18138

Rola rachunkowości w racjonalizacji gospodarowania w historycznej perspektywie Od powstania do końca XIX w. rachunkowość postrzegana była jako umiejętność praktyczna i oceniana przez pryzmat poprawności prowadzenia ksiąg. Dopiero u schyłku XIX w. zaczęto traktować ją jako dyscyplinę naukową. Teoria rachunkowości rozwijała się w dwóch kierunkach:

1)    empirycznym, który koncentrował się wokół praktycznych zastosowali rachunkowości w ewidencji podmiotów działających opracowań z zakresu rachunku kosztów, nastawione głównie na potrzeby.

zarządzania w przedsiębiorstwie wytwórczym;

2)    aksjomatyeznym, który wprowadził uogólnienie zasad i reguł rachunkowości dla wszystkich jej zastosowań; kierunek ten opiera się na przyjętych w teorii aksjomatycznej założeniach i metodach postępowania. Stąd w jego ramach powstało wiele modeli księgowych, mających głównie zastosowanie w dydaktyce rachunkowości.

Teorie rachunkow'ości są różnie klasyfikowane w literaturze. Na podstawie badań literatury angielskiej i amerykańskiej dotyczących teoretycznych wersji ewidencji księgowej wyróżnić należy teorie: personifikacji, cykli wartościowych, własnościową, jednostkową oraz dochodową.

Teoria personifikacji jest liistorycznie najstarsza. Została opracowana przez L. Paciolego oraz B. Cotnigiego. Rozwijana przez wielu ich naśladowców', przetrwała aż do końca XVIII w. Jej podstawowym założeniem było traktowanie występujących w działalności podmiotu zjawisk gospodarczych jako uosobienia zmian między osobami-kontami. gdzie jedna osoba-konto otrzymuje, a druga oddaje. W zależności od okresu i rejonu Europy, z którego się wywodziła, wykorzystywała jedno, dw^ra lub trzy, a nawet cztery rodzaje kont. W pierwszym przypadku były to konta osobowe o wewnętrznym lub zewnętrznym charakterze. Teoria, której podstawy stanowiły dw^ra, ewentualnie trzy konta, obejmowała konta osobowe -właściciela, zewnętrzne oraz konta prowadzących poszczególne księgi. Natomiast teoria oparta na czterech rodzajach kont wyróżniała konta właściciela, korespondentów, nieosobowe konta aktywów' i konta prowadzącego księgi.

Największą zasługą teorii personifikacji jest sformułowanie, wykorzystywanych do dziś, takich pojęć, jak konto, kapitał oraz zasada podwójnego zapisu.

Teoria cykli wartości owy cli, której rozwój rozpoczął się pod koniec XIX w., interpretuje zdarzenia gospodarcze zachodzące w podmiocie gospodarczym od strony rzeczowej. Przedmiotem ewidencji jest w tym przypadku cykl obrotu kapitału. Częściami tego cyklu są:

1)    strumień pojętego kapitału wewnątrz podmiotu;

2) strumień otrzymywanych środków pieniężnych za świadczenia podmiotu na zewnątrz. Ponieważ wszystkie zdarzenia na wejściu obciążają konta, a zdarzenia na wyjściu je uznają, w teorii tej występuje pełna zgodność między stronami wszystkich kont. Odmianą teorii cykli wartościowych jest teoria ekwiwalentności. Jej przedstawicielami byli H Biedermann, W. Rieger oraz L. Gomberg.

Teoria własnościowa traktowała księgowość jako źródło informacji o stanie i zmianach majątku podmiotu, a także o strukturze własności poszczególnych części tego majątku. Bazowała ona na równaniu bilansu zrównoważonego:

aktywa - zobowiązania = czysta własność

2