19. CUD NA KREDYT (1971-1976) 19.1. KONSOLIDACJA NOWEJ EKIPY Partyjne frakcje po prze�omie. W grudniu 1970 r. grupa gomu�kowska utraci�a przyw�dc�w, cho� w KC dysponowa�a nadal sporym poparciem. Sojusz moczarowc�w i gierkowc�w sko�czy� si� po obaleniu Gomu�ki. Pseudonacjonalistyczne has�a mocza- rowc�w nie podoba�y si� Moskwie, tote� zwolennicy Moczara przybierali ton uleg�y wobec Kremla lub szukali nowych patron�w. Powa�nym atutem sta�y si� w r�ku Moczara si�y milicji i bezpiecze�stwa w liczbie oko�o 380 rys. ludzi, kt�re dopiero co wykaza�y sw� niezb�dno�� w st�umieniu robotniczego protestu. Grupa gierkowska stale rozszerza�a swe wp�ywy w KC i komitetach wojew�dzkich. Stanowi�c dla aparatu PZPR wz�r pra- gmatyzmu Gierek odwo�ywa� si� do materialnego egoizmu partyjnych funkcjonariuszy czyni�c przy tym liberalne gesty wobec spo�ecze�stwa. W�r�d cz�onk�w parku, �yj�cych na styku w�adzy i spo�ecze�stwa, trudniej przechodzono do porz�dku dziennego nad tragedi� Wybrze�a. Co prawda, ros�y nadzieje, �e nowa ekipa b�dzie rz�dzi� sprawniej i poprawi sytuacj� ekonomiczn�, ale nie wszyscy cz�onkowie PZPR, a zw�aszcza ro- botnicy, uwierzyli w prze�om. W�r�d robotnik�w, szczeg�lnie na Wybrze�u, trwa�o wci�� du�e napi�cie. Z niecierpliwo�ci� oczekiwano na konkretne kroki nowej ekipy i cz�- �ciowe cho�by zado��uczynienie za masakr�. Nowe tony propagandy. Propaganda uderzy�a w nowe tony. W komentarzach praso- wych m�wiono o rozwoju "demokracji socjalistycznej", wzmo�eniu roli organ�w przed- stawicielskich, rozszerzaniu praworz�dno�ci i tworzeniu gwarancji uczestnictwa mas w rz�dzeniu krajem. Z�agodzono nieco cenzur�. 20 I 1971 r. Gierek zakomunikowa� decyzj� Biura Politycznego 0 odbudowie Zamku Kr�lewskiego w Warszawie. Realizacja uchwa�y podj�tej przez Sejm jeszcze w 1949 r. mia�a dowodzi�, i� nowe w�adze troszcz� si� o kultur� narodow�, koszty odbudowy za� zamierzano cz�ciowo pokry� dobrowolnymi oiiarami spo�ecze�stwa. Symbolem "odnowy" w ZSL mia�o by� zast�pienie Czes�awa Wycecha przez mniej znanego, lecz r�wnie dyspozycyjnego Stanis�awa Gucw� na stano- wisku przewodnicz�cego NK ZSL. Wymieniono przewodnicz�cego CRZZ Log�-Sowi�- skiego na Kruczka. Innym chwytem, kt�ry mia� roz�adowa� nastroje, sta�a si� zmiana stosunku w�adz do Ko�cio�a. Z propagandy znik� zajad�y ton antyreligijny. Tu i �wdzie zezwolono na budow� ko�cio�a. Zapowiadano now� polityk� wyznaniow�, a w marcu 1971 r. dosz�o do d�ugiej rozmowy prymasa Wyszy�skiego z premierem Jaroszewiczem. Powt�rny wzrost napi�� spo�ecznych. Wszystkie te gesty i powierzchowne zmiany nie zaspokoi�y oczekiwa� robotnik�w Wybrze�a. W�adze nie cofn�y podwy�ek cen, nie poprawi�y sytuacji materialnej og�u pracuj�cych oraz przemilcza�y masala� i pota- jemnie chowa�y jej ofiary. Na pocz�tku 1971 r. w stoczniach Tr�jmiasta i Szczecina trwa�y wiece i zebrania za��g. Wystarczy� drobny incydent - k�amliwa informacja pra- sowa o zobowi�zaniach produkcyjnych podj�tych rzekomo w rurowni stoczni szcze- ci�skiej, by 22 I 1971 r. zak�ad ten stan��. Nazajutrz strajk obj�� ca�y Szczecin. Po- 19.1. KONSOLSACJA NOWEJ EKIPY 313 stulowano cofni�cie podwy�ek cen, wolne wybory w�adz zwi�zkowych, partyjnych i m�odzie�owych na szczeblu wydzia�u i zak�adu, gwarancje bezpiecze�stwa dla straj- kuj�cych, sprostowanie nieprawdziwej informacji, przywr�cenie wiarygodno�ci �rodk�w masowego przekazu oraz ��dano przybycia kierownictwa PZPR z Gierkiem i Jarosze- wiczem na rozmowy z komitetem strajkowym. W�adze odrzuci�y te ��dania i planowa�y zaj�cie stoczni si��. Ze �mig�owc�w zrzu- cano ulotki wzywaj�ce do przeciwstawienia si� "bandytom", kt�rzy rzekomo opanowali zak�ad. Kiedy si�y MO szykowa�y si� do szturmu, komitet strajkowy zagrozi� wysa- dzeniem w powietrze niekt�rych urz�dze� stoczni. W�adze ust�pi�y. 24 I 1971 r. do stoczni szczeci�skiej przybyli: Gierek, Jaroszewicz, gen. Jaruzelski i przewidziany na nowego szefa MSW Szlachcic. Ich spotkanie z delegatami za�ogi by�o chaotyczne. Przed- stawiciele robotnik�w nie zawsze potraiili uzasadni� swe racje, ale ostro atakowali przy- by�ych za bestialstwo si� bezpiecze�stwa, maskowanie masakry i arogancj� w�adz lo- kalnych. Gierek �ali� si�, i� ma "wypi� piwo nawarzone" przez poprzedni� ekip�, oraz zapewnia�, �e nie zale�y mu na w�adzy. Spoufala� si� i improwizowa� wymuszaj�c obiet- nicami sympati� robotnik�w. W tym samym czasie zastrajkowa�y za�ogi Tr�jmiasta. Na spotkanie z delegatami robotnik�w uda� si� zn�w Gierek z Jaroszewiczem, kt�rzy przekonywali, �e krzywdy zostan� naprawione, styl rz�dzenia ulegnie zmianie, �e potrzebuj� czasu na reformy. Po dhz�szej gaw�dzie, pe�nej wtr�t�w typu "wiecie" i "rozumiecie", Gierek zmi�kczy� w ko�cu delegat�w robotniczych prosz�c o zaufanie i pomoc. "To jak: pomo�ecie?", spyta� na zako�czenie, a robotnicy zrezygnowali z gwarancji i odparli: "Pomo�emy". Podobnie jak w Szczecinie, r�wnie� i tu przyw�dcy strajkowi uznali, i� nale�y realizowa� cele mniejsze, ale, jak s�dzili, realne. Zgodzili si�, by spr�bowa� przekszta�ci� istniej�ce zwi�zki zawodowe w autentyczn� reprezentacj� robotnicz�, cho�by na pozionue zak�adu. VIII Plenum KC. Walka w kierownictwie PZPR zmierza�a do "wyja�nienia" wy- darze� na Wybrze�u, czyli ustalenia, kto ma odegra� rol� koz�a ofiarnego. 6-7 II 1971 r. zebra�o si� VIII Plenum KG PZPR. Obrady otworzy� Szydlak, mianowany szefem spe- cjalnej komisji do zbadania okoliczno�ci wydarze�. Nieobecny Gomu�ka nades�a� list, w kt�rym stwierdza� uchybienia statutowe przy swoim odsuni�ciu, a tak�e fakt, �e de- cyzj� o u�yciu si�y na Wybrze�u podj�o ca�e Biuro Polityczne. Przyzna� si� dalej do b��du podwy�ki, ale usprawiedliwia� si�, i� otoczenie zapewnia�o go o zrozumieniu ze strony robotnik�w. Plenum zawiesi�o Gomu�k� w prawach cz�onka KC i usun�o ze� Kliszk�, Jaszczuka i Walaszka. Z Biura Politycznego odszed� Kocio�ek i Loga-Sowi�ski. W ko�cowym przem�wieniu Gierek zamkn�� spraw� wydarze� na Wybrze�u stwier- dzaj�c, i� ich bezpo�redni� przyczyn� sta�a si� podwy�ka cen bez wyr�wnania i nie- umiej�tno�� znalezienia politycznego rozwi�zania napi�cia przez poprzednie kierownic- two. Za g��bsz� przyczyn� tragedii Gierek uzna� narastaj�cy od lat "kryzys zaufania" mi�dzy kierownictwem partyjnym a spo�ecze�stwem, utrat� przez parti� "wi�zi z ma- sami" i narzucanie im administracyjnego stylu rz�dzenia. Tezy te by�y nader mgliste, zak�ada�y, �e w og�le mo�na m�wi� o jakim� zaufaniu mi�dzy w�adz� komunistyczn� a spo�ecze�stwem, nie wyja�nia�y r�wnie�, jak nowa ekipa zamierza ustrzec si� przed podobnymi b��dami. Po plenum zebra� si� Sejm, by zatwierdzi� zmiany personalne w sk�adzie rz�du i Rady Pa�stwa. Z funkcji marsza�ka Sejmu zrezygnowa� Czes�aw Wycech, zast�piony przez Dyzm� Ga�aja z ZSL. Z Rady Pa�stwa usuni�to Log�-Sowi�skiego i dw�ch dzia- �aczy ZSL. Ich miejsca zaj�li: Gucwa z ZSL i dwaj cz�onkowie PZPR. Mi�dzy innymi 314 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) usuni�to �wita�� z MSW. Wicepremierem zosta� Wincenty Kra�ko, a nowym szefem MSW Franciszek Szlachcic. Jego pozycja gwa�townie ros�a dzi�ki sojuszowi z Gierkiem. Cofni�cie podwy�ki. Ferment spo�eczny nie ustawa� jednak, a 11 II w �odzi wy- buch� strajk w przemy�le tekstylnym. Strajkowa�o kilkadziesi�t tysi�cy os�b, g��wnie kobiety, kt�re ��da�y obni�ki cen i poprawy zaopatrzenia. Na spotkaniu Jaroszewicza z w��kniarkami ��dzkimi w�adze zorientowa�y si�, �e odmowa cofni�cia podwy�ki grozi powa�nymi konsekwencjami. 15 II Biuro Polityczne uzgodni�o decyzj� o cofni�ciu pod- wy�ki grudniowej. Robotnicy odnie�li zwyci�stwo ekonomiczne. Jeszcze trzy tygodnie wcze�niej Gierek t�umaczy� stoczniowcom, i� nie mo�e cofn�� podwy�ek, teraz ust�pi�. Zmagania w kierownictwie PZPR. Wiosn� 1971 r. zaostrzy� si� konflikt w naj- wy�szych w�adzach PZPR. Ju� w styczniu Moczar ��da� zaostrzenia kursu wobec robot- nik�w, przeciwstawia� si� wyjazdowi Gierka do Szczecina i domaga� si� z�amania oporu robotnik�w si��. Trwa�a walka mi�dzy grup� moczarowsk� i gierkowsk� o obsadzanie funkcji w komitetach wojew�dzkich oraz wydzia�ach KC. Franciszek Szlachcic rekla- mowa� si� usilnie, uruchamiaj�c wielk� kampani� propagandow� wok� sprawy kpi. An- drzeja Czechowicza, kt�ry powr�ci� do PRL z Radia "Wolna Europa". Na prze�omie marca i kwietnia 1971 r. odby� si� w Moskwie XXIV Zjazd KPZR. W referacie Bre�niewa i w obradach dominowa�o zadowolenie ze stabilizacji systemu. Nowo�ci� sta�y si� akcenty nacjonalistyczne. Bre�niew wychwala� "wielki nar�d rosyj- ski", a w podobnym duchu przemawiali te� sekretarze republika�scy. Przej�ciu przez Bre�niewa ton�w nacjonalistycznych grupy Szelepina towarzyszy�o os�abienie jej po- zycji. Poniewa� moczarowcy w PRL liczyli w�a�nie na t� frakcj� kremlowsk�, ich oparcie w ZSRR uleg�o skurczeniu. Upadek Moczara. W kwietniu 1971 r. Gierkowi i jego ludziom uda�o si� zdoby� powa�ne przycz�ki w MSW. 16 IV na IX Plenum KC nowym sekretanem odpowie- dzialnym za s�u�by bezpiecze�stwa zosta� Kania, wsp�dzia�aj�cy z Gierkiem. Wpraw- dzie Moczar utrzyma� si� w Sekretariacie KC, ale jego rola zmala�a. Gierek i Kania odbyli narad� z "krajowym aktywem MSW" staraj�c si� zdoby� kontrol� nad ca�ym aparatem bezpiecze�stwa. Moczarowcy uznali, i� jest ju� ostatni moment, by rozpocz�� kontrakcj�. Gdy Gierek przebywa� w Pradze na zje�dzie partii czechos�owackiej, w kraju trwa�y wojew�dzkie narady partyjne. Na narad� w Olsztynie szef frakcji "partyzanckiej" zwo�a� swych g��wnych sojus�nik�w, by zahamowa� ofensyw� gierkowc�w oraz by sa- memu przej�� inicjatyw�. Ostrze�ony przez swoich ludzi, 27 V Gierek przyjecha� nagle z Pragi do Olsztyna i zahamowa� akcj�. "�ycie Warszawy" donios�o og�lnikowo, i� Gierek i Moczar "odwiedzili ziemi� warmi�sko-mazursk�", tymczasem rywale przyst�- powali do ostatecznej rozgrywki. 28 V odby�a si� w KC w Warszawie narada, na kt�rej Gierek przyst�pi� do kon- trataku. Jego g��wni stronnicy przemierzali Polsk�, by przygotowa� grunt. I sekretarz KC codziennie by� gdzie indziej: w stolicy, w �odzi, Katowicach, potem zn�w spotka� si� z pras� w Warszawie. Ruchliwo�� ta zmierza�a do podkopania rozleg�ych wp�yw�w Moczara. Gierek mia� ze sob� wi�kszo�� Biura Politycznego, a decyduj�ce okaza�o si� prawdopodobnie poparcie udzielone mu przez gen. Jaruzelskiego oraz Szlachcica, dys- ponuj�cych wojskiem i milicj�. 13 VI odwo�ano i aresztowano wiceministra spraw wewn�trznych Matejewskiego. Dwa dni p�niej doniesiono o zatrzymaniu czterech wysokich funkcjonariuszy MSW, zamieszanych w przygotowania Moczara, cho� jako pow�d uwi�zienia podano ich po- wi�zania z handlarzami dewiz. Za przest�pstwa dewizowe aresztowano te� innych wy�- szych funkcjonariuszy MSW Kiedy Gierek pojecha� na zjazd partii komunistycznej NRD, 76) 19.1. KONSOLSACJA NOWEJ EKIPY ac Kania uzgodni� na Kremlu przesuni�cia w kierownictwie PZPR. Po powrocie Gierka z Berlina, a Kani z Moskwy, los Moczara by� przes�dzony. Na posiedzeniu Sejmu nowym prezesem NIK mianowano Moczara, a X Plenum KC PZPR zwo�ane na 24-25 VI 1971 r. przypiecz�towa�o jego upadek. Zosta� on usuni�ty z Sekretariatu KC razem ze Stare- wiczem, kt�rego jeszcze niedawno zaciekle zwalcza�. Sytuacja Ko�ciol'a i po�ityk�w kato�ickich. Skoro tylko grupa gierkowska upora�a si� z Moczarem i skonsolidowa�a nieco w�adz�, sko�czy�y si� jej gesty wobec Ko�cio�a. Zn�w zacz�to odmawia� zgody na budow� obiekt�w sakralnych. Prymas Wyszy�ski wspomnia� podczas procesji Bo�ego Cia�a w Warszawie o ponownym pogorszeniu si� sytuacji Ko�cio�a w PRL. Mimo powrotu antyko�cielnej retoryki w�adz, beatyfikacja o. Maksymiliana Kolbe w Rzymie w pa�dzierniku 1971 r. przypomnia�a wierz�cym w Polsce o warto�ci ofiary i postawy heroicznej w �yciu spo�ecznym. Prze�om grudniowy najcieplej powita�a grupa Zab�ockiego. Bardziej wstrzemi�li- wie stanowisko zaj�o �rodowisko "Wi�zi". W "Tygodniku Powszechnym" pisano: "Prze- �yli�my g��bok� tragedi� [...] A jednak prze�ywali�my tak�e nadziej� [...] �e ofiara prze- cie� nie p�jdzie na marne [...] �e istnieje powa�na szansa, by�my z ufno�ci� mogli spojrze� w przysz�o��". W lipcu Episkopat ostrzeg� "PAX" przed nak�anianiem kap�an�w do dzia�a� politycznych w stylu podobnym do metod z okresu stalinowskiego. Sytuacja Stowarzyszenia ulega�a paradoksalnym zmianom. W czasie gdy upad� Moczar, Piasecki wszed� do Rady Pa�stwa. Popiera�a go nadal frakcja policyjna, tolerowali go gierkowcy, ale wraz z umacnianiem si� pozycji Ko�cio�a rola "PAX" mala�a. W�r�d opozycji. Liberalizm ekipy gierkowskiej by� pozorny. Od pocz�tku stoso- wa�a ona propagand� "demokracji socjalistycznej" i ust�pstwa ekonomiczne jednocze�nie rozbudowuj�c si�y przemocy i utrzymuj�c represje. W maju 1971 r. Sejm PRL uchwali� ustaw� o kodeksie wykrocze� rozszerzaj�c mo�liwo�� skazywania obywateli bez wy- rok�w s�dowych, mimo to powoli odtwarza�y si� zal��ki opozycji politycznej. Studenci i ich przyw�dcy skazani po marcu 1968 r. opuszczali stopniowo wi�zienia. Wielu re- presjonowanym zezwolono na uko�czenie studi�w. Du�� rol� w zbli�eniu opozycji laic- kiej i katolickiej odegra�a wydana w 1971 r. ksi��ka Bohdana Cywi�skiego Rodowody niepokornych. Szko�� opozycji by�y nadal wi�zienia. W lecie i jesieni� 1971 r. prze- prowadzono wiele proces�w grup z Warszawy i �odzi, okre�lanych mianem "Ruchu", a nawi�zuj�cych do polskiej tradycji niepodleg�o�ciowej. W lipcu skazano kilka os�b w �odzi na wyroki od 9 miesi�cy do 3,5 roku wi�zienia. G��wny proces "Ruchu" odby� si� w pa�dzierniku 1971 r. w Warszawie, gdzie Andrzeja Czum� i Stefana Nie- sio�owskiego skazano na 7 lat, a par� innych os�b na kr�tsze wyroki. Stabilizacja w�adz. Pod koniec 1971 r. nowa ekipa uleg�a pewnej konsolidacji, cho� o jedno�ci nie by�o mowy. Dalsze zmiany personalne nast�powa�y w atmosferze porachun- k�w i przygotowa� do kolejnego, tym razem przyspieszonego nieco zjazdu partii. Na przy- k�ad g��wny moczarowiec gen. Pietrzak odszed� z Komendy G��wnej MO. W pa�dzierniku przewodnicz�cym Komisji Planowania mianowano Jagielskiego. Przed zjazdem grupa go- mu�kowska by�a ju� rozbita. Trzymali si� jeszcze Cyrankiewicz i J�drychowski, ale mieli ju� coraz mniej do powiedzenia. Gierkowcy dominowali, lecz frakcja "twardog�owych" odra- dza�a si� pod przewodnictwem Olszowskiego, kt�ry mia� du�e wp�ywy w aparacie PZPR, oraz Szlachcica, kt�ry przejmowa� dawn� klientel� Moczara. Na zebraniach partyjnych i w �rodkach masowego przekazu powierzchownie od�eg- nywano si� od dotychczasowych metod rz�dzenia. Ubolewano nad powtarzaj�cymi si� kryzysami partii, jednak raport specjalnej komisji KC do zbadania przyczyn wydarze� grudniowych opublikowany w "Nowych Drogach" by� szalenie og�lnikowy. Propaganda 316 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) w starym stylu donosila o realizacji czyn�w przedzjazdowych. Nastroje w kraju uspo- kaja�y si�, gdy� sytuacja rynkowa nieco si� poprawi�a. Wykorzystywano to w prasie, radiu i telewizji, gdzie m�wiono o "przezwyci�eniu zjawisk kryzysowych" i "odbudowie wi�zi partii ze spo�ecze�stwem". VI Zjazd PZPR. VI Zjazd PZPR odby� si� w Warszawie w grudniu 1971 r. Delegaci reprezentowali 2,3 mln cz�onk�w i kandydat�w partii, w�r�d kt�rych pracownicy umys- �owi stanowili 44%, robotnicy - 40%, ch�opi - 11%, a pozostali - 5%. Partia "robotnicza" zosta�a ju� zdominowana przez biurokracj�. Parodniowa debata obfitowala w zwyczajo- we popisy oratorskie tworz�ce rzeczywisto�� pozorn�, a nie analizuj�ce istniej�cej. Zjazd przyj�� uchwal� "O dalszy socjalistyczny rozw�j FRL", zawieraj�c� bardzo ambitne wy- tyczne polityki partii i rz�du na najbli�sze pi�ciolecie. W nowym KC zatwierdzonym na zje�dzie zabrak�o Gomulki i jego najbli�szych wsp�pracownik�w, jak r�wniei nie- kt�rych wysoko postawionych moczarowc�w. Znale�li si� tam natomiast po raz pierwszy m.in. wicepremier Franciszek Kaim i inni gierkowscy biurokraci gospodarczy oraz sze- fowie organizacji m�odzie�owych: Zdzis�aw Kurowski z ZMW i Andrzej �abi�ski z ZMS. Zmiany te oznacza�y pewne wzmocnienie grupy gierkowskiej. Cz�onkami Biura Politycznego zostali: Babiuch, Gierek, Jab�o�ski, Jagielski, Ja- roszewicz, gen. Jaruzelski, Kruczek, Olszowski, Szlachcic, Szydlak i Tejchma, a za- st�pcami czlonk�w: Kazimierz Barcikowski, Zdzis�aw Grudzie�, Stanis�aw Kania i J�zef K�pa. I sekretarzem KC zastal oczywi�cie Edward Gierek, sekretarzami: Edward Ba- biuch, Kazimierz Barcikowski, Stanis�aw Kania, Stanis�aw Kowalczyk, Jerzy �ukasze- wicz, Franciszek Szlachcic, Jan Szydlak i J�zef Tejchma, a cz�onkami Sekretariatu: Ry- szard Frelek i Andrzej Werblan. Godny uwagi by� awans Werblana i Szlachcica, ten ostatni przej�l kierownictwo frakcji policyjnej, tzw. franciszkan�w, odsuni�cie Olszo- wskiego z Sekretariatu KC oraz umocnienie si� grupy gierkowskiej z Babiuchem, Szyd- lakiem, Grudniem, Kowalczykiem i �ukaszewiczem. Filar tej grupy Kania wyr�sl na g��wn� posta� kierownictwa. Zaraz po zje�dzie dokonano te� zmian w rz�dzie. Sejm zatwierdzil m.in. zast�pienie Franciszka Szlachcica przez Wies�awa Ociepka w MSW Stefana J�drychowskiego przez Stefana Olszowskiego w MSZ. Jest charakterystyczne, �e wszyscy nowi ministrowie z wyj�tkiem Olszowskiego mieli za sob� sta� w Kato- wicach za czas�w Gierka. 19.2. ROZW�J GOSPODARCZY NA KREDYT Nowa polityka gospodarcza. Nowe kierownictwo PZPR przekre�li�o polityk� gos- podarcz� ekipy gomu�kowskiej i zacz�o lansowa� w�asn�. Przygotowany w latach 1968- 1970 plan 5-letni na lata 1971-1975 zosta� odrzucony przez VIII Plenum KC w lutym 1971 r., a w referacie Gierka pojawi�a si� optymistyczna wizja ponownego przyspieszenia industrializacji przy jednoczesnej rozbudowie infrastruktury transportowej, us�ugowej oraz szybkim wzro�cie stopy �yciowej. Ekipa gierkowska, mniej sp�jna wewn�trznie, nie mia- �a takiego kredytu zaufania jak Gomu�ka w 1956 r., tote� poparcie lub biern� akceptacj� musia�a zdobywa� przez popraw� warunk�w materialnych ludno�ci. Nie bez znaczenia by� te� spos�b my�lenia Gierka, kt�ry przyzwyczai� si� w ci�gu kilkunastu lat rz�d�w na G�rnym �l�sku do sta�ych zwyci�stw w walce o przydzia� �rodk�w na inwestycje. Inn� przyczyn� nowej strategii sta�y si� naciski Moskwy - wymusza�a ona na satelitach wzmo�ony wysi�ek inwestycyjny na rzecz rozbudowy zbroje�. Po��czenie ekspansji konsumpcyjnej z inwestycyjn� by�oby naturalnie niemo�liwe 19.2. ROZW�J GOSPODARCZY NA KREDYT 317 dzi�ki zasobom krajowym. Zach�t� do tej ekspansji sta�a si� �atwo�� zaci�gania znacz- nych kredyt�w na Zachodzie, co wynika�o z odpr�eniowych nadziei pa�stw wysoko rozwini�tych na korzy�ci z handlu ze Wschodem, a po 1973 r., gdy kryzys naftowy zwi�kszy� wolny kapita�, tak�e z przyczyn koniunkturalnych. Niemal ka�da oficjalna wizyta Gierka, Jaroszewicza czy innych przedstawicieli w�adz za granic� przynosi�a no- wy strumie� pieni�dzy, um�w licencyjnych i zakup�w linii technologicznych. O roz- miarach zad�u�enia PRL, zwi�zanego z t� polityk�, nie informowano spo�ecze�stwa, cho� zad�u�enie to gwa�townie ros�o, g��wnie na Zachodzie. Zmodyfikowany plan 5-letni na lata 1971-1975 zosta� ostatecznie przyj�ty prawie po roku jego realizacji na VI Zje�dzie PZPR. Zak�ada� on wzrost dochodu narodowego o 39%, produkcji przemys�owej - o 50%, rolniczej - o 20%, p�acy realnej - o 18%,' a in- westycji og�em o 45%, zamiast przyrostu 37% planowanego za Gomu�ki. Udzia� in- westycji w dochodzie narodowym wynie�� mia� przeci�tnie 24% rocznie, a przyrost za trudnienia zaplanowano na 1,8 mln os�b. W 1971 r. gospodarka PRL wykorzystywa�a p�ytkie rezerwy oraz nabiera�a rozp�du zachowuj�c r�wnowag� rynkow� mimo podwy�ek p�ac i cofni�cia podwy�ki cen. R�w- nie� w 1972 i 1973 r. sytuacja gospodarcza PRL by�a pozornie pomy�lna. Rezultaty przesz�y oczekiwania w�adz, kt�re na I Krajowej Konferencji Partyjnej w pa�dzierniku 1973 r. podwy�szy�y zadania planu 5-letniego. Podniesiono og�ln� sum� inwestycji, pla- nowany przyrost dochodu narodowego do 55%, produkcji przemys�owej - do 66%, rol- niczej - do 23%, a p�acy realnej - do 38%. Decyzja ta mia�a fatalne skutki, gdy� zwi�- kszenie wysi�ku inwestycyjnego przyspieszy�o narastanie napi�� w gospodarce, kt�rych nie zauwa�ali ekonomiczni ignoranci sprawuj�cy w�adz�, podnieceni w�asn� propagand�. Zarzucano te� z wolna powierzchown� reform� gospodarcz� opart� na Wielkich Orga- nizacjach Gospodarczych. "Wielki skok" inwestycyjny. Jednym z g��wnych czynnik�w okre�laj�cych sy- tuacj� ekonomiczn� sta� si� niebywa�y skok inwestycyjny zapocz�tkowany pod koniec 1971 r. W 1972 r. inwestycje zwi�kszono prawie o 24%, w 1973 r. - o 25%, w 1974 r. o 23%, a w 1975 r. -jeszcze o 14%. Udzia� akumulacji w dochodzie narodowym wzr�s� do nie spotykanego na og� poziomu 36% w 1974 r. i 35% w 1975 r. Og�em w latach 1971-1975 zainwestowano w Polsce 1 919 mld z�, zatem o oko�o 800 mld z� wi�cej, ni� to wynika�o z plan�w gomu�kowskich. Doch�d narodowy wytworzony wzras- ta� do�� szybko - w latach 1971-1975 o 59% - ale przeci�tnie wolniej ni� nak�ady. Za- trudnienie w gospodarce narodowej zwi�kszy�o si� w tym okresie o 12%, czyli nieco mniej, ni� zak�adano. Ekspansja konsumpcyjna. Jednocze�nie dokonywano efektownych posuni�� ma- j�cych na celu popraw� warunk�w materialnych spo�ecze�stwa. W szybkim tempie ros�y p�ace nominalne, a nieco wolniej p�ace realne i spo�ycie. Ros�a konsumpcja mi�sa. Licz- ba zarejestrowanych samochod�w osobowych wzros�a z 480 rys. w 1970 r. do 1 080 rys. w 1975 r. Szczeg�ln� rol� w tej dziedzinie odegra�o uruchomienie w Warszawie, Tychach i Bielsku-Bia�ej masowej produkcji ma�olitra�owego Fiata 126p na licencji w�oskiej, tzw. malucha, kt�rego cena, cho� znacznie wy�rubowana powy�ej koszt�w produkcji, by�a w zasi�gu mo�liwo�ci setek tysi�cy lepiej sytuowanych obywateli. Nast�pi�a pop- rawa w komunikacji miejskiej i mi�dzymiastowych przewozach autobusowych. Podej- mowano konstrukcj� nowoczesnych dr�g ko�owych w rodzaju Trasy �azienkowskiej i Wis�ostrady w Warszawie lub szosy Warszawa-Katowice. Gwa�townie rozbudowywano pa�stwowe fermy hodowlane i zak�ady przetw�rstwa rolnego. W lipcu 1972 r. zakupiono licencj� na produkcj� coca-coli. Zwi�kszano �wiadczenia spo�eczne - emerytury, zasi�ki 318 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) i stypendia; wielkie sumy przeznaczano na badania naukowe, a zw�aszcza techniczne. Przyrost og�lnego funduszu konsumpcji wyni�s� w latach 1971-1975 a� 51,5%. Bariery i hamulce. W wyniku gigantycznego zastrzyku kredytowego, ozna- czaj�cego oko�o pi�ciokrotny wzrost importu technologicznego z pa�stw zachodnich w por�wnaniu z poprzedni� pi�ciolatk�, Polska otrzyma�a wyj�tkow� szans� wyj�cia z zaco- fania gospodarczego. Uruchomienie nowych zak�ad�w produkcyjnych, opartych na sa- mosp�acie kredyt�w produkcj� z pierwszych lat, mog�o, przy niskich kosztach robocizny w Polsce, przyczyni� si� do zdynamizowania gospodarki PRL. Z�udzenia takie trwa�y zaledwie 3-4 lata, cho� w�adze podtrzymywa�y je znacznie d�u�ej. Na przeszkodzie stan�y immanentne cechy komunistycznego systemu gospodarczo- -politycznego: niesprawny mechanizm planowania i zarz�dzania, nieracjonalny dob�r proporcji i kierunk�w inwestycji wynikaj�cy z priorytet�w politycznych oraz nie- udolno�ci kierownictwa, jak r�wnie� woluntaryzm w stosowaniu dora�nych bod�c�w gospodarczych. Podstawowym symptomem nadchodz�cej katastrofy sta� si�, obserwo- wany mimo instalowania nowoczesnych urz�dze�, spadek produktywno�ci �rodk�w trwa- �ych. O ile w Planie 6-letnim na przyrost dochodu narodowego o 1 z� trzeba by�o zain- westowa� w cenach sta�ych 1,28 z�, a w latach 1966-1970 ju� 1,40 z�, o tyle w latach 1971-1975 wska�nik ten si�gn�� przeci�tnie 2,07 z�. Gwa�townie wzros�a importoch�on- no�� produkcji. Podczas gdy globalna produkcja przemys�owa PRL wzros�a w latach 1971-1975 0 65%, import paliw i energii zwi�kszy� si� o ponad 300%. Wzrost koszt�w importu wi�za� si� g��wnie ze wzrostem cen paliw i surowc�w. Nast�pi�o to po bli- skowschodniej wojnie z 1973 r. i podniesieniu cen ropy naftowej przez pa�stwa arabskie. Przemys�. Dysproporcje narasta�y w rozwoju przemys�u. Najszybciej rozwija� si� przemys� elektromaszynowy, kt�ry w tych latach zwi�kszy� produkcj� o 96%, podczas gdy chemiczny i metalurgiczny w mniejszym stopniu, a przemys� paliwowo-energetyczny - tylko o 37%. S�aby rozw�j energetyki stawa� si� o tyle gro�ny, i� zu�ycie energii elektrycznej w przemy�le wzros�o o 45%. Niebezpieczne dysproporcje pog��bia� rozk�ad �rodk�w inwestycyjnych. O ile nak�ady w przemy�le wzros�y o 170%, w tym metalurgii o 250%, o tyle w energetyce - tylko 0 75%. Pod silnym naciskiem w�adz gierkowskich i Moskwy zapocz�tkowano budow� Huty Katowice. Celowo�� budowy budzi�a w�tpliwo�ci, gdy� wi�kszo�� surowc�w miano przywozi� z ZSRR i tam te� wysy�a� wi�kszo�� produkcji, kt�rej op�acalno�� by�a prob- lematyczna. Koszty budowy wielokrotnie przekroczy�y pocz�tkowe szacunki. W latach 1971-1975 rozpocz�to te� budow� rafinerii w Gda�sku, kopalni w�gla kamiennego w Zag��biu Lubelskim oraz w�gla brunatnego w Be�chatowie. Stopniowo okazywa�o si�, i� ekspansja inwestycyjna, przybieraj�ca posta� gigantomanii i nieliczenia si� z kosztami, pog��bia dysproporcje. Rolnictwo. Produkcja rolnicza, kt�ra pocz�tkowo ros�a, za�ama�a si� w 1975 r. W ca�ym pi�cioleciu produkcja ro�linna zwi�kszy�a si� o nieca�e 12%, natomiast produk- cja zwierz�ca - prawie o 30%. Pocz�tkowo w�adze zastosowa�y kilka posuni��, kt�re wyzwoli�y istniej�ce w rolnictwie rezerwy. W 1971 r. podniesiono ceny skupu trzody chlewnej, byd�a rze�nego i mleka. Poniewa� nie zainteresowano si� cenami skupu zb� i podniesieniem ich zbior�w, produkcja ro�linna pozosta�a w tyle za hodowl�. Szybko rosn�ce pog�owie zwierz�t wymaga�o zwi�kszenia importu pasz, co stanowi�o zal��ek katastrofy - rozw�j hodowli odbywa� si� na kredyt. W�adze zlekcewa�y�y wzrost koszt�w importu pasz i pogarszaj�c� si� op�acalno�� hodowli indywidualnej oraz tendencj� do zmniejszenia pog�owia. Przeciwnie, dotychczasowe sukcesy uznano za zach�t� do powro- tu idei kolektywizacji. 19.2. ROZW�J GOSPODARCZY NA KRFDYT 319 Starano si� udowodni�, �e nale�y przechodzi� do zbiorowych form gospodarowania, kt�re rzekomo mia�y si� legitymowa� lepszymi wynikami. Minister rolnictwa zakaza� sprzeda�y ch�opom ziemi z Pa�stwowego Funduszu Ziemi, a w�adze terenowe zacz�y zrywa� umowy dzier�awne z rolnikami indywidualnymi. Opracowano przepisy o zdawa- niu gospodarstw prywatnych pa�stwu za renty i g�oszono has�o, i� nie mo�na tolerowa� rzekomo niskiej wydajno�ci gospodarstw rolnik�w starych i pozbawionych nast�pc�w. Tymczasem prawda by�a taka, �e w 1975 r. wydajno�� pracy mierzona produkcj� czyst� na jednego zatrudnionego wynosi�a w PGR - 11 rys. z�, w sp�dzielniach produkcyjnych - 22 rys. z�, a w gospodarstwach indywidualnych - 27 rys. z�, mimo i� warto�� uzbrojenia technicznego w sektorze prywatnym wynosi�a jedynie 34 rys. z�/ha, w PGR - 75 rys., a w sp�dzielniach - 124 rys. z�/ha. Wzrost p�ac, zwi�zany ze skokiem inwestycyjnym, zwi�ksza� popyt na mi�so, kt�- rego koszty produkcji ros�y ze wzgl�du na dro�enie importowanych pasz. Ze wzgl�d�w politycznych w�adze wspiera�y hodowl�, a boj�c si� reakcji robotnik�w, nie podwy�sza�y cen detalicznych mi�sa. By�a to jedna z g��wnych przyczyn narastania trudno�ci gos- podarczych. Partyjny program dzia�ania na rzecz poprawy sytuacji wsi rozp�yn�� si� w propagandowych sloganach. W 1974 r. po raz pierwszy w historii Polski import �ywno�ci przewy�szy� eksport. Handel zagraniczny. Handel zagraniczny odzwierciedla� dysharmonijny charakter " wielkiego skoku". Gdy doch�d narodowy wytworzony wzr�s� w latach 1971-1975 o 59%, eksport zwi�kszy� si� o 66%, a import - a� o 104%. Poniewa� stale r�s� deficyt handlowy, zad�u�enie PRL zwi�kszy�o si� w tym okresie z oko�o 600 mln dolar�w do 8,4 mld dolar�w. W strukturze towarowej obrot�w szczeg�lnie dramatyczn� wymow� mia� fakt, i� niezale�nie od ogromnego importu technologicznego przyw�z paliw i energii r�s� szybciej ni� ich eksport. Podobnie by�o w przypadku artyku��w rolniczych. Eksport polski podtrzymywano g��wnie wywozem w�gla, siarki i miedzi. Pog��bi� si� deficyt w obrotach wyrobami przemys�owymi, zw�aszcza dobrami wytwarzanymi przez przemys� metalurgiczny i elektromaszynowy. Mg�� tajemnicy owiany by� handel z ZSRR. Powszechn� praktyk� sta�o si� tu wymu- szanie przez silniejszego partnera radzieckiego niskich cen na towary eksportowane z PRL do ZSRR i wysokich w imporcie. Obroty ze Zwi�zkiem Radzieckim opiera�y si� w du�ej mierze na imporcie przez Polsk� z Zachodu za waluty wymienialne p�fabry- kat�w i ich odsprzeda�, najcz�ciej w przetworzonej formie, op. w statkach, do ZSRR za ruble transferowe. Przeliczanie rubli na dolary nast�powa�o pod presj� strony ra- dzieckiej. Fatalne w skutkach dla PRL by�o wprowadzenie przymusowego kursu rubla transferowego wobec dolara w 1975 r. Rubel transferowy jako waluta rozliczeniowa RWPG sta� si� �wietnym �rodkiem zdobywania przez ZSRR towar�w z kraj�w sate- lickich, gdy� wszystko si� w tej wymianie op�aca�o stronie radzieckiej. Dok�adniejsze rozmiary "transferowego" rabunku gospodarki polskiej s� trudne do ustalenia. Transport. W planie na lata 1971-1975 zak�adano budow� nowej magistrali kole- jowej ��cz�cej G�rny �l�sk z Warszaw�, elektryfikacj� i motoryzacj� istniej�cych linii, rozw�j transportu samochodowego i inwestycje w gospodarce morskiej. Wybudowano wiele inwestycji, z kt�rych najwi�ksz� by� Port P�nocny przystosowany do prze�adun- k�w masowych. Naros�o jednak tak�e wiele dysproporcji. D�ugo�� linii kolejowych wzro- s�a nieznacznie, a dr�g ko�owych i �eglownych szlak�w �r�dl�dowych - nawet spad�a. Zahamowana zosta�a rozbudowa taboru kolejowego. Przeci��enie taboru, kt�ry wszed� do eksploatacji Wsp�lnego Parku Wagon�w RWPG, wyrazi�o si� wyd�u�eniem obrotu wagonami i pogorszeniem innych parametr�w eksploatacyjnych. 320 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) Budownictwo mieszkaniowe. Dramatyczne napi�cia wyst�pi�y w budownictwie mieszkaniowym. Pomimo wzrostu liczby wybudowanych mieszka� sp�dzielczych ze 194,2 rys. w 1970 r. do 264 rys. w 1975 r., liczba ma��e�stw nowo zawartych zwi�kszy�a si� w tym okresie jeszcze bardziej, tote� oczekuj�cych na mieszkanie by�o prawie dwu- krotnie wi�cej. Wzrasta�a liczba fabryk dom�w, ale jednocze�nie zmniejszano produkcj� cegie� i innych na og� ta�szych materia��w budowlanych, a udzia� nak�ad�w na gos- podark� mieszkaniow� w ca�o�ci inwestycji pa�stwowych mala�. Stopa �yciowa. Dynamicznie ros�y p�ace nominalne, a �redni wzrost p�ac realnych szacowano w latach 1971-1975 na 7% rocznie. Dochody realne rolnik�w indywidualnych wzros�y w tym okresie przeci�tnie o oko�o 4% rocznie, jednak od 1974 r. spada�y. Mimo �edane GUS by�y nadmiernie optymistyczne, faktem jest, �e si�a nabywcza spo�ecze�- stwa ros�a. Gorzej wygl�da�a realna mo�liwo�� zakupu poszukiwanych towar�w, a szkod- liwa spo�ecznie stawa�a si� deformacja struktury spo�ycia. Coraz dramatyczniej wygl�da� problem alkoholizmu, poniewa� spo�ycie napoj�w alkoholowych ros�o szybciej ni� do- chody realne. W 1975 r. ich konsumpcja wynios�a w przeliczeniu na czysty spirytus oko�o 8 1 na g�ow�, zatem prawie 9-krotnie wi�cej ni� przed II wojn� �wiatow�. Napi�cie rynkowe. Nies�ychany skok inwestycyjny oraz prokonsumpcyjna polityka w�adz PRL spowodowa�y gwa�towne nasilenie si� presji inflacyjnej. Podczas gdy w oma- wianym okresie doch�d narodowy wytworzony wzr�s� o 59%, obieg pieni�ny zwi�kszy� si� o 141 %. Tylko w latach 1971-1972 uda�o si� utrzyma� wzgl�dn� r�wnowag� rynkow�, gdy� sprzeda� detaliczna w cenach bie��cych nad��a�a za wzrostem osobowego funduszu p�ac nominalnych. W nast�pnych latach przyrost funduszu p�ac zdecydowanie wyprzedza� ju� przyrost sprzeda�y detalicznej. Rynek ulega� zatem systematycznej destabilizacji. Erozja systemu planowania. Od pocz�tku lat siedemdziesi�tych system planowa- nia centralnego stawa� si� fikcj�. Ogromny aparat biurokratyczny tworzy� plany na w�asny u�ytek pozoruj�c zwi�zek z rzeczywisto�ci�. Wizja planu perspektywicznego na lata 1971-1990 nie zosta�a nawet przedstawiona Sejmowi. Plan na lata 1971-1975 traktowano jako og�lne ramy, zmieniane dora�nymi decyzjami, kt�re deformowa�y przy- j�te proporcje. Gdy przerywano realizacj� jakiego� projektu dla skr�cenia nadmiernie wyd�u�onego frontu inwestycyjnego, nie informowano o tym innych resort�w, co prowa- dzi�o do narastania trudno�ci, op. deficytu energii. Planowanie nie uwzgl�dnia�o za�o�e� niezale�nych od woli w�adz, jak pogoda czy koniunktura �wiatowa, a potrzeby i mo�- liwo�ci bilansowano bez jakichkolwiek rezerw. W rezultacie trudno�ci pog��bia�y si� w spos�b kumulatywny. Dezorganizacj� gospodarki powi�ksza�y bezsensowne zmiany wprowadzane od ko�ca 1975 r. przez nowego szefa Komisji Planowania Wrzaszczyka. Przesuwa� on produkcj� z jednych zak�ad�w do drugich nie licz�c si� z mo�liwo�ciami i kosztami. Narastaj�cy kryzys. Ju� w 1974 r. zacz�y si� ujawnia� efekty szale�czej polityki gospodarczej. Wzrost wydajno�ci pracy nie nad��a� za wzrostem p�ac nominalnych, co prowadzi�o do zachwiania r�wnowagi rynkowej. Wysoka materia�och�onno��, energo- ch�onno�� i transportoch�onno�� produkcji, dysharmonijny rozw�j poszczeg�lnych ga��zi, zaniedbania w energetyce, transporcie i z�a polityka rolna, nieracjonalny dob�r skali produkcji, op. ferm hodowlanych, marnotrawstwo wynikaj�ce z barier doktrynalnych, jak niemo�liwo�� odsprzeda�y zu�ytych urz�dze� i maszyn z fabryk pa�stwowych w r�ce prywatne i z�omowanie warto�ciowego nieraz jeszcze sprz�tu, nierytmiczno�� do- staw, op�nienia w realizacji nadmiernie rozd�tych inwestycji, wi�i�ce si� z niszczeniem czekaj�cych na zamontowanie urz�dze�, korupcja i brak odpowiedzialno�ci administracji 19.3. POZORNY DYNAMIZM 321 i dyrekcji przedsi�biorstw - wszystko to pogarsza�o efekty ekonomiczne podj�tego wy- si�ku inwestycyjnego. Pr�by manewr�w tylko pogarsza�y sytuacj�. Z kolei polityka propagowania aspiracji konsumpcyjnych przynosi�a fatalne re- zultaty spo�eczne. Narastanie kryzysu rynkowego i wynikaj�ca st�d konieczno�� ra- dykalnej podwy�ki cen artyku��w pierwszej potrzeby z ca�� wyrazisto�ci� ujawni�y rozd�wi�k mi�dzy rzeczywisto�ci� propagandow�, symbolizowan� przez gierkowskie has�o "budowania drugiej Polski", a coraz gorszymi perspektywami Polski istniej�cej naprawd�. 19.3. POZORNY DYNAMIZM Odpr�enie. �wiat wchodzi� w lata siedemdziesi�te pod znakiem r�wnowa�enia si� potencja��w wojskowych USA i ZSRR, zdolnych do wzajemnego zniszczenia, lecz nie mog�cych u�y� swych arsena��w bez nara�enia si� na zag�ad�. Wykorzystuj�c kryzys wewn�trzny w Stanach Zjednoczonych oraz ich zaanga�owanie w wojn� wietnamsk�, Kreml ��czy� ofensyw� globaln� z polityk� odpr�enia. Celem tej strategii by�o izolo- wanie Chin, konsolidacja wp�yw�w w Afryce i Azji, wik�anie USA w Wietnamie i innych konfliktach lokalnych, jak r�wnie� wci�ganie Europy Zachodniej w uk�ady polityczne i ekonomiczne maj�ce na celu jej neutralizacj�. Strategia ta nie zawsze przynosi�a Moskwie powodzenie. W pa�dzierniku 1971 r. Chiny Ludowe zosta�y przyj�te do ONZ, a w 1973 r. zacz�y normalizowa� stosunki z USA. Zewn�trzne komplikacje powodowane przez Wietnam dla USA oraz Pekin dla ZSRR sk�ania�y oba supermocarstwa do poszukiwania kompromisu. Gdy jednak dla Mos- kwy kompromis taki nie oznacza� zaniechania ekspansji, Waszyngton usilowa� si� przed ni� broni�. Wyrazem obop�lnej sk�onno�ci do odpr�enia by�a rosn�ca liczba dwu- stronnych uk�ad�w, a jej ukoronowaniem wizyta prezydenta USA Nixona w Moskwie. 22 V 1972 r. podpisa� on tam z Bre�niewem Uk�ad o Ograniczeniu Zbroje� Strategi- cznych, nazwany w skr�cie SALT I. Wa�nym krokiem na drodze do realizacji radzieckiej wizji odpr�enia sta� si� podpisany 3 IX 1971 r. uk�ad czterostronny w sprawie statusu Berlina Zachodniego. Plan Moskwy zak�ada� w dalszej kolejno�ci normalizacj� stosun- k�w mi�dzy dwoma pa�stwami niemieckimi i uk�ad o nieagresji mi�dzy Uk�adem War- szawskim i NATO, a nast�pnie ich likwidacj�. Za t� cen� Kreml chcia� zabezpieczy� swoje zdobycze w Europie �rodkowo-Wschodniej. Porozumienie w sprawie Berlina Zachodniego, potwierdzaj�ce w�adz� sojusznicz� nad t� cz�ci� miasta oraz jej odr�bno�� od RFN, by�o ust�pstwem Zachodu, kt�re umo�- liwi�o rokowania mi�dzy RFN a NRD. Rozmowy te zako�czy�o w grudniu 1972 r. pod- pisanie uk�adu stwierdzaj�cego odr�bno�� pa�stwow� obu sygnatariuszy, cho� nie obej- muj�cego formalnie uznania NRD pnez RFN. W 1972 r. Bundestag ratyfikowa� osta- tecznie uk�ad z ZSRR z 1970 r., a w 1973 r. oba pa�stwa niemieckie przyj�to do ONZ. Rz�dy pa�stw Europy Zachodniej zacie�nia�y wsp�prac� ekonomiczn� i polityczn�. W- styczniu 1972 r. zapowiedziano stopniowe wchodzenie w struktur� EWG Wielkiej Brytanii, Danii i Irlandii. Trudno�ci ekonomiczne kraj�w Wsp�lnoty sk�ania�y poszcze- g�lne rz�dy do szukania nowych mo�liwo�ci ekspansji handlowej. Droga do tego celu wiod�a r�wnie� przez odpr�enie. Radziecka ofensywa pokojowa w Europie trafia�a na podatny grunt. Intencj� Moskwy by�o jak najszybsze przygotowanie konferencji bez- piecze�stwa i wsp�pracy w Europie z udzia�em USA i Kanady. W listopadzie 1972 r. " 322 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) rozpocz�o si� w Helsinkach pierwsze spotkanie przygotowawcze pa�stw uczestnicz�- cych w konferencji. Problemy ZSRR. Obok niew�tpliwych sukces�w mi�dzynarodowych ZSRR bory- ka� si� te� z trudno�ciami. W 1972 r. fatalne zbiory cofn�y rolnictwo radzieckie do poziomu sprzed paru lat i spowodowa�y wzrost importu zb�, m.in. ze Stan�w Zjed- noczonych. Kreml uzna�, �e z dwojga z�ego wybra� nale�y wzrost importu zb� ni� dekolektywizacj� rolnictwa. Propagandzie rosyjskiego nacjonalizmu towarzyszy� spadek odsetka Rosjan w ludno�ci ZSRR i wzrost fali roszcze� narodowych i spo�ecznych. W czerwcu 1972 r. zamieszki uliczne wybuch�y w rodzinnym mie�cie Bre�niewa Dniepro- dzier�y�sku, a napi�cie wzros�o m.in. na �otwie, Litwie, Ukrainie i w Gruzji. G�osz�c ideologi� odpr�eniow�, obliczon� na u�ytek zachodnioeuropejskiej opinii publicznej, w�adze radzieckie musia�y si� jednak liczy� z fatalnymi skutkami propa- gandowymi represji. Dlatego te�, mimo szykan, �rodowiska dysydenckie broni�y swych pozycji. G��wn� postaci� ruchu dysydenckiego sta� si� fizyk atomowy Andriej Sacharow, za�o�yciel Komitetu Obrony Praw Cz�owieka, kt�ry w memoriale do Leonida Bre�niewa z marca 1971 r. przedstawi� program obrony praw cz�owieka. Sprawa gwa�cenia tych praw w ZSRR by�a podstawow� przeszkod� do uwiarygodnienia odpr�eniowej polityki radzieckiej na Zachodzie. Odpr�enie w Europie a PRL. Dla Polski istotne znaczenie mia�a ratyfikacja przez Bundestag 15 V 1972 r. uk�adu PRL-RFN z grudnia 1970 r. Podczas wizyty nowego szefa dyplomacji PRL Olszowskiego w Bonn 15 IX 1972 r. ustalono nawi�zanie stosun- k�w mi�dzy PRL i RFN. W listopadzie 1972 r. podpisano umow� o wyp�acie przez rz�d RFN odszkodowa� dla polskich ofiar hitlerowskich eksperyment�w medycznych. Dalszy rozw�j stosunk�w mi�dzy Warszaw� i Bonn zahamowa�y trudno�ci czynione przez w�adze PRL osobom, kt�re w my�l umowy z 1970 r. mia�y wyjecha� z Polski. Trudno�ci te stawia�y w szczeg�lnie ostrym �wietle spraw� autochton�w kaszubskich, mazurskich czy �l�skich, wybieraj�cych emigracj�. 1 I 1972 r. nast�pi�o szeroko rekla- mowane otwarcie granicy mi�dzy PRL i NRD. Spowodowa�o ono wprawdzie masowy ruch w obie strony, przede wszystkim dla dokonywania zakup�w, jednak okoliczno�ci �. ' tych podr�y nie tylko nie sprzyja�y zbli�eniu obu narod�w, ale podtrzymywa�y urazy i wrogo��. W ramach ofensywy odpr�eniowej obozu komunistycznego r�wnie� i dyplomacja PRL wzmog�a sw� aktywno��. W sejmowym expose Jaroszewicza z marca 1972 r. zna- laz�o si� zapewnienie o gotowo�ci do dzia�a� na rzecz umocnienia bezpiecze�stwa euro- pejskiego i wsp�pracy z pa�stwami, kt�re kieruj� si� podobnymi intencjami. Efektem wizyty prezydenta USA Nixona w Warszawie na prze�omie maja i czerwca 1972 r. by�a zapowied� zwi�kszenia obrot�w handlowych mi�dzy PRL a USA oraz kredyt�w i licencji ameryka�skich dla Polski. Aktywno�� dyplomatyczna PRL mia�a m.in. na celu zaci�ganie kredyt�w na Zachodzie. W tym kontek�cie rozpatrywa� mo�na wizyty Gierka we Francji, Jaroszewicza w Szwecji, podr�e Olszowskiego do RFN i Norwegii oraz gen. Jaru- zelskiego do Finlandii i Szwecji, jak r�wnie� liczne wizyty dyplomat�w zagranicznych w PRL. Przy okazji ros�a liczba atrakcyjnych wyjazd�w s�u�bowych dla ludzi aparatu pa�stwowego i partyjnego, co popularyzowa�o kierownictwo partyjne w oczach kadr technicznych i administracyjnych. Efekty otwarcia zacz�y odczuwa� tak�e szersze kr�gi spo�ecze�stwa, przed kt�rymi stan�y mo�liwo�ci wyjazd�w zarobkowych na Zach�d dzi�ki upowszechnieniu kont dewizowych. Posiadanie dewiz sta�o si� g��wnym warun- kiem zdobycia paszportu. Normalizacja administracji ko�cielnej na Ziemiach Odzyskanych. Ratyfikacja 19.3. POZORNY DYNAMIZM 323 przez Bundestag uk�adu PRL-RFN z grudnia 1970 r. mia�a donios�e znaczenie dla Ko�- cio�a katolickiego w Polsce. Specjaln� bull� z 28 VI 1972 r. papie� Pawe� VI zatwierdzi� now� organizacj� ko�cieln� na Ziemiach Odzyskanych. Do metropolii gnie�nie�skiej w��- czono diecezje szczeci�sko-kamie�sk�, koszali�sko-ko�obrzesk� i gda�sk�, do metropolii warszawskiej diecezj� olszty�sk�, a w sk�ad nowo okre�lonej terytorialnie archidiecezji wroc�awskiej wesz�y diecezje gorzowska i opolska. Urz�duj�cy w stolicach tych jed- nostek administracyjnych biskupi stali si� pe�noprawnymi ordynariuszami. Bulla stano- wi�a ostateczne potwierdzenie praw polskich do tych ziem ze strony Stolicy Apostolskiej. Kolejne "wybory". W�adze dokona�y przed terminem manewru wyborczego. W grudniu 1971 r. og�oszono, �e kadencja Sejmu up�ynie w lutym 1972 r., a potem odb�dzie si� kolejne g�osowanie. Zorganizowano je 19 III 1972 r. przy akompaniamencie propagandy o wzro�cie roli Sejmu i rozwoju "demokracji socjalistycznej". Wedhzg ofi- cjalnych danych w g�osowaniu wzi�o udzia� 98% uprawnionych. Na list� FJN pad�o 99,5% wa�nych g�os�w. Trudno uzna� te wyniki za miarodajne dla nastroj�w spo�ecz- nych. Plenum KC w marcu 1972 r. dokona�o przesuni�� w kierownictwie PZPR. Desyg- nowany na wicepremiera J�zef Tejchma opu�ci� Sekretariat KC, a na jego miejsce przy- szed� Zdzis�aw �andarowski w nagrod� za opuszczenie Mieczys�awa Moczara. W sk�adzie Sejmu nie zasz�y �adne zmiany. Tradycyjn� ju� wi�kszo�� 55,5% man- dat�w przyznano PZPR, podczas gdy ZSL otrzyma�o 25,4%, a SD - 15%. Bezpartyjnych wybrano 49, z czego 5 pos��w wchodzi�o w sk�ad Ko�a "Znak", 3 nale�a�o do "PAX", a 2 - do ChSS. Sejm zatwierdzi� Gucw� (ZSL) na stanowisku marsza�ka. Na miejsce Cyrankiewicza nowym przewodnicz�cym Rady Pa�stwa zosta� Jab�o�ski. W sk�adzie rz�du, kt�rego premierem wybrano ponownie Jaroszewicza, zwraca�a uwag� zwi�kszona do sze�ciu liczba wicepremier�w, a tak�e rozmno�enie ministerstw gospodarczych. Klu- czowe resorty MON i MSW nie zmieni�y obsady. W kierownictwie partyjno-pa�stwowym. Gierek powoli umacnia� sw� pozycj�, ale wobec silnych oponent�w w Biurze Politycznym i aparacie PZPR nadal opiera� si� na Moskwie oraz problematycznych sojusznikach. Opozycja antygierkowska nie sk�ada�a broni. Niezale�nie od frakcji policyjnej Szlachcica powa�ne wp�ywy w aparacie par- tyjnym mieli Olszowski i K�pa, kt�rzy przej�li du�� cz�� klienteli moczarowskiej. Sam Moczar traci� swoj� pozycj�. W maju 1972 r. pozbawiono go nawet funkcji prezesa ZBoWiD. Nadal rozbudowywano si�y przemocy. W sierpniu 1972 r. powo�ano do �ycia Akademi� Spraw Wewn�trznych w Warszawie oraz zwi�kszono liczebno�� si� ZOMO. Wiele wa�nych nominacji w armii pog��bi�o zale�no�� WP od radzieckiego KGB i wywiadu wojskowego. W czerwcu 1972 r. gen. W�odzimierz Sawczuk zosta� szefem G��wnego Zarz�du Politycznego, a nieco p�niej wiceministrem obrony. W pa�dzierniku 1972 r. wiceministrem tego resortu zosta� te� gen. Eugeniusz Molczyk, a w styczniu 1972 r. - gen. Florian Siwicki. Gierek nie mia� w tej dziedzinie wiele do powiedzenia, gdy� wojsko podlega�o w istocie Zjednoczonemu Dow�dztwu Uk�adu Warszawskiego. W�r�d polityk�w katolickich. Pacyfikacji nastroj�w spo�ecznych towarzyszy� kry- zys oficjalnie dzia�aj�cych o�rodk�w katolik�w �wieckich. Stowarzyszenie "PAX" scho- dzi�o na margines �ycia politycznego. W �rodowiskach "Znaku" pog��bia�y si� rozbie�- no�ci i rywalizacja. Przed wyborami 1972 r. prezes warszawskiego KIK �ubie�ski prze- prowadzi� rozmow� z Kani�, w kt�rej uzgodniono bez konsultacji ze �rodowiskiem list� kandydat�w na pos��w. Mimo �e �ubie�ski odszed� z w�adz warszawskiego KIK opo- wiadaj�cego si� za niezale�no�ci� ruchu, wi�kszo�� sejmowej reprezentacji stanowili lu- dzie mile widziani przez komunist�w. Przewodnicz�cy Ko�a "Znak" Stomma mia� prze- ciw sobie pozosta�ych czterech cz�onk�w, kt�rzy godzili si� na kszta�t polityczny grupy 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) akceptowany przez kierownictwo PZPR. Ambicje ich popiera�y w�adze wyznaniowe PRL w nadziei pog��bienia roz�amu w �rodowisku "Znaku". W tym samym celu Urz�d do Spraw Wyzna� zgodzi� si� w po�owie 1971 r. na za�o�enie przez Micewskiego wydaw- nictwa "Verbum". Kiedy Micewski zbli�y� si� wyra�nie do dawnej wi�kszo�ci "Znaku", w pa�dzierniku 1973 r. w�adze rozwi�za�y "Verbum" na drodze administracyjnej. W spo�ecze�stwie. Nastroje spo�ecze�stwa by�y zr�nicowane, ale na og� polep- sza�y si� wraz z popraw� sytuacji ekonomicznej. W czasie gdy konformistyczni przed- stawiciele �rodowisk tw�rczych, jak op. prezes ZLP Iwaszkiewicz, chwalili Gierka za polityk� kulturaln�, nasila�y si� interwencje ambasadora ZSRR Pi�otowicza. Propaganda roztacza�a wizje dobrobytu i "demokracji socjalistycznej", m�odzie� interesowa�a si� g��wnie wyjazdami na Zach�d, a dziennik TV pokazywa� osi�gni�cia gospodarcze i zado- wolonych robotnik�w deklamuj�cych pochwa�y w�adz. W tym samym czasie SB za- ostrza�a kontrol� nad opozycj� inteligenck� i terroryzowa�a przyw�dc�w robotniczych. Sporadyczne protesty robotnicze w �odzi, Tr�jmie�cie oraz w Rybniku i Katowicach zneutralizowano za pomoc� ust�pstw ekonomicznych i represji. 19.4. PFtKANIE MONOLITU Efekty odpr�enia. W USA i Europie Zachodniej dominowa�o przekonanie, i� ko- strati monistyczne zagro�enie mo�na zneutralizowa� przez nasilanie kontakt�w handlowych wyr'c i kulturalnych oraz �e usankcjonowanie status quo w Europie zapobiegnie konfliktowi 1974 globalnemu. Ryzykown� pr�b� tej polityki sta� si� protok� moskiewski podpisany w codo lipcu 1974 r. przez Richarda Nixona i Leonida Bre�niewa o ograniczeniu obrony anty- ucze rakietowej i zakazie pr�b atomowych pod ziemi� oraz przed�u�enie tych porozumie� do 1985 r. przez nowego prezydenta Geralda Forda i Bre�niewa we W�adywostoku w �ow listopadzie 1974 r. cj� c Lata 1973-1974 przynios�y kolejne narady przygotowawcze przed Konferencj� Bez- i� I piecze�stwa i Wsp�pracy w Europie. Na prze�omie stycznia i lutego 1973 r. dokonano choc zasadniczego przegl�du tematyki pnysz�ej KBWE. Strona radziecka podkre�la�a koniecz- na no�� om�wienia problem�w umocnienia bezpiecze�stwa i rozwoju wsp�pracy gospodar- w czaj oraz zatwierdzenia terytorialnego status quo w Europie. Pa�stwa NATO nalega�y Ukc na sprecyzowanie warunk�w zwi�kszania zaufania mi�dzynarodowego, obni�enia ryzyka Gie konfliktu zbrojnego w Europie i dok�adne om�wienie kwestii praw cz�owieka. j K�opoty Zachodu. Proporcje si� mi�dzy NATO i Uk�adem Warszawskim zmienia�y z ta si� na niekorzy�� Zachodu. Ameryka�ski alarm atomowy zapobieg�, co prawda, desan- towi radzieckiemu na Bliskim Wschodzie podczas kolejnej wojny izraelsko-arabskiej oz w pa�dzierniku 1973 r., lecz Kreml by� ju� na tyle silny, �e za��da� od Waszyngtonu, w a by powstrzyma� kontrofensyw� Izraela, kt�ra grozi�a ca�kowitym zniszczeniem arabskich s o przeciwnik�w. Wojna pa�dziernikowa odbi�a si� negatywnie, cho� jedynie przej�ciowo p ' dy na gospodarce Zachodu. Kraje arabskie, pragn�ce ukara� USA i ich sojusznik�w za sys poparcie Izraela, podnios�y ceny ropy naftowej. Trwaj�ca od II wojny �wiatowej ekspan- szk sja gospodarki zachodniej uleg�a zahamowaniu. Inflacji zwi�zanej ze wzrostem cen ropy Tez towarzyszy�a stagnacja gospodarcza. Nasili�o to rozbie�no�ci interes�w mi�dzy g��wnymi ma pa�stwami Zachodu. do Recesja w pa�stwach wysoko rozwini�tych sk�ania�a ich rz�dy do szukania mo�li- uct wa�ci handlu ze �wiatem komunistycznym, a kapita�y zwolnione przez za�amanie koniun- so kiury ch�tnie po�yczano pa�stwom bloku moskiewskiego. Da�o to Kremlowi nowe ma�- sza 19.4. P�KANIE MONOLITU 325 liwo�ci finansowania zbroje�, Zach�d za� cz�sto podkre�la� sw� wol� niemieszania si� w wewn�trzne sprawy ZSRR i jego satelit�w. W styczniu 1973 r. Nixon zako�czy� amery- ka�sk� interwencj� w Wietnamie. Afera "Watergate", kt�ra wybuch�a na tle za�o�enia przez republikan�w pods�uchu w siedzibie partii demokratycznej, wstrz�sn�a opini� ameryka�sk� oraz doprowadzi�a do przedterminowego ust�pienia Nixona ze stanowiska prezydenta w sierpniu 1974 r. W ZSRR. Sytuacja gospodarcza ZSRR stawa�a si� chwiejna, jednak kierownictwo Kremla wykazywa�o stabilno��. W 1973 r. w radzieckim Biurze Politycznym reprezen- towane by�y wszystkie g��wne grupy interesu: aparat partyjny i ideologiczny z Michai�em Sus�owem na czele, biurokracja gospodarcza, armia z marsza�kiem Andriejem Grieczk�, KGB z Jurijem Andropowem i dyplomacja z Andriejem Gromyk� na czele. KGB sy- stematycznie niszczy� opozycj� na Ukrainie, w republikach ba�tyckich, Gruzji i Armenii. Nadal jednak demonstracje na rzecz wyjazdu z ZSRR organizowali Niemcy i �ydzi. Najpowa�niejszym ciosem dla propagandy ZSRR sta�o si� opublikowanie w 1973 r. na Zachodzie pierwszego tomu Archipelagu Gu�ag So��enicyna, bezlito�nie obna�aj�cego zbrodnicze podstawy systemu radzieckiego. Praca ta wstrz�sn�a opini� publiczn� na Zachodzie i otworzy�a jej cz�ciowo oczy na praktyk� komunizmu. W lutym 1974 r. w�adze radzieckie wydali�y So��enicyna z ZSRR. Stosunki zewn�trzne PRL. Aktywno�� dyplomacji PRL podporz�dkowana by�a strategii odpr�eniowej ZSRR, korzystnej dla gierkowskiego otwarcia na Zach�d, co wyra�nie uwidoczni�o si� podczas wizyt Bre�niewa w Polsce w maju 1973 i w lipcu 1974 r. Z ramienia obozu komunistycznego PRL bra�a w�wczas udzia� w Mi�dzyna- rodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Wietnamie, a od ko�ca 1973 r. Wojsko Polskie uczestniczy�o tak�e w Dora�nych Si�ach Zbrojnych ONZ na Bliskim Wschodzie. O�ywione kontakty utrzymywa�y w�adze PRL z krajami neutralnymi i niezaanga- �owanymi oraz z Francj�, Belgi� i W�ochami. Wsz�dzie lansowa�y one radzieck� koncep- cj� odpr�enia i zaci�ga�y kredyty. Cho� Trybuna� Konstytucyjny RFN w Karlsruhe orzek�, i� Niemcy nadal istniej� w granicach z 1937 r., w stosunkach PRL z Niemcami Za- chodnimi nast�pi�a dalsza poprawa. Jej podstaw� sta�a si� zgoda w�adz PRL w 1973 r. na wydawanie 50 rys. zezwole� na wyjazd do RFN rocznie. Zachodnioniemiecki Czer- wony Krzy� posiada� w�wczas 240 rys. poda� obywateli polskich o emigracj� do RFN. Ukoronowaniem aktywno�ci dyplomatycznej w�adz PRL wydawa� si� mog�a wizyta Gierka w USA w pa�dzierniku 1974 r. Cho� Gierka przyjmowano oficjalnie w USA jak g�ow� pa�stwa, rozm�wcy ameryka�scy traktowali go na og� jak namiestnika Polski z ramienia Kremla. Budowa "drugiej Polski". W PRL nadal trwa�o sztuczne �ycie polityczne. Uro- czysto�ci Roku Kopernikowskiego w 1973 r. by�y tak pozbawione umiaru, i� sprawia�y wra�enie, jakby w�adzom zale�a�o na o�mieszeniu postaci Kopernika w �wiadomo�ci spo�ecznej. Rozliczne rocznice obchodzono przy akompaniamencie ha�a�liwej propagan- dy "budowy drugiej Polski". W listopadzie 1972 r. w�adze przyst�pi�y do reorganizacji systemu szkolnego. Zak�ada� on tak du�e obci��enia dzieci i m�odzie�y obowi�zkami szkolnymi oraz "spo�ecznymi", �e bardzo ogranicza� wychowawczy wp�yw rodzic�w. Tezy szkolne w�adz wywo�a�y zaniepokojenie w szerokich kr�gach spo�ecze�stwa, a w marcu 1973 r. Episkopat wystosowa� do Sejmu list, w kt�rym podkre�li� prawo rodzic�w do wychowywania w�asnych dzieci. Mimo to w kwietniu 1973 r. Sejm PRL podj�� uchwa�� o zadaniach pa�stwa w wychowaniu m�odzie�y oraz o jej udziale w budowie "socjalistycznej Polski", a w pa�dzierniku uchwa�� o reformie o�wiaty oznaczaj�c� upow- szechnianie 10-letniej szko�y na wz�r radziecki. 326 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) W kwietniu 1973 r. powo�ano do �ycia Federacj� Socjalistycznych Zwi�zk�w M�o- dzie�y Polskiej obejmuj�c� ZMS, SZSP Socjalistyczny Zwi�zek M�odzie�y Wiejskiej oraz Socjalistyczny Zwi�zek M�odzie�y Wojskowej i ZHP. Federacja mia�a dzia�a� "pod ideowopolitycznym kierownictwem PZPR". By� to wst�pny krok ku ca�kowitemu zjed- noczeniu organizacji m�odzie�owych. Przewodnicz�cym FSZMP zosta� Stanis�aw Ciosek. I Krajowa Konferencja Partyjna 22-23 X 1973 r. nakre�li�a sposoby umacniania rz�d�w PZPR. Powr�cono op. do praktyki fetowania budowniczych nowych inwestycji z Hut� Katowice na czele. Z rozrzewnieniem wspominano przodownik�w pracy z okresu stali- nowskiego. W grudniu 1973 r. pompatycznie �wi�towano 25-lecie PZPR. Nieustanne obchody trwa�y te� w 1974 r., tym razem pod has�em 30-lecia PRL. Szczytowym pun- ktem obchod�w sta�o si� posiedzenie Sejmu 21 VII 1974 r., gdy Gierek wyg�osi� okolicz- no�ciow� mow� o "zdobyczach socjalizmu" w Polsce. Obecny podczas posiedzenia Bre�- niew wyg�osi� przem�wienie w podobnym tonie i zosta� udekorowany Wielkim Krzy�em Orderu Virtuti Militari. Kontrola policyjna. R�wnocze�nie nad Polsk� zacie�nia�a si� kontrola MSW i KGB. W lutym 1973 r. zgin�� w wypadku lotniczym szef MSW Wies�aw Ociepka. Podczas uroczysto�ci pogrzebowych przedstawiciele tajnych policji pa�stw obozu radzieckiego zdecydowali o zacie�nieniu wsp�pracy pod komend� KGB. W miesi�c p�niej nowym szefem MSW zosta� zwi�zany z Gierkiem Kowalczyk. Podlega� on Kani w Sekretariacie KC. �wiadectwem pot�gi si� przymusu by�y obchody 30-lecia MO i SB w pa�dzierniku 1974 r. Wzi�li w nich udzia� wszyscy niemal cz�onkowie kierownictwa PZPR z Ed- wardem Gierkiem, Stanis�awem Kani� i nowym szefem Wydziahx Administracyjnego KC Teodorem Palim�k� na czele. Awanse i odznaczenia otrzyma�o ca�e kierownictwo si� bezpiecze�stwa. "Ideowo��", jak podkre�lano, mia�a sta� si� najwa�niejsz� cech� pracownik�w MSW. Tymczasem kierownictwo resortu zamieszane by�o w afer� "�elazo", polegaj�c� na wykorzystywaniu przez aparat MSW za granic� kontakt�w z zachodnim �wiatem przest�pczym, udziale w r�nych machinacjach z morderstwami w��cznie oraz przemycie do Polski z�ota i kosztowno�ci pochodz�cych z tego rodzaju dzia�alno�ci. Upadek Szlachcica. W kierownictwie PZPR trwa�y nadal zmagania zwalczaj�cych si� grup. Na pocz�tku 1974 r. Szlachcic zosta� ju� cz�owiekiem numer dwa w partii. Wielkie wp�ywy szefa frakcji policyjnej zjednoczy�y przeciw niemu pozosta�� cz�� kie- rownictwa. Na XIII Plenum KC w po�owie lutego 1974 r. dokonano nieznacznych po- zornie przesuni��. Obejmuj�cy resort rolnictwa Barcikowski odszed� z Sekretariatu KC, do kt�rego wprowadzono Kra�k�, J�zefa Pi�kowskiego i Werblana. Sekretarzem do spraw kultury zosta� Kra�ko, sprawy ideologiczne obj�� Werblan, dla kt�rego stworzono spe- cjalny Instytut Podstawowych Problem�w Marksizmu-Leninizmu, tzw. Marlen�. Zabrak- �o jednak zaj�cia dla Szlachcica. W ko�cu maja 1974 r. Szlachcic zosta� wicepremierem, a kolejne plenum Komitetu Centralnego 25 VI 1974 r. zwolni�o go z funkcji sekretarza KC. Pozosta� jeszcze w Biurze Politycznym, lecz jego rola zmala�a. Najsprytniejsi z "franciszkan�w" porzucali sw�j rzekomy patriotyzm i szukali wsparcia u ambasadora Pi�otowicza. Z dawnej ide- ologii "partyzant�w" pozosta�o jedynie przywi�zanie do terroru i antysemityzm. Moczar utrzyma� si� na stanowisku prezesa NIK i odzyska� cz�� dawnej klienteli. Jego g��wny wsp�pracownik K�kol zosta� nawet ministrem - szefem Urz�du do Spraw Wyzna�. Inn� cz�� tasuj�cej si� frakcji policyjnej przyci�gali Olszowski i K�pa. Kreml wspiera� kierownictwo gierkowskie, ale jednocze�nie stale je szachowa� przy pomocy opozycji frakcyjnej. 19.4. PFKANIE MONOLITU 327 Stosunki pa�stwo-Ko�ci�. Mi�dzy w�adzami i Ko�cio�em trwa�a gra pozor�w. Afi- szuj�c si� pow�ci�gliwo�ci� w�adze stara�y si� podkopa� pozycj� Ko�cio�a, natomiast hierarchia unika�a dra�nienia komunist�w, ale coraz mocniej oponowa�a przeciw ich praktykom. W zwi�zku z nieugi�t� postaw� biskup�w w�adze pr�bowa�y ponownie na- wi�za� bezpo�rednie kontakty z Watykanem podczas wizyty ministra spraw zagranicz- .,h 11,,iP, r.vmia w listnadzie 1973 r. Olszowski zosta� nawet nrzYietv przez papie�a. W�adze zmieni�y ton propagandy w stosunku do Stolicy Apostolskiej. Pojawi�y si� pog�oski o wizycie Paw�a VI w PRL. W styczniu 1974 r. kardyna� Wyszy�ski wyg�osi� w warszawskim ko�ciele �w. Krzy- �a seri� kaza�, w kt�rych opowiedzia� si� przeciw "omnipotencji pa�stwowej" i wymieni� przyrodzone prawa cz�owieka do godnej stopy �yciowej, wolno�ci korzystania z warto�ci moralnych, oddawania czci boskiej, zrzeszania si� oraz prawo do obrony swoich praw. Ko�ci� polski sta� niemal u szczytu pot�gi. Ros�y te� wp�ywy polskie w Watykanie, gdzie kardyna� Boles�aw Filipiak kierowa� Trybuna�em �wi�tej Roty Rzymskiej, a biskup Andrcej Deskur przewodniczy� papieskiej komisji do spraw �rodk�w przekazu spo�e- cznego. Zach�cone perspektywami porozumienia z Watykanem za plecami Episkopatu Pol- ski w�adze posz�y na ust�pstwa. W lutym 1974 r. przyby� do Warszawy sekretarz Rady do Spraw Publicznych Ko�cio�a arcybiskup Casaroli. Zamiast pe�nego konkordatu rz�d PRL uzyska� sta�e przedstawicielstwo przy Stolicy Apostolskiej, a reprezentant Watykanu przyje�d�a� mia� co pewien czas do Polski na konsultacje. Nadzieje w�adz komu- nistycznych, �e uda si� im wbi� klin mi�dzy Episkopat a Watykan, okaza�y si� jednak zhzdne. W tydzie� po Stefanie Olszowskim Pawe� VI przyj�� sekretarza Episkopatu bi- skupa Bronis�awa D�browskiego, tote� prymas Stefan Wyszy�ski m�g� by� spokojny o polityk� Stolicy Apostolskiej. Wbrew oczekiwaniom w�adz zmuszono je i tak do za�at- wiania spraw wyznaniowych z hierarchi� Ko�cio�a polskiego. Sprawa rozegrana po mis- trzowsku przez Ko�ci� pozostawi�a trwa�e efekty, gdy� wobec pogarszaj�cej si� sytuacji ekonomicznej i spo�ecznej PRL w�adze zabiega�y o neutralno�� Episkopatu Polski i uni- ka�y zadra�niania stosunk�w z hierarchi�. W �rodowiskach katolickich. Podzia�y w �rodowiskach katolickich uleg�y w 1974 r. dalszemu pog��bieniu. Po wzgl�dnej normalizacji stosunk�w pa�stwo-Ko�ci� w 1974 r. Stowarzyszenie "PAX" znalaz�o si� w cieniu. Konkurencj� mi�dzy grup� "Wi�zi" i war- szawskiego KIK, krakowskiego "Tygodnika Powszechnego" oraz O�rodka Dokumentacji i Studi�w Spo�ecznych Zab�ockiego wspiera�y r�ne o�rodki zagraniczne. Emigracyjni chadecy popierali polityczn� ofensyw� Zab�ockiego, kt�rego jednak atakowa�a "Wolna Europa". W sumie dzia�ania apolityczne "Znaku" w rodzaju seminari�w zorganizowa- nych wsp�lnie z katolikami zachodnioniemieckimi w Bendorf w pa�dzierniku 1973 r. i w Makowie Podhala�skim w grudniu 1974 r. przynios�y trwalsze efekty ni� dora�ne zaanga�owanie polityczne Zab�ockiego. Wobec zmajoryzowania sejmowej reprezentacji �rodowiska "Znaku" przez ludzi zbli�onych do Zab�ockiego, w styczniu 1974 r. Turowicz i Stomma projektowali likwidacj� Ko�a "Znak" jako nadbudowy r�nych grup o sprzecz- nych zamierzeniach, tak by ka�de �rodowisko: "Znak", "Wi�", "Tygodnik Powszechny" i ODiSS, wysuwa�o w�asnych kandydat�w do Sejmu. Cho� projekt ten upad�, drogi dw�ch od�am�w "Znaku" ostatecznie si� rozesz�y. Ferment spo�eczny. Pod koniec 1974 r., wraz z rosn�cym napi�ciem rynkowym, objawia� si� kryzys spo�eczny. Korupcja, z�odziejstwo mienia publicznego, kt�rego przy- k�ad szed� z najwy�szych pi�ter w�adzy, lekcewa�enie obowi�zk�w zawodowych, mar- notrawstwo czasu na za�atwianie najprostszych spraw �yciowych, rosn�ce zniech�cenie 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) ##i pija�stwo - wszystko to stwarza�o atmosfer� kraju powoli grz�zn�cego w kryzysie. Cho� du�a cz�� spo�ecze�stwa tkwi�a w letargu, w niekt�rych kr�gach intelektualist�w, student�w i bardziej �wiadomych robotnik�w nasilal si� ruch protestu. Wybitn� rol� w tym procesie odegra� Ko�ci� i prymas Wyszy�ski, kt�rego pierwszy cykl Kaza� �wi�tokrzyskich przypomnia� prawa Polak�w do �ycia w godno�ci i spra- wiedliwo�ci. Podobnie i moralny autorytet demokrat�w-laik�w, S�onimski, ukaza� zasad- nicz� zbie�no�� papieskiej encykliki Populorum progressio i Karty Praw Cz�owieka ONZ, wywodz�cej si� z ducha laickiego. Zasadniczym prze�omem by�o stopniowe zbli- �enie opozycji katolickiej i laickiej w obronie podstawowych warto�ci. "List 11" ape- luj�cy o uwolnienie grupy "Ruch" podpisali ju� przedstawiciele obu skrzyde� opozycji, m.in. Antoni S�onimski, Karol Estreicher i W�adys�aw Bartoszewski. R�wnie� i "List 15" w sprawie losu Polak�w w ZSRR w grudniu 1974 r. po��czy� obie grupy. W �rodowisku studenckim wzburzenie wywo�ane odg�rn�, przymusow� akcj� zjed- noczeniow� organizacji m�odzie�owych umacnialo przywi�zanie do tradycji demokra- tycznych i warto�ci chrze�cija�skich. Du�� rol� w tym wzgl�dzie odegra� ruch "oaz" ksi�dza Franciszka Blachnickiego oraz wzrost popularno�ci "sacrosong�w", piosenek o tre�ci religijnej. We wrze�niu 1974 r. wypuszczono z wi�zienia cz�onk�w "Ruchu", a pogrzeb Melchiora Wa�kowicza sta� si� okazj� do manifestacji niepodleg�o�ciowej 30 rys. os�b. Z wolna okazywalo si�, i� "wielki skok" oraz propaganda konsumpcji nie zdo�a�y st�umi� w spo�ecze�stwie podstawowych warto�ci moralnych, spo�ecznych i naro- dowych. Co wi�cej, perspektywa za�amania gospodarczego mog�a wywo�a� niezadowo- lenie i w�r�d tych, kt�rzy uwierzyli w mo�liwo�ci dobrobytu w PRL. 19.5. WOKӣ ZMIAN KONSTYTUCJI Ofensywa Kremla. Lata 1975-1976 przynios�y dalsze sukcesy ZSRR w skali glo- balnej. Zwi�zany z Kremlem komunistyczny rz�d Wietnamu P�nocnego zaj�� w kwietniu 1975 r. Sajgon i wprowadzi� kontrol� nad ca�ym Wietnamem. Komuni�ci uchwycili te� w�adz� w Kambod�y i Laosie. Pod koniec 1975 r. specjalny korpus kuba�ski przy u�yciu radzieckiego sprz�tu pom�g� si�om proradzieckim opanowa� Angol�. ZSRR obsadzi� swoimi bazami uj�cie Morza Czerwonego w Jemenie Po�udniowym i Somalii. Klientami Kremla sta�y si� Angola i Mozambik, d���ce do odci�cia RPA i po�udniowej drogi oce- anicznej do Azji, oraz inne kraje afryka�skie i arabskie. W grudniu 1975 r., gdy sekretarz stanu USA Henry Kissinger ostrzega� Kreml przed rozszerzaniem wp�yw�w, moskiewskie "Izwiestia" stwierdzi�y wprost: "Odpr�enie nie oznacza utrzymania status quo w �wie- cie". W wyst�pieniu wysokiego urz�dnika Departamentu Stanu USA Helmuta Sonnenfel- da w Londynie pod koniec 1975 r. pojawi�a si� propozycja bardziej organicznego zro�ni�- cia Europy Wschodniej z ZSRR w celu zapobie�enia III wojnie �wiatowej. Doktryna Sonnenfelda wywo�a�a fal� krytyki nawet w Stanach Zjednoczonych, �wiadczy�a jednak o bezradno�ci dyplomacji USA. Zwi�zek Radziecki prze�ama� przewag� militarn� USA, a w niekt�rych dziedzinach zdoby� pozycj� dominuj�c�. Waszyngton wydawa� na zbro- jenia oko�o 6% dochodu narodowego, podczas gdy ZSRR 15-20%, czyli tyle, ile hit- lerowskie Niemcy w szczytowym okresie wojny. Moskwa sta�a si� miastem prawie wol- nym od zagro�enia j�drowego, podczas gdy g��wne o�rodki USA by�y w du�ej mierze bezbronne. Do sukces�w Kremla przyczyni�y si� kredyty i dostawy z Zachodu, kt�ry 19.5. WOK�I. ZMIAN KONSTYTUCJI 329 potrzebowa� pilnie nowych rynk�w zbytu. Og�em w latach 1970-1976 ZSRR i jego satelici zwi�kszyli zad�u�enie na Zachodzie z 2 mld do oko�o 45 mld dolar�w. KBWE. 30 VII-1 VIII 1975 r. spotkali si� w Helsinkach przedstawiciele 35 pa�stw europejskich, USA i Kanady, w wi�kszo�ci szefowie pa�stw i rz�d�w lub szefowie partii komunistycznych. Akt Ko�cowy KBWE zawiera� stwierdzenie r�wno�ci, integralno�ci terytorialnej oraz wolno�ci i niepodleg�o�ci pa�stw-sygnatariuszy oraz ich zobowi�zanie do powstrzymywania si� od u�ycia lub gro�by u�ycia si�y przeciwko jakiemukolwiek pa�stwu. Stwierdzono, i� "�adne wzgl�dy nie mog� pos�u�y� jako usprawiedliwienie uciekania si� do gro�by u�ycia si�y lub jej u�ycia". Akt Ko�cowy KBWE potwierdza� nienaruszalno�� granic w Europie, a tak�e zawiera� zobowi�zanie do szanowania praw cz�owieka oraz do popierania i zach�cania do tych praw i wolno�ci, kt�re wynikaj� z "przyrodzonej godno�ci osoby ludzkiej i maj� podstawowe znaczenie dla jej swo- bodnego i pe�nego rozwoju". Nawi�zano do Karty Narod�w Zjednoczonych i Powszech- nej Deklaracji Praw Cz�owieka oraz Mi�dzynarodowych Pakt�w Praw Cz�owieka. W tzw. trzecim koszyku zapowiedziano rozszerzanie wsp�pracy mi�dzynarodowej w dzie- dzinie kontakt�w mi�dzyludzkich, swobody podr�owania oraz popraw� rozpowszech- niania i wymiany informacji oraz d�br kulturalnych. Akt Ko�cowy KBWE, podpisany przez delegacj� PRL z Gierkiem na czele, nie stanowi� formalnie umowy mi�dzynarodowej ani traktatu pokojowego, lecz rodzaj wielo- stronnej deklaracji zobowi�za� moralna-politycznych, przy czym r�nym pa�stwom zole- ;' �a�o na podkre�leniu innych aspekt�w Aktu. Blok komunistyczny akcentowa� zw�aszcza � nienaruszalno�� granic, gdy� KBWE mia�a stanowi� potwierdzenie radzieckich zdobyczy w II wojnie �wiatowej i pokojowych rzekomo intencji rozszerzaj�cego si� imperium ra- dzieckiego. Cele te okaza�y si� dla Moskwy warte zgody na "trzeci koszyk" i rozdzia� o prawach cz�owieka w Akcie Ko�cowym. W lecie 1975 r. przyw�dcom Kremla zdawa� si� mog�o, i� deklaracja KBWE b�dzie jeszcze jednym papierowym uk�adem przyno- sz�cym korzy�ci propagandowe imperium moskiewskiemu, a Zach�d bezwolnie da si� wci�ga� w t� gr�. Tymczasem Akt Ko�cowy KBWE okaza� si� broni� obosieczn�; po- twierdzaj�c status quo w Europie akcentowa� bowiem zasady moralne, kt�rych �amanie by�o podstaw� systemu komunistycznego. Akt Ko�cowy KBWE dawa� now� p�aszczyzn� do egzekwowania tych zasad. W ZSRR. Mimo trudno�ci spo�eczno-ekonomicznych system radziecki wygl�da� stabilnie. Bre�niew skupia� w swym r�ku g��wne o�rodki w�adzy; KGB rozbija�o ruchy dysydenckie i demonstracje narodowe. Szefem kompleksu militarna-gospodarczego zos- ta� po �mierci Andrieja Grieczki nowy minister obrony marsza�ek Dmitrij Ustinow. Mimo propagandy odpr�eniowej szef sztabu ZSRR gen. Wiktor Kulikow wspomnia� w maju 1976 r. o niebezpiecze�stwie wojny gro��cym ze strony "imperializmu". XXV Zjazd KPZR w lutym 1976 r. zako�czy� si� apoteoz� Bre�niewa. Mimo pogarszaj�cego si� stanu zdrowia zdo�a� on, cho� z przerwami, wyg�osi� pi�ciogodzinny referat. Stabilizacja systemu nie zapobieg�a jednak sporadycznym wyst�pieniom wolno�ciowym. W czerwcu 1976 r. zamieszki na tle fatalnego zaopatrzenia wybuch�y w po�udniowej Rosji, na Ukrai- nie i w krajach ba�tyckich. Wa�nym impulsem dla ruchu dysydenckiego w ZSRR sta�a si� Pokojowa Nagroda Nobla przyznana w 1975 r. Sacharowowi. Stosunki zagraniczne PRL. Dyplomacja PRL by�a nadal aktywna. Uzgodnione przez kanclerza RFN Helmuta Schmidta i Edwarda Gierka podczas konferencji w Hel- sinkach porozumienie podpisano w Warszawie w pa�dzierniku 1975 r. Przewidywa�o ono wyp�at� odszkodowa� d�a polskich ofiar oboz�w hitlerowskich, wyjazd os�b poczu- waj�cych si� do niemiecko�ci z PRL oraz pe�n� normalizacj� stosunk�w Warszawa-Bonn. a 330 19. CUD NA KREDYT (1971-1976) Umowa spowodowa�a dalszy odp�yw autochton�w z Warmii, Mazur i �l�ska do Niemiec Zachodnich. W czerwcu 1975 r. go�ci� w Polsce prezydent Francji Valery Giscard d'E- staing, a w lipcu podpisano deklaracj� o rozwoju przyjaznych stosunk�w mi�dzy PRL i Wielk� Brytani�. Zacie�ni�y si� te� kontakty polsko-austriackie. Reorganizacja administracji PRL. Sytuacja w kierownictwie partyjno-pa�stwo- wym PRL uleg�a stabilizacji. Za cen� wzrostu zale�no�ci od Moskwy, za kt�rej repre- zentanta w Biurze Politycznym uwa�ano Jaroszewicza, Gierek rozbi� opozycj� na szczy- tach PZPR. Nadal jednak trwa� op�r �redniego i ni�szego aparatu-partyjne kliki zdo- bywa�y w terenie coraz wi�ksz� niezale�no�� i tylko pozorowa�y pos�usze�stwo. W celu wzmocnienia kontroli nad aparatem terenowym kierownictwo PZPR przeprowadzi�o reorganizacj� administracji i nowy podzia� terytorialny PRL na 49 wojew�dztw. Zli- kwidowano powiaty, a dwustopniowy podzia� na gminy i wojew�dztwa wszed� w �ycie 1 VI 1975 r. Niemal natychmiast odby�y si� we wszystkich nowych wojew�dztwach partyjne plena staj�c si� terenem walk mi�dzy lokalnymi klientami g��wnych postaci Biura Politycznego. Sekretarzami nowych komitet�w wojew�dzkich zostawali najcz�ciej dygnitarze wychowani w ZMP Likwidacja powiat�w przetrzebi�a �redniaparat, kt�ry b�d� awansowa� do nowych komitet�w, b�d� by� degradowany do komitet�w gminnych. Ruchy te wzmocni�y nieco pozycj� grupy gierkowskiej, a podkopa�y reszt� wp�yw�w Szla- chcica. Ofensywa polityczna w�adz. Stabilizacja w kierownictwie PZPR popchn�a w�adze do ofensywy politycznej. Nasila�y si� konfiskaty cenzury, represje przeciw niepokornym pisarzom i indoktrynacja spo�ecze�stwa, w czym szczeg�ln� rol� odgrywa�a telewizja kierowana przez Macieja Szczepa�skiego oraz propaganda sterowana w Sekretariacie KC przez dogmatyka Jerzego Lukaszewicza. Organizator�w akcji protestacyjnych n�ka�a milicja. Kontestator�w m�odszego pokolenia powo�ywano do wojska, gdzie poddawano ich brutalnym szykanom. Ju� po podpisaniu Aktu Ko�cowego KBWE w sierpniu 1975 r. aresztowano Emila Morgiewicza za pr�b� zorganizowania w PRL filii Amnesty Inter- national. Stale rozbudowywano specjalne si�y bojowe ZOMO, a ORMO osi�gn�a 300 rys. cz�onk�w. Mimo objaw�w kryzysu gospodarki, w�adze nasila�y propagand� "dynamicznego rozwoju" i "budowy drugiej Polski". Ambasadora ZSRR w Warszawie Pi�otowicza, kt�rego dzia�alno�� nieodparcie nasuwa�a skojarzenia z Niko�ajem Nowosilcowem, od- znaczono medalem "Zas�u�ony dla Kultury Polskiej", co by�o szyderstwem z narodowej kultury. Ukoronowaniem ofensywy w�adz sta�o si� przyspieszenie prac nad zmian� kon- stytucji. W maju 1975 r. Sejm PRL podj�� uchwa�� w tej sprawie, a we wrze�niu og�o- szono wytyczne przed zbli�aj�cym si� VII Zjazdem PZPR, zawieraj�ce postulat konsty- tucyjnego potwierdzenia "socjalistycznego" charakteru pa�stwa, "nierozerwalnych" wi�zi z ZSRR i obozem komunistycznym, przyw�dczej roli partii oraz faktycznego ograniczenia praw obywatelskich przez powi�zanie ich z wykolywaniem obowi�zk�w wobec pa�stwa. Protesty. Zapowied� zmiany konstytucji spowodowa�a szeroki odd�wi�k. W homilii wyg�oszonej na pocz�tku pa�dziernika 1975 r. w Warszawie prymas Wyszy�ski podda� gruntownej krytyce sytuacj� spo�eczn�, moraln� i polityczn� PRL. "Je�eli wybudujecie �drug� Polsk�, m�wi� do wiernych, mo�e zabrakn�� w niej mi�o�ci, a wtedy padn� jej mury i zniszczeje wszystko". Analizuj�c przyczyny ba�aganu, marnotrawstwa, korupcji i n�dzy, kardyna� Wyszy�ski powiedzia�, �e wynikaj� one z b��dnego ustawienia hie- rarchii warto�ci. Pomimo ca�ej delikatno�ci swego po�o�enia Episkopat skierowa� 25 XI 1975 r. list do w�adz PRL z zastrze�eniami wobec projektowanych zmian konstytucji. 195. WOK�f. ZMIAN KONSTYTUCJI 331 Zapowied� zmian konstytucji skonsolidowa�a �rodowiska opozycyjne. 5 XII 1975 r. 59 wybitnych przedstawicieli �ycia umys�owego podpisa�o list protestacyjny w tej spra- wie. Powo�uj�c si� na Deklaracj� Praw Cz�owieka ONZ i Akt Ko�cowy KBWE skryty- kowano projekt i zaapelowano o przestrzeganie wolno�ci sumienia i praktyk religijnych, prawa do piastowania stanowisk publicznych przez osoby posiadaj�ce kwalifikacje nieza- le�ne od wyznawanego �wiatopogl�du, prawa do wolno�ci pracy i zrzeszania si� robotni- k�w w zwi�zki zawodowe, do strajku, respektowania wolno�ci s�owa, nauki i zniesienia cenzury prewencyjnej. "List 59" zjednoczy� wybitnych ludzi najr�niejszych zawod�w i przekona� z trzech pokole�. Podobn� rol� odegra�a ksi��ka Michnika Ko�ci�t, lewica, dialog. Partyjne manewry przedzjazdowe. Przygotowania do zjazdu wzmog�y walki mi�- dzy koteriami w kierownictwie PZPR. Zwolennicy Szlachcica rozpadli si� na wiele gru- pek, jego samego za� nie wybrano nawet na delegata. Awansowali natomiast gierkowiec Tadeusz Pyka, kt�ry w pa�dzierniku 1975 r. zosta� wicepremierem, oraz g��wny realizator polityki Piotra Jaroszewicza Tadeusz Wrzaszczyk, kt�rego w tym samym czasie mia- nowano przewodnicz�cym Komisji Planowania. Ros�a pozycja Kani, kontroluj�cego bez- piecze�stwo, administracj� pa�stwow� i sprawy wyznaniowe. Z grup� Jaroszewicza sprzymierzyli si� przed zjazdem K�pa i Olszowski, a tak�e niekt�rzy byli "franciszkanie". Tajemniczym preludium do zjazdu, �wiadcz�cym o zajad�o�ci walk w partii, sta�y si� po�ary, kt�re wybuch�y w Warszawie pod koniec wrze�nia 1975 r. Wydaje si�, �e Cen- tralny Dom Dziecka i Tras� �azienkowsk� podpalono rozmy�lnie, cho� nie wiadomo, komu przypisa� te akcje. Przygotowania do zjazdu ozdabiano nieko�cz�c� si� propagand� sukces�w okresu gierkowskiego. VII Zjazd PZPR. Zjazd odby� si� w Warszawie 8-12 XII 1975 r. z udzia�em delegat�w reprezentuj�cych 2,4 mln cz�onk�w partii. Spo�ecze�stwo zanudzano trans- misjami z obrad, jednocze�nie za� wojsko otoczy�o dyskretnie Warszaw�, a patrole MO i SB kontrolowa�y przechodni�w. Nie bardzo wiadomo, po co stosowano te �rod- ki: czy w�adze obawia�y si� protest�w spo�ecznych, czy spodziewa�y si� prowokacji niejawnych klik. Gierek przedstawi� referat "O dalszy dynamiczny rozw�j budow- nictwa socjalistycznego, o wy�sz� jako�� pracy i warunk�w �ycia narodu", Jaro- szewicz za� - za�o�enia spo�ecznego i gospodarczego rozwoju kraju na lata 1976- 1980. Uchwa�a zjazdu kre�li�a w zwyczajowej nowomowie g��wne zadania partii, pa�stwa i spo�ecze�stwa. Szczeg�lnie istotne by�y postanowienia w sprawie zmian konstytucji. Z projektu zmian usuni�to sformu�owania o kolektywizacji wsi i lojal- no�ci katolik�w wobec "socjalistycznego ustroju oraz zasad polityki wewn�trznej i zagranicznej PRL". Zatuszowano kwestie dotycz�ce wychowania m�odzie�y wed�ug ideologii "socjalistycznej" i materialistycznej. Spali�a te� na panewce pr�ba zmiany nazwy pa�stwa na Polska Rzeczpospolita Socjalistyczna. Kierownictwo partyjne chcia�o unikn�� nowych protest�w. VII Zjazd wy�oni� nowy KC, do kt�rego nie weszli m.in. Cyrankiewicz, J�dry- chowski i Szlachcic. Do najwy�szego gremium partyjnego awansowali natomiast licz- ni I sekretarze wojew�dzcy, jak "twardog�owy" Tadeusz Grabski z Konina i liberalny Tadeusz Fiszbach z Gda�ska. Do Biura Politycznego weszli: Babiuch, Gierek, Grudzie�, Jab�o�ski, Jagielski, Jaroszewicz, Jaruzelski, Kania, K�pa, Kowalczyk, Kruczek, Olszow- ski, Szydlak i Tejchma. Zast�pcami cz�onk�w BP zostali: Barcikowski, �ukaszewicz i Wrzaszczyk. I sekretarzem pozosta� Gierek, a w Sekretariacie KC znale�li si� ponadto: Babiuch, Frelek, Kania, Karkoszka, �ukaszewicz, Olszowski, Pi�kowski, Szydlak; Wer- blan i �andarowski. Cz�onkiem Sekretariatu zosta� te� Kurowski. 332 19. CUD NA KREDYT l1971 a m Sk�ad najwy�szych w�adz partii �wiadczy� o nie rozegranym wyniku walki o w�adz�. Moskwa popiera�a Gierka, ale dba�a te�, by nie czu� si� zbyt pewnie. Dlatego zosta� w Biurze Politycznym K�pa, wielkie wp�ywy zachowa� Kania, a Olszowski wr�ci� do Sekretariatu KC, cho� nie uda�o mu si� obj�� propagandy, kt�r� nadal kierowa� Szydlak. Gierkowi uda�o si� wci�gn�� na "wy�sze pi�tro" Grudnia i Kowalczyka, ale nie weszli tam inni jego ludzie. Zjazd zosta� w�a�ciwie wygrany przez Kreml. Os�ab�a pozycja wzgl�dnych libera��w: Kra�ko wypad� z Sekretariatu, zmala�a te� pozycja Tejchmy. Zmiana konstytucji. Po zje�dzie w�adze przyspieszy�y prace nad zmian� konstytu- cji. Sejm powo�a� komisj� do przygotowania projektu ustawy o zmianie konstytucji pod przewodnictwem Jab�o�skiego. Nie ustawa�y jednak protesty i ostrze�enia przed wpro- wadzeniem poprawek. W styczniu 1976 r. Episkopat skrytykowa� je w specjalnym me- moriale przes�anym Jab�o�skiemu. Biskupi krytykowali zasad� "przewodniej roli partii" oraz konstytucyjnego sojuszu z ZSRR. Podkre�lali konieczno�� wzi�cia pod uwag� Pow- szechnej Deklaracji Praw Cz�owieka i Aktu Ko�cowego KBWE. ��dali usuni�cia z pro- jektu zapowiedzi, i� "nadu�ywanie wolno�ci sumienia i wyznania dla cel�w sprzecznych z interesem PRL b�dzie karane", wi�zania praw obywatelskich ze spe�nianiem "obo- wi�zk�w wobec ojczyzny" oraz sformu�owania, i� celem pa�stwa w PRL jest "budowa spo�ecze�stwa socjalistycznego". Protesty narasta�y te� w�r�d opozycji laickiej. W stycz- niu 1976 r. S�onimski powiedzia� w wywiadzie dla francuskiej gazety: "Domagamy si� stosowania postanowie� z Helsinek [...] Nale�y sko�czy� z hipokryzj�. Je�li si� pragnie prawdziwego odpr�enia, prosz� o czyny". 31I 1976 r. 101 wybitnych osobisto�ci pol- skiego �wiata kultury podpisa�o list protestacyjny w sprawie projektowanych zmian kon- stytucji. Podobne listy wys�a�y tak�e inne grupy przedstawicieli polskiego �ycia kul- turalnego i spo�ecznego. Wszystkie te protesty wp�yn�y na pewne z�agodzenie niekt�rych sformu�owa� w ostatecznej wersji ustawy o zmianie konstytucji; ustawa zosta�a przeg�osowana 10 II 1976 r. Przygn�biaj�c� jednomy�lno�� Sejmu zak��ci� tylko jeden pose� Stomma, wstrzymuj�cy si� od g�osu. W�adze przeprowadzi�y jednak najwa�niejsze z zamierza- nych poprawek. Artyku� 1 konstytucji zmieniono stwierdzeniem, i� PRLjest "pa�stwem socjalistycznym". Dodano artyku� 3 w brzmieniu: "przewodni� si�� polityczn� spo�e- cze�stwa w budowie socjalizmu jest PZPR", kt�rej wsp�dzia�anie z ZSL i SD stanowi�o podstaw� Frontu Jedno�ci Narodu. PRL mia�a umacnia� "nierozerwalne wi�zy przy- ja�ni" z ZSRR. Utrzymano te� poparcie dla idei kolektywizacji wsi. Poniewa� wiele postulat�w Ko�cio�a nie zosta�o uwzgl�dnionych, Konferencja Episkopatu wyrazi�a nad- ziej�, �e uchwalone zmiany b�d� interpretowane w duchu r�wno�ci praw i obowi�zk�w wszystkich obywateli. Ferment spo�eczny nie ustawa�, tym bardziej i� w�adze posun�y si� do wydania drukiem sfa�szowanego tekstu Kaza� �wi�tokrryskich prymasa Stefana Wyszy�skiego. "Wybory" 1976 r Przy pogarszaj�cej si� sytuacji ekonomicznej i narastaj�cym kry- zysie spo�ecznym wygas�a sz�sta kadencja Sejmu. 21 III 1976 r. przeprowadzono nowe g�osowanie na listy kandydat�w FJN. Udzia� spo�ecze�stwa wydawa� si� mniejszy ni� dot�d. Oficjalnie utrzymywano, �e g�osowa�o 98% uprawnionych, a na list� FJN pad�o 99% wa�nych g�os�w, jednak dane te, jak zwykle, by�y ma�o miarodajne. Sk�ad nowego Sejmu niewiele r�ni� si� od poprzedniego. Jedynie w Kole "Znak" zwolennikom Za- b�ockiego przyznano wszystkie pi�� miejsc. Stomma zosta� pomini�ty za wstrzymanie si� od g�osu w sprawie zmian konstytucji. Sejm zatwierdzi� sk�ad w�adz. Przewodni- cz�cym Rady Pa�stwa pozosta� Jab�o�ski, a premierem mianowano ponownie Jarosze- wicza. Wicepremier�w powo�ano dziesi�ciu, a ministr�w a� 29. G��wne resorty nie zmie- 19.6. NA EMIGRACJI 333 ni�y obsady: MON kierowa� gen. Jaruzelski, a MSW - Kowalczyk. 5 V 1976 r. w wyniku po��czenia si� ZMS, SZMW i Socjalistycznego Zwi�zku M�odzie�y Wojskowej powsta� Zwi�zek Socjalistycznej M�odzie�y Polskiej; ZHP i SZSP pozosta�y na razie organiza- cjami formalnie samodzielnymi. Wiosna 1976 r W�adze nadal utrzymywa�y, �e sytuacja gospodarcza jest dobra i s�dzi�y, i� ferment wywo�any zmian� konstytucji da si� zd�awi� represjami. Szykanami wobec sygnatariuszy protest�w kierowa� sekretarz KC �ukaszewicz. Artystom i pisarzom odmawiano prawa wyst�p�w, rozwi�zywano umowy wydawnicze, cenzura zwi�kszy�a liczb� "zapis�w" na nazwiska niepokornych tw�rc�w. Ludzi o mniej znanych nazwiskach n�ka�a milicja. W�adze by�y jednak wi�niami swej frazeologii odpr�eniowej i koniecz- no�ci sta�ego poszukiwania kredyt�w, tote� musia�y liczy� si� z opini� zachodni� wobec �wie�o podpisanego Aktu Ko�cowego KBWE. Nawet wzgl�dnie umiarkowane represje przeciw kontestatorom wywo�ywa�y protesty w kraju i za granic�, gdzie re�im PRL krytykowano za �amanie praw cz�owieka. Wa�nym wydarzeniem w rozwijaj�cym si� ruchu opozycyjnym by�o opublikowanie w maju 1976 r. programu Polskiego Porozumienia Niepodleg�o�ciowego, konspiracyjnej grupy intelektualist�w kierowanej, jak si� p�niej okaza�o, przez Zdzis�awa Najdera. Program PPN stawia� ostateczne cele opozycji: odzyskanie przez Polsk� prawdziwej su- werenno�ci, przywr�cenie demokracji, przestrzeganie swob�d obywatelskich, swobodny rozw�j gospodarki i kultury narodowej. Program opiera� si� na za�o�eniu, �e suwerenem we w�asnym pa�stwie jest nar�d, a narzucony Polsce "system totalitarnej autokracji jest obcy tradycjom narodowym, anachroniczny i upokarzaj�cy". Program PPN by� pierwsz� od ko�ca lat czterdziestych pr�b� sformu�owania w kraju jasnych cel�w politycznych. Nazywa� on rzeczy po imieniu i unika� ja�owych rozwa�a� co jest "socjalizmem", a co nim nie jest. 19.6. NA EMIGRACJI Zjednoczenie emigracji politycznej. W marcu 1971 r. dosz�o za po�rednictwem prezesa Kongresu Polonii Ameryka�skiej Mazewskiego do spotkania przewodnicz�cego EZN Sabbata i s�dziwego prezydenta Zaleskiego. Po �mierci Augusta Zaleskiego w kwietniu 1972 r., jego nast�pca Stanis�aw Ostrowski w kr�tkim czasie doprowadzi� do ko�ca rozmowy z obozem zjednoczeniowym. 3 VI 1972 r. ustalono zasady porozumienia zaakceptowane przez wi�kszo�� ugrupowa� emigracyjnych. Rada Trzech uzna�a wyzna- czenie Ostrowskiego na prezydenta za prawomocne, a przyw�dcy Rady Jedno�ci Naro- dowej i prezydenckiej Rady Stanu rozwi�zali reprezentowane przez siebie cia�a. W lipcu 1972 r. powsta� nowy rz�d, kt�rego prezesem zosta� Alfred Urba�ski z PPS. Po��czono konkurencyjne Skarby Narodowe, a prezydent Ostrowski wyznaczy� na swo- jego nast�pc� Raczy�skiego, by�ego ambasadora RP w Londynie, cz�onka dotychcza- sowej Rady Trzech. Po��czenie dw�ch sk��conych od 18 lat o�rodk�w politycznych sta�o si� faktem pozytywnym, jednak sp�nionym. Na pocz�tku lat siedemdziesi�tych nasili�y si� bowiem w�r�d emigracji polskiej procesy asymilacyjne. Starsze pokolenie emigrant�w stopniowo wymiera�o. W�r�d pokolenia urodzonego na emigracji, a zw�aszcza dzieci z ma��e�stw mieszanych, zainteresowanie dzia�alno�ci� rz�du, a nawet spraw� niepod- leg�o�ci Polski mala�o. "Realizm" cz�ci emigracji. Porozumienia nie uzna�o emigracyjne Stronnictwo Na- rodowe. Endecy sformu�owali program oparty na swoi�cie rozumianym realizmie. Tade- 334 19. CUD NA KREDYT f1971.197 ust Bielecki s�dzi�, i� system ja�ta�ski rozpada si�, Adam Bromke rysowa� za� dezak- tualizacj� program�w polskiej emigracji politycznej oddaj�c si� zhzdzeniom co do intencji i mo�liwo�ci ekipy gierkowskiej. W niekt�rych ko�ach emigracyjnych nasila�y si� pr�by szukania dr�g zbli�enia z krajem poprzez warszawskie Towarzystwo ��czno�ci z Poloni� Zagraniczn� "Polonia". Wci�ga�o ono coraz skuteczniej Polak�w z emigracji do wsp�- pracy gospodarczej i kulturalnej, wykorzystuj�c ich kontakty rodzinne i towarzyskie. W�adze PRL penetrowa�y r�ne �rodowiska emigracyjne posy�aj�c tam swoich ludzi lub prowadz�c sterowan� z Warszawy, konkurencyjn� dzia�alno�� kulturaln�. Polorua w USA. Reprezentacja Polonii ameryka�skiej w Kongresie USA uleg�a pew- nemu zmniejszeniu. W 1972 r. znalaz�o si� tam 8 os�b pochodzenia polskiego z Kle- mensem Zab�ockim na czele, zatem mniej ni� dot�d. Edmund Muskie, z kt�rym Polonia wi�za�a du�e nadzieje, przegra� w wyborach kandydata partii demokratycznej na pre- zydenta USA. R�wnie� i w Stanach Zjednoczonych niekt�re polonijne instutucje spo- �eczne nawi�zywa�y kontakty z w�adzami PRL. Przed wizyt� w USA Edward Gierek spotka� si� op. w Warszawie w lipcu 1974 r. z przedstawicielami kilkunastu organizacji polonijnych z prezesem Fundacji Ko�ciuszkowskiej Eugeniuszem Kusielewiczem na czele. Wsp�praca z w�adzami PRL powodowa�a sprzeciwy cz�ci Polonii i dalsze rozd�wi�ki w�r�d emigracji. Kongres Polonii Ameryka�skiej zajmowa� wobec w�adz PRL stano- wisko znacznie bardziej zdystansowane. Odpr�enie a sprawa polska na Zachodzie. Na fali odpr�enia na pocz�tku 1974 r. rozwa�ano w Waszyngtonie ograniczenie dzia�alno�ci Radia "Wolna Europa" lub jego przeniesienie do USA. Odpr�enie, kt�re ci�gle wydawa�o si� przynosi� wi�cej korzy�ci Kremlowi ni� Zachodowi, powodowa�o rosn�ce zniech�cenie k� emigracyjnych kszta�tu- j�cych opini� Polonii. W opinii Zachodu PRL traktowana by�a na og� jako rozwi�zanie, kt�re winno ca�kowicie satysfakcjonowa� Polak�w. Widz�c fiasko nadziei na zmian� sytuacji Polski z zewn�trz najbardziej znane i opiniotw�rcze instytucje polityczne emi- gracji - "Wolna Europa" i paryska "Kultura" - coraz wi�cej uwagi po�wi�ca�y przemia- nom dokonuj�cym si� w kraju wierz�c, i� aspiracje niepodleg�o�ciowe spo�ecze�stwa polskiego stan� si� w warunkach odpr�enia istotnym czynnikiem nacisku na rz�dy ko- munistyczne, a regulowanie kwestii obrony praw cz�owieka w uk�adach mi�dzynarodo- wych mo�e by� dogodn� odskoczni� do realizacji po��danych przez Polak�w przemian. Polonia 75". Pod koniec 1974 r. Kongres Polonii Ameryka�skiej i Kongres Polonii Kanadyjskiej uzgodni�y zwo�anie Konferencji Przedstawicieli Polonii Wolnego �wiata z udzia�em g��wnych organizacji polonijnych. Planowana konferencja pod has�em "Po- lonia 75" odby�a si� w listopadzie 1975 r. z udzia�em delegat�w 18 organizacji z 11 pa�stw. G��wne referaty dotyczy�y postawy Polonii wobec re�imu PRL, jej roli w krajach zamieszkania i programu �wiatowego zjazdu Polonii. Podczas obrad napi�tnowano "zdra- d� Zachodu" wobec Europy Wschodniej w Helsinkach, ale zauwa�ono te� mo�liwo�ci wykorzystania do walki o wolno�� niekt�rych sformu�owa� Aktu Ko�cowego KBWE. Przedstawiciele emigracji londy�skiej d��yli do stworzenia superorganu emigracji pol- skiej, w czym uzyskali poparcie delegacji z Francji, Argentyny i Australii. Przedstawiciele KPA byli do tej idei nastawieni sceptycznie i ostatecznie projekt zawis� w pr�ni. Zwy- ci�y�a te� opinia Polonii ameryka�skiej, i� nale�y realnie wspiera� nar�d �yj�cy w kraju, nie wi���c si�jednak z re�imem gierkowskim. Konferencja zahamowa�a upadek emigracji politycznej i zapocz�tkowa�a jej wyj�cie z impasu spowodowanego zmian� pokole�, asy- milacj� oraz fataln� koniunktur� mi�dzynarodow� pocz�tkowego okresu "detente". Z. KU PRZE�OMOWI (1976-1980) 20.1. CZERWIEC 1976 R. Podwy�ka cen. Trudno�ci gospodarcze, wynikaj�ce ze z�ej polityki rz�du, wyra�a�y si� rosn�cym napi�ciem rynkowym. Nie potrafi�c zwi�kszy� poda�y w�adze spr�bowa�y przywr�ci� r�wnowag� przez podwy�k� cen. 24 VI 1976 r. premier Jaroszewicz przed- stawi� w przem�wieniu sejmowym projekt podwy�ki cen �ywno�ci. Przewidywa� on wzrost cen mi�sa i w�dlin �rednio 0 69%, cukru prawie o 100%, a w nieco mniejszym stopniu cen innych artyku��w �ywno�ciowych. Przewidziane dodatki do p�ac nie rekom- pensowa�y spadku stopy �yciowej. Sejm podj�� uchwa�� akceptuj�c� projekt rz�dowy i zaleci� poddanie go pod "konsultacje" z za�ogami zak�ad�w pracy. Strajki i zaburzenia. Nazajutrz w wielu miastach wybuch�y strajki i zamieszki uliczne. W Ursusie zastrajkowa�a za�oga fabryki traktor�w "Ursus". Wobec odmowy zaproszenia najwy�szych w�adz przez dyrekcj�, robotnicy opu�cili zak�ad, a zauwa�y- wszy, �e po��czenia telefoniczne w mie�cie s� odci�te, postanowili o strajku zawiadomi� ca�y kraj przez zablokowanie ruchu na linii kolejowej Warszawa-Kutno. Zatrzymano przeje�d�aj�cy poci�g, a nast�pnie rozkr�cono tory i zatarasowano je przetaczaj�c lo- komotywy w powsta�� wyrw�. Pod wiecz�r rozchodz�cych si� do dom�w manifestant�w zaatakowa�y oddzia�y milicji u�ywaj�c petard, gaz�w �zawi�cych i pa�ek. Na ulicach Ur- susa urz�dzono �apanki, a zatrzymanych bito na komendach MO. Aresztowano oko�o 300 os�b. W Radomiu strajk rozpocz�li robotnicy Zak�ad�w Metalowych im. gen. Waltera, a do protestacyjnego pochodu do��czyli si� tak�e pracownicy innych fabryk. Przed gma- chem Komitetu Wojew�dzkiego zebra� si� wielotysi�czny t�um demonstrant�w doma- gaj�cy si� cofni�cia podwy�ki. Oko�o po�udnia demonstranci weszli do budynku KW i podpalili go. Z wyj�tkiem Urz�du Wojew�dzkiego oraz Komendy MO, sk�d obl�eni funkcjonariusze rzucali petardy, Radom by� w r�kach manifestant�w. Nad ulicami kr��y�y helikoptery, z kt�rych milicja fotografowa�a demonstrant�w. W�adze �ci�gn�y powa�ne posi�ki ZOMO, kt�re zaatakowa�y t�um petardami, rakietami �wietlnymi, gazem i pa�- kami. W odpowiedzi lecia�y kamienie, kostki bruku i ceg�y. Pod wiecz�r oddzia�y ZOMO opanowa�y sytuacj�. Polowano na rozproszone grupki demonstrant�w, a z�apanych be- stialsko bito. W P�ocku za�oga "Petrochemii" uda�a si� po wiecu pod budynek KW PZPR, w kt�rym wybito szyby. Wieczorem oddzia�y MO rozp�dzi�y manifestacj�. Aresztowano kilkadziesi�t os�b. Ponadto tego� dnia strajkowa�y za�ogi warszawskich zak�ad�w im. �wierczewskiego, Nowotki, Kasprzaka, FSO, "Zelmotu" i PZO, kilkana�cie ��dzkich fabryk w��kienniczych oraz niekt�re zak�ady we Wroc�awiu, Poznaniu, Szczecinie, Gda�- sku i innych miastach. Strajki obj�y og�em kilkadziesi�t wielkich zak�ad�w. Reakcja robotnik�w by�a zatem szybsza i szersza ni� w grudniu 1970 r. Reakcje w�adz. Tego� samego dnia, 25 VI 1976 r., Jaroszewicz przemawiaj�c wie- 336 20. KU PRZEI.OMOWI (1976-1980) ozorem w TV nie wspomnia� o zaj�ciach, ale stwierdzi�, �e w zak�adach pracy odbywa�y si� "konsultacje", kt�rych uczestnicy wyra�ali zrozumienie dla rz�dowego projektu, ale zg�osili tyle uwag i wniosk�w, �e ich rozpatrzenie wymaga czasu, tote� rz�d wycofuje projekt podwy�ek. W�adze ust�pi�y widz�c rozmiary protestu i zamiast zwyczajowo po- �wi�ci� cz�� ekipy, udawa�y, �e nic si� nie sta�o. W nast�pnych dniach w �rodkach masowego przekazu zaj�cia w Radomiu i Ursusie przedstawiano jako zak��cenie "konsultacji" przez elementy chuliga�skie. Zapewniano o poparciu dla polityki partii i rz�du, zawartym w listach nadchodz�cych do w�adz wraz z rezolucjami organizowanych pospiesznie wiec�w. "Aktyw" katowicki popar� Gier- ka, a wiece pot�piaj�ce "warcho��w" i "wichrzycieli" organizowano w ca�ym kraju. 29 VI urz�dzono taki wiec na Stadionie Dziesi�ciolecia w Warszawie, gdzie �ci�gni�to cz�on- k�w PZPR i urz�dnik�w wedhg sprawdzanych list obecno�ci. Nazajutrz podobny wiec odby� si� w Radomiu. Sterowane przez w�adze manifestacje opatrywano has�ami w ro- dzaju: "Pi�tnujemy tych, kt�rzy zak��cili demokratyczny dialog partii z narodem". Musz�c uzna� pora�k�, w�adze chcia�y jednak zastraszy� robotnik�w. Na uczest- nik�w zaj��, a tak�e postronnych obserwator�w, spad�y brutalne represje. Zatrzymanych w Ursusie i Radomiu doprowadzano do komend MO, gdzie przepuszczano ich przez szpalery bij�cych pa�kami i kopi�cych funkcjonariuszy, czyli tzw. �cie�ki zdrowia. W pro- cesach przed s�dami dora�nymi oskar�ano pods�dnych o udzia� w "zbiegowisku pub- licznym", kt�rego uczestnicy dopu�cili si� zamachu na funkcjonariuszy publicznych. Oskar�enia opierano najcz�ciej na fa�szywych zeznaniach milicjant�w. Zdarza�y si� przypadki skazania os�b, kt�re udowodni�y sw� nieobecno�� w miejscu zaj��. Og�em w Radomiu zatrzymano wed�ug danych oficjalnych 634 osoby, w Ursusie - 172, a w P�ocku - 55. Rzeczywiste liczby by�y wy�sze. Oko�o 350 spraw skierowano do kole- gi�w, a ponad 100 do s�d�w. S�dy dora�ne skazywa�y skatowanych demonstrant�w na kary wi�zienia do 10 lat w Radomiu i do 5 lat w Ursusie. Stanowi�o to parodi� wymiaru sprawiedliwo�ci. Z�a sytuacja p�atnicza doprowadzi�a wkr�tce do nowej kompromitacji w�adz. Dla �atania bilansu p�atniczego zwi�kszono eksport cukru. Zaopatrzenie rynku drastycznie si� pogorszy�o, co spowodowa�o paniczny wykup zmuszaj�cy w�adze do wprowadzenia w sierpniu 1976 r. kartek na cukier. By� to kolejny cios propagandowy dla w�adz PRL. W masach partyjnych dominowa�o zak�opotanie i rozgoryczenie, a w "aktywie" cynizm i frustracja wynikaj�ce z za�amania si� cudu gierkowskiego. �redni aparat partii unieza- le�nial si� od "g�ry". Os�abione kierownictwo PZPR nie by�o w stanie temu przeciwdziala� toleruj�c samowol� i ekscesy lokalnych kacyk�w lub ich bierno�� w wykonywaniu od- g�rnych zalece�. System komunistyczny PRL ulega� dalszemu rozprz�eniu. Reakcje opozycji. Represje, jakie spad�y na uczestnik�w protest�w, wywo�a�y od- tuch solidarno�ci w�r�d dzia�aczy opozycji demokratycznej. Wobec informacji o biciu zatrzymanych, niepraworz�dnych procesach i zwalnianiu robotnik�w z pracy, pojawi�y si� publiczne apele w obronie represjonowanych. Jacek Kuro� wystosowa� list otwarty do sekretarza generalnego W�oskiej Partii Komunistycznej Enrico Berlinguera prosz�c go, by wp�yn�� na w�adze PRL. Berlinguer wystosowa� apel w tym duchu. Andrzejewski og�osi� "List do prze�ladowanych uczestnik�w robotniczego protestu". Protestacyjny "List 14" do w�adz PRL wystosowali m.in. Jakub Karpi�ski, Stefan Kisielewski, Edward Lipi�ski, J�zef Rybicki, Jan Olszewski i W�adys�aw Si�a-Nowicki. Gdy zacz�y si� pro- cesy w Radomiu i Ursusie, dzialacze opozycji, kt�rych najcz�ciej nie dopuszczano na sale rozpraw, nawi�zali kontakty z rodzinami represjonowanych. Dla rodzin tych, za�a- manych represjami, samo zainteresowanie oraz zaimprowizowana pomoc materialna