomnikach. Sporo mówi si o ochronie jzyka, rozumianej tak|e jako rodzaj aktywno[ci politycznej zmierzajcej do tworzenia aktów ustawo- dawczych (por. Ustawa o jzyku polskim z 1999 r. i Ustawa o mniejszo[ciach narodo- wych i etnicznych oraz o jzyku regionalnym z 2005 r.), por. Mazur 1999, Gajda & 2005, Warchala & 2008). W wymiarze instytucjonalnym o jzyk i jego presti| dbaj tradycyjne instytucje edu- kacyjne (Ministerstwo Edukacji Narodowej, szkoBy, uniwersytety itp.) i stowarzyszenia (np. Towarzystwo MiBo[ników Jzyka Polskiego, Towarzystwo Kultury Jzyka). Po roku 1990 pojawiBa si nowa instytucja, a mianowicie usytuowana w strukturach Polskiej Aka- demii Nauk (przy Prezydium PAN) Rada Jzyka Polskiego. Co dwa lata przedstawia ona parlamentowi raporty o stanie jzyka polskiego oraz organizuje tzw. fora kultury sBowa, a na bie|co wypowiada opinie o kwestiach jzykowych zgBaszanych przez prywatnych i instytucjonalnych u|ytkowników jzyka. Najwiksze zmiany widoczne s w praktyce jzykowej (uzusie). Dotyczy to jej po- ziomu, ale te| przesuni w presti|u. Wyraznie straciB na presti|u jzyk literacki, nato- miast zyskaBy odmiany nieliterackie, w tym gwary, które od o[wiecenia traktowano jako  popsuty jzyk (H. KoBBtaj) i nie darzono szacunkiem. Teraz wyraznie dowarto[ciowu- je si je (obecno[ w mediach, sBowniki regionalne itd.), darzc coraz wikszym sza- cunkiem. Uznano za jzyk regionalny kaszubszczyzn (zob. Zieniukowa 2003). Toczy si kampania o uznanie jzyka [lskiego. W praktyce jednak mimo atmosfery tolerancji dla gwar nie s one równocennym partnerem jzyka literackiego i na wikszo[ci obsza- ru Polski w dalszym cigu znajduj si w odwrocie. Zmienia si stosunek do jzyków narodowych mniejszo[ciowych w Polsce ( w tym do jzyka niemieckiego, ale uprzedzenia istniej) oraz do innych jzyków. Otwarcie na Presti| a jzyk 157 [wiat umo|liwiBo Polakom mniej lub bardziej trwaBe migracje ekonomiczne, profesjo- nalne itp. Z powodów praktycznych znajomo[ jzyków obcych okazuje si wówczas nie- zbdna i powody te Polacy przedkBadaj ponad symboliczn lojalno[ wobec wBasnego jzyka ojczystego. Ucz si przede wszystkim jzyka angielskiego, a tak|e swoje dzieci jzyka kraju, w którym mieszkaj. 2.7. Za symboliczny moment w polskim dyskursie jzykowym i narodowym (to|- samo[ciowym) uznaje si sBawne Rejowe zdanie  (& ) i| Polacy nie gsi, i| swój jzyk maj! Dopiero jednak w o[wieceniu oba dyskursy splotBy si w jeden, a jzyk staB si jedn z centralnych kategorii dyskursu o polsko[ci. Du| wag przykBada si wówczas do mówienia po polsku (poprawnego, czystego, piknego). O[wieceniowe kultywowanie jzyka ojczystego nabraBo nowego znaczenia, gdy w XIX w. nie znalazB on oparcia w ins- tytucjach paDstwowych. Po 1830 r. utrwaliBo si przekonanie, |e naród jako wspólnota ducha i jzyka mo|e przetrwa bez paDstwa. Jzyk zyskaB szczególnie wysoki presti|. StaB si najwa|niejszym znakiem narodu. Nawet w tekstach prywatnych i autobiogra- ficznych znajduje si du|o podniosBych wypowiedzi na temat jzyka oraz krytyk wobec ro- daków, zwBaszcza tych, którzy w sytuacjach codziennych posBuguj si innymi jzykami. W XVIII w. trwa jeszcze rywalizacja to|samo[ci regionalnej i narodowej (rozró|- nienie gens i natio ), co mo|e wpBywa na podstawow identyfikacj. W kontaktach z ob- cymi Polacy okre[laj si coraz cz[ciej sBowem Polak, natomiast w dyskursie wew- ntrznym [lady tej konkurencji wida jeszcze w XIX w. (por. Mickiewiczowska inwo- kacja  Litwo, ojczyzno moja&  w Panu Tadeuszu). XIX-wieczne identyfikacje dokonuj si jednak przede wszystkim w zderzeniu z obcymi i w tym kontek[cie podejmowane s dziaBania ukierunkowane na wewntrzne identyfikacje. Aczy si z tym budowanie presti|u jzyka literackiego zarówno wobec jzyków obcych, jak i regionalnych odmian polszczyzny. W XX w. i XXI w. obok klasycznego patriotyzmu romantycznego, pozytywnie warto[- ciujcego polsko[ i wymagajcego identyfikacji z ni oraz po[wicenia na rzecz ojczyz- ny, pojawiaj si to|samo[ciowe dylematy, które przejawiaj si te| w stosunku do jzyka. Polsko[ zaczyna by traktowana jako kategoria stopniowalna, kategoria do wy- boru, jedna z wielu wspóBistniejcych kategorii to|samo[ciowych, lub w ogóle odrzucana na rzecz postrzegania siebie samych wyBcznie w kategoriach indywidualnych. Wida te procesy szczególnie wyrazne po 1990 r. Ujawnia si odej[cie od polsko[ci indywi- dualne i zbiorowe (np. na Zlsku), pojawia si nowy regionalizm itp. 3. Presti| w dyskursie 3.1. Zanim przejd do wtku sygnalizowanego wyra|eniem presti| w dyskursie, warto po[wici kilka zdaD sytuacji we wspóBczesnej aksjosferze oraz komunikacji, a tak- |e przybli|y pojcie dyskursu. 158 StanisBaw Gajda Aksjologia uznaje warto[ci za swoisty motor napdowy |ycia ludzkiego. Ich wspóB- zawodnictwo wyzwala energi, która daje [wiatu siB do rozwoju. Na dokonywanie okre[lonych wyborów i posiadanie pewnych preferencji wpBywaj  specyficzne okolicz- no[ci zewntrzne, a tak|e subiektywne nastawienie podmiotów (jednostkowych i zbio- rowych), por. Habermas 2005. WedBug wspóBczesnych rozpoznaD prawa panujce dotd w aksjosferze zostaBy zaburzone. Od opozycji i hierarchii warto[ci idziemy w kierunku  powszechnej ekwiwalencji warto[ci (Baudrillard 2001, 20). Zwiat obojtnieje wobec warto[ci, nastpuje ich degradacja,  odwarto[ciowanie . W kulturze trac moc warto[ci uniwersalne.  Ekwiwalencja warto[ci nie pozwala rozpozna ich statusu oraz sensu, znaczenia. Pociga to za sob patologizacj osoby, spoBeczeDstwa i kultury, w tym komu- nikacji, która staje si narzdziem manipulacji wygenerowanym przez system wBadzy i pienidza. Równocze[nie wraz z rozwojem nowych mediów stajemy si [wiadkami i uczestni- kami niebywaBej ekspansji komunikacji. Ma to obok nastpstw pozytywnych skutki niebezpieczne. Nastpuje m.in.: " przeniknicie spoBeczeDstwa przez komunikacj  wszystko to, co zachodzi w spoBe- czeDstwie, jest okre[lane przez procesy komunikacyjne (dyskursy); " zagszczenie komunikacji  pojawia si coraz wicej tekstów w coraz gstszej sieci dyskursów; " przyspieszenie komunikacji  coraz szybszy obieg tekstów pociga za sob starze- nie si i gBód cigle nowej informacji; " globalizacja informacji  ka|dy dowolny przekaz mo|e mie globalne skutki, istotne dla caBego |ycia ludzkiego; " wzrost opresyjno[ci  komunikacja przyjmuje coraz bardziej totalny i opresyjny cha- rakter, czsto zamiast zaufania i wspóBpracy buduje wrogo[ i agresj. 3.2. Termin dyskurs nale|y dzi[ do sBów modnych i nadu|ywanych, ale o niejasnej semantyce. Daruj tu sobie etymologiczno-historyczny ekskurs. Skoncentruj si na wspóBczesnym zamieszaniu wokóB tego terminu, wynikBym w znacznej mierze z nakBada- nia si i nierozró|niania dwu tradycji. Jedn stanowi anglosaski uzus, zgodnie z którym sBowo dyskurs ma znaczenie  tekst (czasami przeciwstawia si tekst  ujmowany sta- tycznie i autonomicznie dyskursowi  tekstowi ujmowanemu w kontek[cie i dynamicz- nie ). Drugie zródBo wspóBczesnej obecno[ci dyskursu to koncepcja francuskiego my[li- ciela M. Foucaulta (zob. m.in. 1977 i 2002), dla którego dyskurs to praktyka komunika- cyjna rzdzca si okre[lonymi schematami my[lowymi (epstemami). Te nieu[wiada- miane schematy o szerokim zasigu spoBecznym stanowi w okre[lonej czasoprzestrze- ni wiedz spoBeczn, okre[lajc perspektyw ogldu [wiata oraz dziaBania w nim. Oba ujcia dyskursu daleko odchodz od strukturalizmu w klasycznej postaci, wiza- nej z F. de Saussurem, a wic od koncepcji jzyka jako abstrakcyjnego systemu znaków Presti| a jzyk 159 i reguB. S rezultatem poststrukturalistycznej ewolucji wyznaczanej kolejnymi zwrotami: tekstowym, pragmatyczno-komunikacyjnym, kognitywnym i kulturowym. Wiedza o tek[cie (dyskursie 1) w cigu ostatnich czterdziestu lat wzbogaciBa si znacznie. WspóBczesne kompleksowe koncepcje tekstu ujmuj go jako zBo|on, wielo- wymiarow (mówi si o wymiarach: poznawczym, interakcyjnym i wyra|eniowym) sta- tyczno-dynamiczn caBo[. Do centralnych cech tekstu pretenduj takie kategorie, jak: kohezja, koherencja, intencjonalno[, akceptabilno[, informatywno[, sytuacyjno[, intertekstowo[ (zob. Beaugrande& 1990), a tak|e kulturowo[, gatunkowo[, stylo- wo[ i dyskursywno[ (zob. Duszak 1997, van Dijk 2001, BartmiDski& 2009, Bilut- Homplewicz& 2009). Termin dyskursywno[ Bczy si z podstaw sBowotwórcz dyskurs w znaczeniu na- danym mu w tradycji Foucaultowskiej i sugeruje, |e tekst jest nie tylko niepowtarzal- nym, jednostkowym zdarzeniem komunikacyjnym, lecz wchodzi w skBad zorganizowanej praktyki komunikacyjnej, tj. dyskursu 2. Tak pojty dyskurs uciele[nia si w seman- tycznie powizanych wypowiedziach (tekstach). Jzykoznawcza adaptacja koncepcji Foucaulta (sam Foucault nie zajmowaB si stron jzykow dyskursu) sprowadza si do przeniesienia dyskursu na teksty. Ka|dy tekst to ogniwo wikszej caBo[ci, jak stanowi dyskurs. Otrzymuje wBa[ciwe znaczenie i funkcj na tle tej caBo[ci, rozumianej jako konstelacja tekstów. Dyskursy jako wiedza zbiorowa o pewnym fragmencie [wiata w okre[lonym czasie instytucjonalizuj si i zdobywaj wBadz, determinujc my[lenie podmiotów i  porzdek rzeczy , a tak|e kto, kiedy, o czym i w jakim kontek[cie mo|e lub musi mówi/pisa. Lingwistyka, która koncepcj Foucaulta zaadaptowaBa, traktuje dyskursy 2 jako zbiory tekstów (dyskursów 1)  rozmawiajcych ze sob , tj. powizanych strukturalnie i funkcjonalnie (tematycznie, ideologicznie, instytucjonalnie itd.), por. dyskursy potocz- ny, naukowy, szkolny, edukacyjny, akademicki, feministyczny, antysemicki, powie[ciowy itd. Mo|na mówi o makrosystemie dyskursów, który obejmuje caBe uniwersum komuni- kacyjne, jak i o systemach (subsystemach) dyskursów. 3.3. W teorii dyskursu kategori presti|u trzeba uzna za wa|ny skBadnik kontekstu komunikacyjnego, rozumianego jako jednostkowa i spoBeczna wiedza ([wiadoma i nie- [wiadoma) uczestników komunikacji. Ma ona decydujcy wpByw na tworzenie i rozumie- nie tekstów oraz przebieg komunikacji. Mo|na j Bczy z caBym okre[lonym dyskursem (np. prawnym) i z jego subdyskursami ([ci[le prawnym, sdowym, administracyjnym itd.), a tak|e z poszczególnymi skBadnikami tego dyskursu (uczestnicy, temat, miejsce itd.) oraz z podstawowymi wymiarami (poznawczym, interakcyjnym i jzykowym). Nie ulega wtpliwo[ci, |e presti| caBo[ciowy dyskursu nie jest prost sum presti|u skBadników oraz |e w ró|nych dyskursach odmienne skBadniki mog decydowa o tym presti|u. W przypadku dyskursu prawnego czy naukowego decydujce znaczenie ma 160 StanisBaw Gajda presti| prawa jako systemu norm oraz presti| wiedzy naukowej (wymiar poznawczy). Poniewa| prawo opiera si na wBadzy paDstwowej i dysponuje du| moc, to jego presti| jest z jednej strony wymuszony, z drugiej  wynika z u[wiadomienia wagi spo- Becznych funkcji prawa w |yciu ludzi. Na ksztaBtowanie si wspóBczesnego presti|u prawa w Polsce niewtpliwie wpByw maj tradycje (por. polskie potoczne powiedzenia:  Prawo jest po to, aby je Bama ;  Musi to na Rusi, w Polsce jak kto chce ), a tak|e kry- tycyzm wobec prawa w dyskursie okoBoprawnym (publicystycznym, potocznym, poli- tycznym), w którym zarzuca si prawno-administracyjnej sferze |ycia spoBecznego m.in. przesadn jurydyzacj ró|nych obszarów, nieliczenie si z istnieniem innych norm spoBecznych (np. moralnych, zwyczajowych, technicznych, organizacji spoBecznych), nisk jako[ prawa stanowionego i praktyki jego stosowania (por. ideologizacja i po- lityzacja, falandyzacja, trzymanie si litery prawa wbrew jego duchowi oraz zasadom racjonalno[ci i zdrowego rozsdku) itp. Równie| oceny innych skBadników dyskursu, np. z wymiaru interakcyjnego  uczest- ników dyskursu, zwBaszcza profesjonalnie z nim zwizanych, tj. prawników w dyskursie prawnym czy badaczy w dyskursie naukowym, lub z wymiaru jzykowego  systemu [rodków wyrazu i sposobu ich u|ycia (por. zarzut celowego hermetyzmu), rzutuj na presti| dyskursów. Presti| znajduje swój wyraz w sposób mniej lub bardziej eksplicytny. Jego badanie wymaga zastosowania nie tylko metod jzykoznawczych. Jednak wspóBczesna lingwisty- ka we wspóBpracy z innymi dyscyplinami mo|e wnie[ wa|ki wkBad w badanie tej kate- gorii dyskursu, a tak|e w jej budowanie i przeksztaBcanie. 4. Presti| jzyka polskiego w [wiecie Na zakoDczenie kilka uwag o presti|u polszczyzny w Europie i [wiecie. WspóBczesne przemiany opisuje si, u|ywajc terminu globalizacja. W wymiarze kulturowo-jzyko- wym wskazuje on na tendencj konwergencyjn (upodobniania si, por. np. eurojzyk) lub narastajc dominacj jednej z kultur i jednego z jzyków (w strefie zachodniej  jzyka angielskiego). Dostrzega si jednak równie| procesy  lokalizacyjne , które wspie- ra si, odwoBujc do ideologii ekologicznej. Europa i Unia Europejska wprowadzaj spe- cjalne regulacje, które chroni sBabsze, lecz warto[ciowe ogniwa kulturowo-komunika- cyjne, przede wszystkim kultury i jzyki mniejszo[ciowe. Obserwacja procesów komunikacji w Unii Europejskiej dowodzi, i| mimo deklaro- wanej równoprawno[ci Europa wci| dzieli si na romaDsko-germaDskie centrum i sBo- wiaDskie peryferie. PodziaB ten zrodzony przed wiekami przekBada si do dzi[ na realne traktowanie jzyków tej cz[ci Europy jako maBo presti|owych. W wielu wa|nych obsza- rach |ycia, tj. w mediach, w gospodarce, nauce i polityce, cigle zachowuje swoj wa|no[ zasada slavica non leguntur. Utrwala si asymetria komunikacyjna midzy gra- Presti| a jzyk 161 niczcymi krajami sBowiaDskimi i niesBowiaDskimi. Brak jest caBo[ciowej koncepcji zrównowa|onej komunikacji jzykowej w Unii Europejskiej (por. PawBowski brw). Polska podejmuje dziaBania sBu|ce promocji jzyka polskiego, ale s one niewystar- czajce. Dotyczy to m.in. setek tysicy mBodych Polaków, którzy czasowo lub na staBe opu[cili nasz kraj po 1990 r. Ich dzieciom powinno zapewni si kontakt z kultur i jzy- kiem kraju pochodzenia ich rodziców. Presti| jzyka ma wic niejedno oblicze. Troska o presti| jzyka jako kodu (syste- mu) oraz o presti| dyskursu i w dyskursie to wa|ny skBadnik ogólnej kultury. Literatura Bajerowa I., 1986-2000, Polski jzyk ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. 1-3, Wydawnictwo Uniwersytetu Zlskiego, Katowice. BartmiDski J., Niebrzegowska-BartmiDska S., 2009, Tekstologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Baudrillard J., 2001, Rozprawy przed koDcem, Wydawnictwo Sic! Warszawa. Beaugrande R.-A. de, Dressler W.A., 1990, Wstp do lingwistyki tekstu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Bilut-Homplewicz Z., Czachur W., SmykaBa M. (red.), 2009, Lingwistyka tekstu w Niemczech, Oficyna Wydawnicza Atut, WrocBaw. Brozi K.J., 1994, Antropologia warto[ci, Wydawnictwo UMCS, Lublin. Chlebowczyk J., 1983, O prawie do bytu maBych i mBodych narodów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. van Dijk T.A. (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. DomaDski H., SkawiDski Z., 1991, Wzory presti|u a struktura spoBeczna, ZakBad Narodowy im. OssoliDskich, WrocBaw. Dubisz S., 2005, Jzykowa dziewitnastowieczno[. [W:] M. CzermiDska i in. (red.), Polonistyka w przebudowie, t. 2, Universitas, Kraków, s. 585-600. Duszak A., 1997, Tekst  dyskurs  komunikacja midzykulturowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Foucault M., 1977, Archeologia wiedzy, PIW, Warszawa. Foucault M., 2002, Porzdek dyskursu, GdaDsk. Gajda S., 2005, Jzyk  jzykoznawstwo  polonistyka [W:] M. CzermiDska i in. (red.) Polonisty- ka w przebudowie, t. 2, Universitas, Kraków, s. 28-38. Gajda S., Markowski A. Porayski-Pomsta J. (red.), 2005, Polska polityka komunikacyjno-jzykowa wobec wyzwaD XXI w., Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa. Habermas J., 2002, Teoria dziaBaD komunikacyjnych, t. 2, Przyczynek do krytyki rozumu funkcjo- nalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Habermas J., 2005, Faktyczno[ i obowizywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnieD prawa i de- mokratycznego paDstwa prawnego, Scholar, Warszawa. Hroch M., 2003, MaBe narody Europy, ZakBad Narodowy im. OssoliDskich, WrocBaw. Janowski M., 2008, Narodziny inteligencji 1750-1831, Wydawnictwo Meriton, Warszawa. Jedlicki J., 2008, BBdne koBo 1832-1864, Wydawnictwo Meriton, Warszawa. Kilias J., 2004, Wspólnota abstrakcyjna. Zarys socjologii narodu, IFiS PAN, Warszawa. 162 StanisBaw Gajda Klemensiewicz Z., 1974, Historia jzyka polskiego, PWN, Warszawa. KBoskowska A., 1995, Kultury narodowe u korzeni, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Libelt K., 2006 [1844], O miBo[ci ojczyzny, PoznaDskie Towarzystwo PrzyjacióB Nauk, PoznaD. Ludzie O[wiecenia o jzyku i stylu, 1957, red. M. Mayenowa, PIW, Warszawa. Makiewicz J., 1999, SBowo o sBowie. Potoczna wiedza o jzyku, Wydawnictwo Uniwersytetu GdaDskiego, GdaDsk. Mazur J. (red.), 1999, Polska polityka jzykowa na przeBomie tysicleci, Wydawnictwo UMCS, Lublin. MiciDska M., 2008, Inteligencja na rozdro|ach 1864-1918, Wydawnictwo Meriton, Warszawa. Niewiara A., 2009, KsztaBty polskiej to|samo[ci. Potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej (XVI-XX w.), Wydawnictwo Uniwersytetu Zlskiego, Katowice. Nowak J., 2008, Duchowe pitno spoBeczeDstw, Slawistyczny O[rodek Wydawniczy, Warszawa. PawBowski A., brw, Ekspertyza dotyczca promocji jzyka polskiego w Unii Europejskiej. PSWP  Praktyczny sBownik wspóBczesnej polszczyzny, 1994-2005, red. H. ZgóBkowa, Wydaw- nictwo Kurpisz, PoznaD. Reszke I., 2000, Presti| spoBeczny w badaniach empirycznych. [W:] Encyklopedia socjologii, red. W. Kwa[niewicz, t. 3, s. 201-204. Szporluk R., 2003, Imperium, komunizm, narody, Wydawnictwo Arcana, Kraków. Szul R., 2009, Jzyk, naród, paDstwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. USJP  Uniwersalny sBownik jzyka polskiego, 2003, red. S. Dubisz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Walczak B., 1999, Zarys dziejów jzyka polskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu WrocBawskiego, WrocBaw. Warchala J., Krzy|yk D. (red.), 2008, Polska polityka jzykowa w Unii Europejskiej, Wydawnict- wo Uniwersytetu Zlskiego, Katowice. Wejland A.P., 1983, Presti|. Analiza struktur pojciowych, IFiS PAN, Warszawa. WesoBowski W., DomaDski H., 2000, Presti|  formy historyczne. [W:] Encyklopedia socjologii, red. W. Kwa[niewicz, t. 3, s. 195-204. Zieniukowa J., 2003, Pojcie aksjologiczne  presti| a spoBeczna sytuacja jzyków mniej u|y- wanych  kazus Bu|ycczyzny i kaszubszczyzny. [W:] E. WrocBawska i J. Zieniukowa (red.), Jzyki mniejszo[ci i jzyki regionalne, Slawistyczny O[rodek Wydawniczy, Warszawa. Prestige and language The word prestige functions in the general Polish language in the meaning of  high respect and influence that somebody has earned in a certain environment. Axiology treats prestige as one of the basic autotelic values with the function of organising and orienteering. In sociology the category of prestige is referred to the phenomenon of an important social interaction. Linguistics inclines to consider prestige as a cultural-communicative category, being a cognitive- axiological component of communicative-language behaviours. The prestige of a language as a generalizing and valuing category comprises in a variable time and space a set of structural and functional features of a language, present in the awareness (views) of evaluating subjects. The prestige of the Polish language in the so-called new-Polish period (from the middle of the 18th c.) is connected with the fact of intertwining of a language discourse and national discourse as well as with politics-oriented approach to the language and with putting forward its symbolic (identifying-integrative) function. Key words: prestige, language, language discourse, national discourse, symbolic language function

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
NAUKA 4 10 183 184
NAUKA 4 10 185 188
NAUKA 4 10 127 136
NAUKA 4 10 11 18
NAUKA 4 10 189 190
NAUKA 4 10 77 86
NAUKA 4 10 47 52
NAUKA 4 10 97 106
NAUKA 4 10 53 59
NAUKA 4 10 19 22
NAUKA 4 10 23 29
NAUKA 4 10 61 67
NAUKA 4 10 107 114
NAUKA 4 10 163 181
NAUKA 4 10 115 125
Nauka 10
NAUKA 4 10 191 192
NAUKA 4 10 69 76

więcej podobnych podstron