35337

jakościowym.

ZALETY OBSERWACJI I TRUDNOŚCI ZWIĄZANE ZE STOSOWANIEM TEJ METODY BADAŃ Obserwacja, zwłaszcza uczestnicząca umożliwia niewątpliwie bezpośredni kontakt z badaną rzeczywistością społeczną, a tym samym stwarza okazję do wnikliwego poznania badanych zjawisk. Badacz, który uczestniczy w życiu badanych ludzi, ma znacznie większe szanse na poznanie nie tylko ich warunków życia czy sposobów zachowania w różnych sytuacjach, ale nawet poznania ich motywacji. Ale pomimo powyższych zalet ma ona także sobie właściwe wady. Jedną z poważniejszych jest brak możliwości bezpośredniego rejestrowania tego, co się obserwuje, chyba że prowadzi się obserwację jawną. Jeżeli próbuje się natomiast odtwarzać po pewnym czasie to, co się zaobserwowało wcześniej, wówczas istnieje niebezpieczeństwo pominięcia wielu szczegółów, m.in. na skutek zapomnienia.

Sporządzenie sprawozdań z przeprowadzonych w ciągu dnia obserwacji jest niekiedy też trudne ze względu na istniejące warunki, np. jeżeli badający mieszka w tych samych pomieszczeniach, co pozostali członkowie badanej zbiorowości lub też z powodu zmęczenia, pracując np. wespół z badanymi. Wchodzą też w grę również inne przeszkody, jak np. utrata dystansu do badanych zjawisk, spowodowana zżyciem się z badanymi; zawężenie pola obserwacji na skutek uczestnictwa tylko w jednym kręgu czy grupie badanej zbiorowości itp. Wszystko to powoduje, że prowadzenie obserwacji uczestniczącej — więc tej najbardziej ważnej obserwacji dla badań socjologicznych — nie jest wcale łatwe i wymaga dużego doświadczenia i przygotowania.

Obserwacja zewnętrzna jest wolna od wspomnianych problemów, ale też nie umożliwia takiego zbliżenia obserwatora do badanych jak obserwacja uczestnicząca i to jest jej zasadniczym brakiem. Ponadto badający nigdy nie może być pewien, czy badani zachowują się w czasie obserwacji tak, jak zachowują się normalnie w danych sytuacjach, czy też zaobserwowane zachowanie jest spowodowane jego obecnością, a więc jest zachowaniem na pokaz.

Bardzo przydatną w badaniach socjologicznych (prowadzonych nawet przy nikłym uczestnictwie w życiu badanych), jest obserwacja ukryta, ponieważ pozwala unikać zarówno tych kłopotów, jakie wynikają ze stosowania obserwacji uczestniczącej, jak też wynikających przy posługiwaniu się obserwacją zewnętrzną. Ale i ten rodzaj obserwacji nie jest łatwy. Przy posługiwaniu się obserwacją ukrytą istotną sprawą jest wybranie przez obserwatora takiej roli społecznej, jaką akceptują badani (np. roli dziennikarza, studenta piszącego pracę dyplomową itp.). Wiadomo, że poszczególne społeczności ludzkie bardzo różnie reagują na określone role społeczne, tzn. nie każdą z nich akceptują w równym stopniu. Jedne — sprawiają, że badani są zafascynowani i pełni zaufania do osoby, która w danej roli występuje; inne znowu — wywołują niechęć, podejrzliwość itp. uczucia. Ważne jest więc, aby wybrana przez badacza rola była akceptowana, a tym samym wywoływała u badanych uczucie sympatii i zaufania, ponieważ wówczas zanika podejrzliwość i uczucie obcości w stosunku do obserwatora.

Zwróćmy uwagę także na ten fakt, że obserwator musi nie tylko dobrze wybrać sobie rolę społeczną, ale również posiadać umiejętność łatwego przystosowania się do danej roli. Wszelka sztuczność może go bowiem dekonspirować, a tym samym wywoływać uczucie podejrzliwości u badanychS.

Ważną zaletą obserwującego jest również spokojne i cierpliwe obserwowanie danych zjawisk życia społecznego, a więc umiejętność zachowania postawy wolnej od emocjonalnych zaangażowań, uprzedzeń i zniecierpliwienia.