Wiedza - forma trwałej reprezentacji rzeczywistości, mająca postać uporządkowanej i wzajemnie powiązanej struktury informacji, kodowanej w pamięci długotrwałej.
Podział wiedzy (Gilbert Ryle):
- deklaratywna (że) - odnosi się do danych (faktów), kodowanych w pamięci trwałej. Danymi może być wiedza ogólna, epizodyczna, czy autobiograficzna. Jest łatwa do werbalizacji, ponieważ ma wyraźny komponent semantyczny. Nabywana jest dyskretnie poprzez włączenie jakiejś informacji w istniejące struktury wiedzy. Wydobywanie ma charakter wolicjonalny i polega na jej werbalizacji.
- proceduralna (jak) - odnosi się do kodowanych w pamięci trwałej procedur realizacji czynności o charakterze umysłowym i ruchowym. Jest to specyficzna wiedza, potocznie zwana umiejętnościami (zarówno wykonawczymi jak i poznawczymi). Nabywana jest w toku treningu, polegającego na wielokrotnym powtarzaniu czynności. Uruchamiana jest automatycznie w przypadku zainicjowania dobrze nam znanej czynności.
Burnett i Ceci - Wiedza może być wykreowana przez jednostkę dzięki wnioskowaniu, powiązaniu posiadanych wcześniej informacji i myśleniu o tych informacjach w nowy sposób.
Metawiedza - wiedza typu „wiem, że wiem”. Dotyczy ona wiedzy o wiedzy posiadanej przez jednostkę.
Michael Polanyi: Wiedza ukryta („milcząca”) - nie wiemy, że ją posiadamy.
Grafi Schacter - wyróżnienie pamięci jawnej i niejawnej.
Wiedza ukryta - wiedza nabywana długotrwale na drodze praktyki i doświadczenia
Wiedza niejawna - efekt mimowolnego uczeni się. Ujawnia się pomiarze pośrednim.
Kryteria, jakie powinny spełniać wyniki testów na potwierdzenie obecności wiedzy niejawnej:
- kryterium wyłączności - dana metoda ma umożliwiać dotarcie tylko do tej wiedz, która jest wykorzystywana w wykonaniu danego zadania. Odporność na inną, niezwiązaną z zadaniem wiedzą.
- kryterium czujności - test mierzący zakres wiedzy jawnej ma być na tyle wyczerpujący, aby ujawnić pełną informację, której badani są świadomi.
Cleeremans - wiedza jest niejawna, kiedy wpływa na przetwarzani informacji bez uświadomienia jej właściwości. Wiedza ta ma swoją reprezentację w pamięci trwałej, przez co może być z niej wydobywana i wykorzystywana.
Wagner i Sternber - wiedza ukryta - „milcząca”; składnik inteligencji praktycznej. Wiedza ta nie jest bezpośrednio wyrażana, a jej nabywanie odbywa się dzięki indywidualnemu doświadczeniu jednostki. Jest nabywana samodzielnie, ma charakter proceduralny i jest stosowana w praktyce. Jest konkretna i specyficzna dla kontekstu (sic!).
Podstawa rozróżnienia: niepełne uświadomienie zawartości wiedzy niejawnej - wiedza jawna jest dostępna i świadoma.
Reber - podstawowym sposobem nabywania wiedzy niejawnej jest mimowolne uczenie się (proces bez udziału świadomych strategii uczenia się i bez zamiaru nabycia wiedzy, bezwysiłkowy).
Paradygmaty badań nad mimowolnym uczeniem się i nabywaniem wiedzy niejawnej:
- uczenie się sztucznej gramatyki
- wyuczenie się sekwencji zdarzeń
- kontrola systemów dynamicznych
Możliwość jawnego wydobycia wiedzy niejawnej występuje tylko wtedy, gdy poziom tej wiedzy jest dość wysoki.
Organizacja wiedzy
Reprezentacja wiedzy za pomocą cech
Cecha - symboliczny i dyskretny (tj. nieciągły i nieanalogowy) element umysłowej reprezentacji wiedzy o wyraźnie określonych granicach.
Zarówno cechy, jak i relacje muszą działać jednocześnie, aby powstało znaczenie.
Definiowanie znaczenia słów:
Clark - definiowanie wymaga zbioru cech unikalnych dla konkretnego pojęcia, stworzonego za pomocą mechanizmu nawarstwiania się cech. Hipoteza cechu semantycznej wyjaśnia ten mechanizm: cechy pochodzą zestawu cech pierwotnych i są łączone w znaczenia w taki sposób, aby było ono zgodne z przyjętym użyciem słowa oraz aby dwa różne słowa nie miały identycznego znaczenia.
Porównywanie znaczeń słów:
Smith - dwa rodzaje cech w reprezentacji znaczenia:
- rdzenne - składają się na rożsamosć obiektu; cechy definicyjne
- charakterystyczne - typowe dla obiektu.
Model dwufazowego porównywania cech:
I faza - porównywanie zarówno cech rdzennych, jak i charakterystycznych
II faza - porównywania wyłącznie cech rdzennych
Tversky - podobieństwo znaczeń jest tym większe, im więcej para znaczeń posiada cech wspólnych i im mniej dystynktywnych.
Organizacja wiedzy semantycznej
Endel Tulving - pamięć semantyczna - „umysłowy słownika”, zorganizowana wiedza o symbolach werbalnych, ich znaczeniu i odniesieniach oraz relacjach między nimi. Zapis wiedzy ogólnej.
Teoria wiedzy semantycznej - kodowaniu podlega treść pojęć języka, czyli ich struktura głęboka, a nie powierzchowna (forma informacji werbalnej).
Collins i Quillian - Wiedza zawarta w pamięci semantycznej ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, a połączeniom między nimi - ich wzajemne relacje. Sieć jest zorganizowana hierarchicznie - pojęci bardziej ogólne znajdują się wyżej w hierarchii. Odległość pojęć w sieci jest w ściśle związana z podobieństwem ich znaczenia. Pojęci o wyższym stopniu podobieństwa są reprezentowane przez węzły znajdują się blisko w sieci.
Model zakłada dwa rodzaje relacji między pojęciami:
- relacja przynależności do klasy - relacje obejmują pojęcia z dwóch różnych poziomów hierarchii sieci.
- relacja predykatywna - pełni funkcję orzeczenia, zawiera wiedzę o właściwościach obiektu. Jest kodowana na możliwie najwyższym poziomie ogólności.
Collins i Loftus - podstawowy czynnik decydujący o połączeniach między elementami wiedzy uznali związek skojarzeniowy - bardziej typowe obiekty są szybciej identyfikowane. Struktura wiedzy ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, podczas gdy ich etykiety werbalne są reprezentowane w postaci wewnętrznego leksykonu. Im pojęcie jest bogatsze semantycznie, tym więcej połączeń między węzłami, a co za tym idzie tym większa siła skojarzeniowa danego związku.
Proces przywoływania wiedzy odbywa się dzięki rozprzestrzeniającej się aktywacji.
Organizacja wiedzy proceduralnej
Systemy reguł - wiedza jest poznawczo reprezentowana za pomocą zestawu reguł. Reprezentacja tego typu pozwala na tworzenia procedur działania.
Reguła - składa się z warunku wyznaczającego zbiór właściwości, które muszą być spełnione, aby uruchomić daną czynność i samej czynności, czyli zbioru produkcji.
Zasada specyficzności reguł - prymat ma reguła bardziej wyspecjalizowana.
Zasada niepowtarzalności reguł - w procesie korzystania z wiedzy proceduralnej może mieć udział specyficzny bufor pamięci, który zawiera pewien zbiór reguł, które zostały użyte w trakcie bieżącego zadania.
Organizacja wiedzy modelach ACT, ACT* i ACT-R
John Anderson
Wiedza może mieć postać sądów, ale również obrazów, a nawet następstwa czasowego.
Wiedza deklaratywna - reprezentowana jest w postaci węzłów (jednostek informacji) i relacji między nimi (powiązania miedzy jednostkami). Połączenia między węzłami charakteryzują się określoną silą związku skojarzeniowego. Aktywacja może być wywołana albo dzięki zewnętrznym bodźcom, albo dzięki przywołaniu informacji z pamięci. Elementy często przywoływane są bardziej aktywne. Aktywacja jest limitowana pojemność pamięci roboczej i czasem. Zatem o charakterze przetwarzania decyduje struktura oraz sprawność mechanizmu aktywacji.
Wiedza proceduralna - reprezentowana w postaci reguł aplikowanych w celu przetwarzania wiedzy deklaratywnej, oraz w postaci informacji zawartych w buforach wyspecjalizowanych modułów (wzrokowego, słuchowego i motorycznego)
Efekt wachlarza - połączenia odchodzące od każdego z węzłów sieci przypominają wachlarz. Na tym efekcie oparto wyjaśnienie interferencji, kiedy to jedna z konkurencyjnych informacji pozostaje niedostępna.
Nabywanie wiedzy
Kodowanie informacji - odbywa się w każdym magazynie pamięciowym.
Zapamiętywanie - dotyczy pamięci krótkotrwałej i długotrwałej.
Nabywanie wiedzy - pamięć długotrwała.
Nabywanie wiedzy semantycznej
Collins, Loftus - nabywanie wiedzy polega na tworzeniu nowych węzłów oraz łączeni zarówno nowych, jak i istniejących za pomocą nowych połączeń. Nowy węzeł zostaje wbudowany w strukturę sieci poprzez powiązanie go z innymi węzłami.
Anderson - jednostki wiedzy są tworzone dzięki regułom produkcji, aplikowanym do informacji pochodzącej ze środowiska. Wiedza proceduralna służy do budowania trwałych reprezentacji wiedzy deklaratywnej.
Nabywanie wiedzy proceduralnej
Anderson - proceduralizacja - przekształcanie jawnej wiedzy deklaratywnej w niejawne procedury działania. Zachodzi w trzech etapach:
Etap deklaratywny - jednostka otrzymuje zestaw instrukcji o określonej umiejętności i sposobie jej nabywania. Tworzone są procedury działania.
Etap kompilacyjny - polega na ćwiczeniu reguł dostarczonych i wygenerowanych dzięki procedurom interpretacji. Jest wysiłkowy i podlega świadomej kontroli. Prowadzi do zwiększenia tempa wykonywanie czynności, wyeliminowania pośrednictwa wiedzy deklaratywnej, a co za tym idzie konieczności werbalizacji oraz połączenia wielu kroków w jedną, autonomiczną procedurę.
Kompozycja - łączenie dwóch lub więcej procedur w jedną.
Automatyzacja - skomponowane w większe całości procedury w coraz mniejszym stopniu obciążają pamięć roboczą. Wyeliminowanie udziału wiedzy deklaratywnej.
Etap proceduralny - automatyczny i niemal bezwysiłkowy.
Proceduralizacji wiedzy towarzyszy:
- generalizacja - uogólnianie nabywanej wiedzy proceduralnej na szerszą klasę sytuacji.
- różnicowanie - odróżnianie warunków uruchomienia różnych procedur.
Nabywanie wiedzy niejawnej
Reber - wiedza niejawna nabywana jest na drodze uczenia się mimowolnego, rozumianego jako proces poznawczy, w wyniku którego jednostka nabywa wiedzę nie jawną niezależnie od świadomych intencji.
Nabywanie wiedze odbywa się niezależnie od świadomej kontroli albo bez udziału wiedzy werbalnej o wszystkich nabywanych regułach.
Sternberg
- transformacja jawnej wiedzy o procedurach w „milczącą” wiedzę proceduralną; wiąże się z pamięcią semantyczną
- niejawne uczenie się reguł proceduralnych na podstawie osobistych doświadczeń; wiąże się z pamięcią epizodyczną
Wiedza ekspercka
- ekspert posiada bardzo obszerną wiedzę, ale jest ona ograniczona do pewnej dziedziny.
Właściwości wiedzy eksperckiej:
- organizacja - wiedza jest uporządkowana na wielu poziomach: od poziomu elementarnych składników po wyabstrahowane struktury wyższego rzędu.
/struktura wydobycia - powiązanie napływającej informacji z zestawem wskazówek/
- proceduralizacja - wysoka sprawność wykonywania procedur przy utrzymaniu zdolności ich werbalizacji
- schematy rozwiązywania problemów - zawierają abstrakcyjną wiedze pozbawioną kontekstu, w którym została ona pozyskana. Łatwo podlegają transferowi pomiędzy różnymi kontekstami.
/efekt eksperta - polega na większej sztywności ekspertów w rozwiązywaniu nierutynowych problemów/
Nabywanie wiedzy eksperckiej
Glaser:
- etap wsparcia zewnętrznego - nowicjusz otrzymuje wsparcie od osób posiadających wiedzę
- etap przejściowy - rozwijanie umiejętności monitorowania i regulacji własnych czynności oraz identyfikowanie kryteriów coraz wyższego poziomy wykonywania zadania.
- etap samoregulacji - pełna kontrola nad nabywaniem wiedzy i wykonywaniem zadań.
Schaumacher i Czerwiński:
- faza przedteoretyczna - wydobywanie przykładów z pamięci opartych na powierzchownym podobieństwie cech danej sytuacji
- faza doświadczeniowa - odkrywanie związków przyczynowych obowiązujących w systemie. Nabywanie wiedzy eksperckiej.
- faza ekspercka - dokonywanie abstrakcji na najwyższym poziomie, możliwość transferu wiedzy.