Filozofia i jej przedmiot

1. Pojęcie filozofia

2. Geneza filozofii

3. Przedmiot filozofii

4. Filozofia wobec innych nauk

5. Działy filozofii

1. Pitagoras - VII w p Chrystusem - użył słowa filozofia

FILEO - miłować

SOPHIA - mądrość

Umiłowanie mądrości

• Grupa - interesowne dążenie do wiedzy (techne) - technik - umiejętność

• Grupa - bezinteresownego dążenia do wiedzy - filozof

2. Grecja - VII - VI w p Chrystusem - pierwsi filozofowie:

• Pitagoras

• Tales

• Demokryt

• Heraklit - nie wejdziesz do tej samej rzeki dwa razy - wszystko płynie

Chiny - Konfucjusz

Indie - Gautama (Budda)

Wyjaśnienie świata

Wiedza potoczna jest najstarsza i dominująca

Tłumaczenie religijne i wiedza religijna

Filozofowie chcieli by wiedza była dostępna każdemu i sprawdzalna (naukowa, teoretyczna)

3. Każda nauka ma swój przedmiot działania (pole, obszar)

Nauki szczegółowe - każda nauka zajmuje się fragmentem świata.

Filozofia - nauka ogólna

W naukach szczegółowych jest postęp wiedzy.

Pytania szczegółowe - odpowiedzi konkretne

Pytania ogólne - brak jednej odpowiedzi.

4. Filozofia matka nauk - z tego wyłoniły się nauki ścisłe

5. Podział jest rzeczą umowną

Podział działów filozofii:

• Anto/logia - byt (jest to co istnieje) / nauka, słowo - nauka o bycie, o świecie

• Gnoseo/logia - wiedza - nauka o ludzkiej wiedzy

• Aksjo/logia - wartość - nauka o wartościach

• Antropo/logia - człowiek - nauka o człowieku

• Metodo/logia - metoda - nauka dochodzenia do wiedzy

• Logika

• Historia filozofii

Wykład 09.10.2004

Antologia - metafizyka

1. Problem ilości bytów

2. Problem powszechników

3. Problem pierwotności

Meta/fizyka - meta - stadion - tor, bieżnia (meta- poza bieżnią)

Physis - przyroda (grec.)

Coś poza przyrodą - duchowe, myślowe

Trzy zasadnicze pytania:

• Co istnieje?

• Jakie jest to co istnieje?

• Jakie prawa rządzą tym co istnieje?

Ad 1. Ile jest podstaw w świecie bytów z których zbudowane jest to co istnieje?

MONIZM - jeden - to pogląd filozoficzny wg którego jest jeden podstawowy byt wchodzący w skład wszystkiego co istnieje.

Pogląd - Demokryt - teoria atomistyczna - atom składnik wszystkiego - cegła (postawić i zburzyć i znów postawić na nowo)

DUALIZM - dwa - te byty współistnieją razem.

Pogląd: chrześcijaństwo - ciało i dusza

IV wiek przed Chrystusem - Arystoteles - hyle/morfizm (grec.)

Hyle (łac.)- tworzywo, materia

Morfizm (łac.) - kształt, forma

Rzeźba - marmur (tworzywo)

- kształt

Chrześcijaństwo - stwórca i stworzenie

PLURALIZM - wiele bytów - teoria monada

XVIII w G. Leibniz - matematyka - rachunek różniczkowy

Ad 2. Powszechnik

Uniwersalium (łac.) - wskazanie na konkretny - TEN - brak imion

Ogólny obraz - abstrakcja

Podział na dwie grupy:

• byty jednostkowe, konkretne

• byty ogólne

W jaki sposób istnieją byty ogólne (powszechniki)

• istnieją tak samo jak byty jednostkowe

• istnieją inaczej

Realizm - to pogląd filozoficzny wg którego powszechniki są rzeczami i istnieją jak rzeczy, można zobaczyć, dotknąć (res (łac.) - rzecz). Platon - idealizm (zawiera realizm)

Nominalizm - pogląd filozoficzny wg którego byty ogólne (powszechniki) nie są rzeczami, są tylko nazwami i istnieją tylko w ludzkim umyśle, np. kawałki kredy - ogólnie kreda...

Autor nominalizmu - XIV w Anglia - Wilhelm Ockham - franciszkanin - zasada metodologiczna (brzytwa Ockhama) - zasada ekonomii myślenia.

Nomen (łac.) - imię, nazwa.

Nie należy mnożyć bytów ponad potrzebę.

• Naukowiec jest tylko odkrywcą - realizm - rola bierna

• Naukowiec jest twórcą - nominalizm - rola aktywna

Ad 3. Który z bytów jest pierwszy?

Dwa stanowiska na temat pierwotności:

Idealizm - (idea - łac.) - to pogląd filozoficzny wg którego idea - Bóg - świadomość jest pierwotna, a materia jest wtórna.

Materializm - to pogląd filozoficzny wg którego materia (przyroda) - to co fizyczne jest pierwotne, a idea jest wtórna.

Idealizm - dwie formy:

• Idealizm obiektywny - (obiekt - łac.) - przedmiot, rzecz - pochodzący od rzeczy.

Pogląd filozoficzny wg którego, byt pierwotny jest niematerialny i nie zależy do człowieka.

• Idealizm subiektywny - (subiekt - łac.) - sprzedawca, podmiot, osoba.

Subiektywny - zależny od osoby.

Pogląd filozoficzny wg którego, byt pierwotny jest niematerialny i zależy do człowieka.

Pierwotna jest ludzka myśl, świadomość.

• Platon

• Filozofia chrześcijańska

• Jerzy Fryderyk Hegel

Platon - grek - IV w przed Chrystusem - największy myśliciel, twórca idealizmu.

Uczeń Sokratesa, nauczyciel Arystotelesa, a ten nauczycielem Aleksandra

Macedońskiego.

• Świat jest różnorodny, każdy jest inny

• Jedność - zbiory, podobieństwa - świat tworzy całość

Wg Platona są dwa światy - jest świat rzeczy i świat idei (wzorce, które oglądamy zmysłami)

• świat wzoru

• świat kopii - (przenośnia o jaskini)

Wędrówka dusz - reinkarnacja

Spisitus - duch

Spirytualizm - nauka o duszy

Memosis - pamięć (grec.)

Amneza - nie pamiętać

Anamneza - przypomnienie

Hegel - 1770 - 1831 - wykładał - Jena i Berlin - wpływ na marksizm (ukąszenie Hagelowskie), historyk.

Co jest przyczyną, że historia się zmienia?

W historii nie dzieje się to co chcą ludzie, nie rządzą ludzie, jest duch świata, rozum historii (czasy Napoleona)

Wyjaśnienia do procesów historycznych:

• Duch świata jest chytry

• Traktuje ludzi jak narzędzie

• Duch świata wyrzuca bohaterów na śmietnik

• Mądrość pojawia się o zmierzchu

Wykład 10.10.2004

MATERIAZLIZM- filozofia materialistyczna.

Trzy formy materializmu:

1. materializm żywiołowy (byt pierwotny to żywioł: ogień, woda)
   inaczej materializm naiwny lub jońska filozofia przyrody

2. materializm atomistyczny (atomizm)

3. materializm mechanistyczny (mechanicyzm).

Ad. 1 Pogląd, od którego zaczęła się filozofia materialistyczna.

Przedstawiciele to Tales i Heraklit.

Tales uważał, że wszystko pochodzi od wody. Pierwotnym bytem jest woda, a reszta to byty wtórne pochodzące od wody. Świat jest jednością i różnorodnością.

Heraklit uważał, że wszystko co nas otacza ma ciepłotę, bytem pierwotnym jest ogień.

Jonia- nazwa geograficzna, jońska filozofia przyrody.

Ad.2 Forma pierwotna ad.1 przyczyniła się do utworzenia materializmu atomistycznego.

a'tomos

nie dzielić (tomograf, opis warstw, rysunek warstw)

Twórcą m. atomistycznego był Demokryt i to on wymyślił słowo „atom” i złożył je z dwóch słów (patrz wyżej). Demokryt uważał, że świat jest jednością, ponieważ wszystko co istnieje jest zbudowane z najmniejszych niepodzielnych cząstek. Uważał, że atomy maja właściwości:

• atom jest niepodzielny

• atomy znajdują się w próżni

• atomy muszą być w ruchu same z siebie, ruch jest ich własna wewnętrzną cechą, ruch

atomów jest chaotyczny, przypadkowy.

Demokryt uważał, że to co jest zbudowane z atomów jest nietrwałe z powodu ruchu (bo podczas niego rozpada się ich struktura). Ten pogląd ma 2 500 lat.

Demokryt zastąpił byt pierwotny atomem i dlatego ten byt jest tomizmem materialistycznym. Zastąpił on konkretne żywioły abstrakcją, czyli atomem (abstrakcja się nie starzeje). W IX wieku odkryto, że atom jest podzielny i składa się z cząstek elementarnych.

Ad. 3 Materializm mechanistyczny- to pogląd, który powstał na przełomie XVII i XVIII wieku. Pogląd ten wykorzystywał wiedzę z zakresu mechaniki.

Przedstawiciele to dwaj Francuzi:

Paweł Holbach
Julian la Mettriew.

Twierdzili oni, że świat można porównać do: mechanizmu, maszyny. Cechą jest funkcjonowanie zgodnie z zasadą „materialny bodziec jest materialna przyczyną”. Uważali, że to co w świecie jest pierwotne jest materialne. Do tego poglądu wyjaśnienia świata wykorzystali przykład z zegarem. ------------ Każdy element świata ma swoje miejsce i przypisane funkcje.

Filozofowie Ci uważali, że wszystko w świecie jest uporządkowane i nie należy w niego ingerować.

Julian la Mattriew wydał książkę 250 lat temu i tytuł jego książki wtedy zaszokował wszystkich ludzi, a dziś już nie szokuje („Człowiek- maszyna”). Filozofię tą poparł w przykładzie, porównując dwa społeczeństwa- Anglii i Francji.

Anglia

To kraj gdzie istniała już produkcja, kwitł handel, żegluga, ludzie silni i pracowici i z pracy czerpali dużo korzyści.

Charakteryzując Anglię, uważali, że pracowitość ludzi, wytrwałość, przedsiębiorczość, ambicja- to cechy twarde i daja gwarancje osiągnięcia sukcesu.Francja

To kraj feudalny, głównie żył z rolnictwa, słabo rozwinięty przemysł, społeczeństwo delikatne i słabe.

Sssbb

aaa

Francuz- słaby człowiek, słaby kraj, jest przeciwieństwem Anglika. Francuz nie lubi pracować, chce żyć wygodnie, jest słaby i delikatny.

La Mettriew mówił, że maszyna działa w zależności od przyczyny, przykład Anglii i Francji, tj.:

- budowy konstrukcji,
- energii.

Przykład dzisiejszy materializmu mechanicznego to pewne uczucia u ludzi, które można sprowadzić do reakcji chemicznych lub reakcji nerwowych- uczucia mają wyjaśnienie materialne.

Wykład 24.10.2004

WŁAŚCIWOŚCI BYTÓW

1. Problem zmian

2. Problem przyczynowości

Ad. 1. Problem zmian - dwa skrajne stanowiska (poglądy)

1. Ruch jest powszechny, zmienia się wszystko, nie ma spoczynku.

Pogląd i przedstawiciel - Heraklit - ojciec teorii ruchu powszechnego.

Pogląd o powszechności zmian (VARIABILIZM - VARIUS)

PANTA RHEI - wszystko płynie

Jesteśmy i nie jesteśmy zarazem. Między życiem a śmiercią nie ma głębokiego skoku. Żyjąc umieramy, umierając żyjemy.

2. Nie ma ruchu, istnieje tylko spoczynek, ruch to złudzenie ludzkich zmysłów.

Pogląd i przedstawiciele:

IV wiek przed Chrystusem - miejscowość Elea

Grupa Eleaci - Parmenides z Elei i Zenon z Elei

Pogląd Eleatyzm

Paradoksy Eleackie - wynik zaskakujący

• Jeśli istnieje ruch

Argument z połowy drogi - ile jest tych połówek - nieskończenie wiele, czyli stoimy w miejscu.

• Wypuszczenie strzały z łuku, ruch strzały jest to suma nieskończenie wielu punktów stanu spoczynku.

• Wyścig Achillesa z żółwiem.

1. meta w tym samym miejscu

2. …

3. i Achilles i żółw stoją w miejscu.

Eleaci założyli, że czas i przestrzeń są nieskończenie podzielne, nie ma najmniejszej cząstki.

Pogląd o falowym (ciągłym) charakterze materii

Pogląd o cząsteczkowej naturze materii (korpuskuła)

Pogląd dzisiejszy - korpuskularno-falowy

Ad.2 Przyczynowość

Świat jest ułożony w związek przyczynowo-skutkowy.

Chcę skutku, wywołuję przyczynę.

Mam skutek szukam przyczyny.

Pogląd przyczynowo-skutkowy - determinizm jednoznaczny - konieczność i przypadek (wyjątek nie potwierdza reguły tylko ją obala).

Nie ma przypadków są tylko konieczności. Przypadek też jest koniecznością, tylko jej nie znamy (przyczyny). Jest to łańcuch przyczynowo-skutkowy.

Determinizm wieloznaczny - istnieją konieczności i przypadki.

Koniecznością jest skutek, który musi nastąpić.

Przypadek to skutek, który ,może nastąpić.

Zachowania wielkiej grupy ludzi nie jesteśmy w stanie przewidzieć.

Pogląd negujący przyczynowość - indeterminizm - odrzucający istnienie związku przyczynowo-skutkowego sugerujący, że świat ma charakter przypadkowy (autor - Dawid Hume (Jum))

1. Następstwo czasowe

A…………………….B A- naciśnięcie cyngla

B- strzał

2. Następstwo czasowe powtarza się

A - przyczyna

B - skutek

Nie ma uzasadnienia, że istnieje związek przyczynowo-skutkowy (nie zawsze po naciśnięciu cyngla będzie strzał).

Z faktu, że coś następuje po czymś, nie znaczy wcale, że następuje dlatego.

Świat jest chaotyczny, przypadkowy, w każdej chwili może się wszystko zdarzyć.

3. Stosunek sprawczy (potrzebne wszystkie informacje, a takich nie posiadamy).

W latach dwudziestych XX wieku pojawił się indeterminizm fizykalny - Werner Heisenberg - teoria nieoznaczalności (dotyczy cząstek elementarnych - zachowują się chaotycznie i przypadkowo - są nieprzewidywalne).

Bohr

W świecie makro jest porządek, ale w świecie mikro jest chaos.

Wykład 06.11.2004

Teoria poznania

Gnoseologia, episto………

1. Problem poznawalności świata

2. Problem dróg poznania

3. Problem prawdy

Ad.1.

Czy można uzyskać wiedzę o otaczającym nas świecie, jaki zakres można uzyskać, jakie są bariery uzyskania wiedzy?

TAK - optymizm

NIE - pesymizm

NIE WIEM - sceptycyzm

Optymizm poznawczy - świat można poznać

Przedstawiciele: - J.Locke - XVII w. - tabula rasa (czysta tablica)

Czy istnieje wiedza wrodzona?

Pogląd: - nie istnieje wiedza wrodzona (jest czystą tablicą)

Zmysły odbierają bodźce zewnętrzne, czyli wiedza jest nabyta.

Rozum to pusty pokój, jak do niego wniesiemy meble, to zapełniamy go.

Teoria lustrzanego odbicia, rozum odbija to co pokażą zmysły.

Różnice w wiedzy są spowodowane różnicą odbierania przez zmysły

(ukształtowanie zmysłów).

Realizm poznawczy - naiwny (uproszczony) - można uzyskać wiedzę o świecie.

Im więcej doświadczeń tym bardziej poznajemy świat (czas)

Przedstawiciele: - A. Comte - I połowa XIX w. Francuz

- wprowadził pozytywizm

- wymyślił słowo socjologia

Trzy okresy ludzkiej wiedzy:

1. Okres metafizyczny, religijny, fikcyjny

• Wiara w Boga, można ją wytłumaczyć „… bo taka była wola Boga” (tłumaczenie religijna)

2. Okres abstrakcyjny, filozoficzny

• Świat jest poznawalny, ogólnymi pojęciami filozofów np. przyczyna, skutek, materia, idea, żywioł, ruch, spoczynek…

3. Okres teoretyczny, naukowy

• Świat jest wyjaśniany na sposób naukowy (np. język matematyki, zjawiska pewne), coś pozytywne.

Pogląd pozytywny - scjentyzm, można poznać świat naukowo.

Nauka jest najważniejsza dziedziną życia, pozwala poznać świat w pełni.

Antyscjentyzm - lęk przed nauką, naukowcami (bomby, klonowanie), nauka stała się

Tajemnicą.

Problemy można poznać i rozwiązać bez nauki (pozanaukowy ) np. medycyna

naturalna.

Pesymizm poznawczy - Agnostycyzm (niewiedza) - niepoznawalność świata

Przedstawiciele: D. Jum - potrafimy dostrzec co się zdarzyło wczoraj, co było i przy czym byliśmy obecni. Wiedza jest rejestrem zdarzeń.

Emanuel Kant - zwolennik agnostycyzmu. Twierdzi, że jest wiedza wrodzona i wiedza nabyta..

Apriori - wcześniejszy od doświadczenia

Aposteriori - późniejszy po doświadczeniu

Przewód kopernikański - wstrzymał słońce, ruszył ziemię - świat jest jaki jest, a jak ja go poznam to moja sprawa.

Jest wiedza wrodzona - rodzimy się ze zdolnością poznawania świata

• Co to jest?

• Jakie to jest?

Nazwa nie odpowiada na pytania.

Ding an sich - rzecz sama w sobie

Wszystko co istnieje ma dwa aspekty:

- istota - co to jest?

- zjawisko - jakie to jest?

Istota świata jest niepoznawalna, ale świat jako zjawisko można poznać.

Sceptycyzm

Przedstawiciele: B. Pascal - nie wiadomo, czy świat jest poznawalny.

Skąd pochodzę i dokąd idę.

Zwątpienie w wartość ludzkiej wiedzy.

Sceptycyzm metodologiczny - pogląd - żadnej wiedzy nie uważać za pewną

i ostateczną. W każdą wiedzę należy wątpić - de omnibus dubitandum

Ad.2.

Drogi poznania - jakich metod, środków używać żeby poznać świat.

Ludzkie zdolności poznawcze - zmysły i rozum

Pięć dróg poznania

1. Iluminacja

2. Intuicjonizm

3. Empiryzm

4. Racjonalizm

5. Sensualizm

1 i 2 - można nie używając zmysłów ani rozumu

iracjonalizm - poza - rozumem

3, 4 i 5 - zmysły i rozum są konieczne do poznania świata

Iluminacja - oświecenie (Platon - przypominanie - pierwszy)

Św. Augustyn - wykorzystał teorię przypomnienia i stworzył teorię oświecenia.

Wiedza wrodzona pochodzi od Boga, nie dostrzegamy jej, nie używamy jej, dopuki nie nastąpi oświecenie.

- Spiritus flat, ubi vult - duch zjawia się tam gdzie chce.

Intuicjonizm - gdzie najlepszą drogą do wiedzy jest intuicja (oświecenie wewnętrzne)

H. Bergson - twórca intuicjonalizmu. Poddał krytyce ludzki rozum.

1. rozum na charakter statyczny (porównanie ze zdjęciem - zatrzymany czas) - to było takie w tamtej chwili.

2. rozum ujmuje świat partykularnie (fragmentarycznie) - całość nie potrafimy ująć, objąć. Wiktymologia - nauka o ofiarach przestępstw (w jaki sposób ofiara przyczyniła się do przestępstwa).

3. rozum nasz kwantyfikuje świat (ujmuje ilościowo). Dwa aspekty - ilościowy i jakościowy. Ilość można zmierzyć, jakości się nie da.

4. ludzki rozum relatywizuje świat (relatywny - warunkowy, zależny)

Empiryzm - pogląd wg którego najlepszą drogą prowadzącą do wiedzy to zmysły (doświadczenia). Pojawił się w XVI w. - Wyspy Brytyjskie.

1. Empiryzm genetyczny - J. Locke - pogląd z którego wszelka wiedza wynika z doświadczenia, bez doświadczeń nie ma wiedzy.

2. Empiryzm metodologiczny - F. Bacon - pogląd wg którego rozum ludzki może poznać świat, ale wiedza ta jest zniekształcona. Do prawdziwej wiedzy prowadzi wyłącznie doświadczenie. Teoria idole - idola - grec. - zjawa, złudzenie rozumu, oman.

Bacon - krytykował umysł

Cztery cechy ludzkiego rozumu (złudzeń)

1. Idol gatunku, plemienia

2. Idol jaskini (jednostki ludzkiej)

3. Idol rynku (kolokwium - rozmowa, język)

4. Idol teatru (życie to teatr, my odgrywamy w nim role, życie pisze scenariusze, przeważają teorie, które wyznajemy)

Racjonalizm - najlepsza droga do wiedzy, to używanie rozumu.

Ratio - rozum

Twórca poglądu racjonalizmu - R. Descartes (Kartezjusz) - „Rozprawa o metodzie” (40 stron) - zawarta metoda zasady naukowej.

Cztery zasady metody naukowej:

1. Tak długo badaj, aż poznasz - zasada oczywistości

2. Dzielić na elementy, opisać i scalić - zasada analizy

3. Zaczynać od najprostszych i po kolei… - zasada syntezy

4. Nie pominąć żadnego elementu (całościowa) - zasada holizmu

Wniosek:

Chcę poznać coś, chcę mieć wiedzę pełną, pewną i prawdziwą.

5. Zmysły są złudne - nie ufaj komuś lub czemuś, jeśli Cię choć raz zawiódł.

Rozum tez zawodzi - jawa to czy sen…, nie potrafi oddzielić prawdy od fałszu, rzeczywistość poddaje wątpliwości.

Dubito ergo cogito - wątpię więc myślę

Cogito ergo sum - myślę więc jestem

Sensualizm

Twórca - Berkeley (istnieje tylko to co postrzegamy).

Źródłem naszej myśli są zmysły, rozum nie bierze udziału w tym procesie.

Ad.3.

Teoria prwdy

1. Klasyczna definicja prawdy

2. Nieklasyczne teorie prawdy

Ad.1

Wiedza prawdziwa - wiernie opisująca świat i dająca się wykorzystać. Prawdziwe mogą być osoby, zjawiska, sytuacje - uznaje się ją jako cechę (prawda - cecha świata).

W filozofii prawdziwa może być myśl, zdanie twierdzące.

Prawda to cecha zdań twierdzących.

Filozofowie podzieleni na dwie grupy (większość opowiada się za klasyczną definicja prawdy - pierwszy Arystoteles)

Veritas ets adaeqatio rei et intellectus

Prawda to zgodność rzeczy i myśli

Prawdziwa może być nasza myśl, wtedy gdy zgodna jest z rzeczą o której myślimy. Problem kryterium prawdy - jak porównać zgodność myśli z rzeczą?

I połowa XX w. - K. Popper - najwybitniejszy metodolog - teoria falsyfikacji (na drodze praktycznej nie można wykazać prawdziwości zdania - weryfikacja (łac))

Falsyfikacja - (fałszowanie) jedna obserwacja, jeżeli znajdziemy fałsz, to mamy falsyfikację

Ad.2.

1. Teoria oczywistości - Kartezjusz.

Prawdziwe jest takie zdanie, które jest całkowicie jasne i nie budzi żadnych wątpliwości

• stan psychiczny (psychologiczna teoria prawdy - odwołuje się do naszych uczuć)

• Teoria koherencji - G.Leibniz.

Prawdziwe jest takie zdanie, które bez poddania w sprzeczność logicznie można włączyć w system zdań już wcześniej uznane za prawdziwe. Koherencja - spójność.

3. Teoria pragmatyczna - W. Jamek.

Prawdziwe jest takie zdanie, które jest dla nas użyteczne, ponieważ pozwala nam działać skutecznie

.

4. Teoria konwencji - R.Poinare.

Prawdziwe jest takie zdanie, które zostanie zaakceptowane przez grono kompetentnych ludzi. Konwencja - umowa, porozumienie.

Zasada autorytetu - prawdziwe jest takie zdanie, które wypowiada osoba lub instytucja uznawana za autorytet.

Wykład 21.11.2004

Etyka (etos) - grec. - obyczaj - (mos) łac. - obyczaj

1. Normy moralne a normy prawne

2. teorie pochodzenia moralności

3. Trwałość norm moralnych

Ethicos - moralis - taki, który dotyczy obyczajów

Ad.1.

Dział filozofii, który zajmuje się problemem dobra i zła jest to etyka - teoria moralności. Jest to zbiór norm, ocen wartości i wzorów postępowania w stosunkach międzyludzkich, którymi to normami ludzie kierują się świadomie i z przekonaniem.

Nakaz lub zakaz postępowania - to norma.

Normy mogą być wyposażone w sankcje (informacje o następstwie).

Ocena - to przypisanie postępowaniu ludzkiemu wartości moralnej.

Wartość moralna - to uogólniony wzór postępowania (uczciwość, szacunek, patriotyzm)

Wzory postępowania - to spersonifikowany wzór postępowania (przykład osoby)

Selfmademan - człowiek, który doszedł do sukcesu samodzielnie (np. od pucybuta do prezydenta - Clinton, Wałęsa).

Moralność odnosi się do stosunków międzyludzkich, ma charakter dobrowolny.

Różnice między normami moralnymi a prawnymi:

Normy prawne - wyrastają z norm moralnych.

Prawo ma zawsze charakter anachroniczny tzn spóźnione w czasie (zachowania, które już miały miejsce)

Prawo nie działa wstecz

Lex retro non agit

Prawo ma charakter pisany - jest szczegółowe.

Normy prawne zawsze wyposażone są w sankcje, tworzą je zawodowi prawnicy (parlamentarzyści), natomiast moralne tworzy samo społeczeństwo.

Prawo ma charakter represyjny, a moralność ma charakter dobrowolny.

Twarde prawo ale prawo

Dura lex sed lex

Nieznajomość prawa szkodzi

Jus ignorare nocet

Sankcje za naruszanie norm prawnych są zawsze skupione w przypadku moralności - sankcje rozproszone. Są różne zbiory norm moralnych.

Ad.2.

Teorie pochodzenia moralności.

Normy moralne pochodzą spoza świata ludzkiego hetownomiczna teoria moralności.

Ludzie sami tworzą teorie moralne (autonomiczna teoria)

Nietsche - wg niego to przyroda decyduje co jest dobre a co złe.

Teoria moralna, której autorem był Arystoteles

Aurrea mediocritas

Etyka złotego środka

Gnothi seauton

Poznaj samego siebie

Meden agan

Zachowaj umiar

E. Kant - drugi autor teorii moralnej - postępuj tak, jak chciałbyś aby postępowali wszyscy, zawsze.

Ad.3.

Trwałość norm moralnych.

Czy istnieją wieczne i ogólnoludzkie normy moralne?

Pogląd mówi, że takie istnieją, ponieważ istnieje odwieczne 10 przykazań.

Przeciwnicy mówią, że normy moralne są zmienne (przykazanie: nie zabijaj - ale, na tym przykładzie pokazali odstępstwa od tej normy np. wojna, aborcja, eutanazja, zabójstwo w obronie własnej).

Wykład 04.12.2004

Filozofia człowieka - antropologiczna

Problem wolności

1. Fatalistyczne ujęcie wolności

2. Deterministyczne ujęcie wolności

3. Negatywne ujęcie wolności

4. Liberalne ujęcie wolności

5. Pozytywne ujęcie wolności

6. Ucieczka od wolności

Pojęcie wolności dotyczy tylko ludzkości.

Ad 1. Fatum - przeznaczenie (człowiek nie jest istotą wolną )

Hegel - zwolennik fatalii

- nad światem panuje byt - rozum historyczny

- człowiek stara się zrozumieć rozum historii i własne cele podporządkowuje jemu.

Heglowska definicja wolności - wolność to zrozumiana konieczność.

Teodycea - rozważanie problemu wolnej woli, obrona doskonałości bożej - pogląd

Filozofii chrześcijańskiej (św. Augustyn) - jak pogodzić, że Bóg wie wszystko co każdy z nas zrobi w przyszłości (a człowiek ma wolną wolę?)

Ad 2.

Człowiek jest pozbawiony wolności, zależy od sił przyrody.

F.Nietzsche - krytykował chrześcijaństwo, jego słownictwo wykorzystane przez III

Rzeszę .

Filozofia życia - człowiek należy do przyrody, jest jej częścią - najważniejsze -

Człowiek ma prawo do życia. Nie ma miejsca na litość - bądź bezlitosny do tego

wszystkiego co jest słabe. Życie jest samo w sobie celem człowieka, czyli nie ma celu.

Krytyka wolnej woli.

Nowa moralność

- moralność niewolników (dobrze wyposażeni przez przyrodę) mają uczucia - litość,

słabość, cierpliwość,

- moralność panów - twarda postawa wobec życia.

Litość - szkodliwe uczucie, gdyby była tylko litość, świat zginie, przestaje istnieć,

przysparza cierpienia.

Nadczłowiek - czyli ten, który żyje zgodnie z prawem przyrody.

Tako rzecze Zaraustra - tytuł książki.

Ad 3.

Człowiek powinien tak żyć aby mieć najmniej potrzeb, nie mieć pokus uwolnić się

„od”

Sokrates, Budda

Ad 4.

J.S. Mill - jeden z twórców liberalizmu

Najważniejszą wartością jest wolność (możesz robić wszystko nie szkodząc życiu lub

zdrowiu drugiego człowieka)

laissez fair

zasada - swobodnie

czynić (działać)

- co nie jest zakazane to jest dozwolone

- instytucji, władzy - wolno tylko to do czego jest uprawniona

Ad 5.

Człowiek powinien być wolny „do”.

Człowiek jest wolnym i powinien z niej korzystać.

Egzystencjalizm

Egzystencja poprzedza esencję.

Istnienie poprzedza istotę.

J.P Sartre - pisarz, dramaturg, filozof - „Drogi wolności”

A. Camus - człowiek jest istotą absolutnie wolną, ludzka wolność ma tylko jedną

barierę - skazana na wolność.

Prekursor Egzystencjonalizmu - Duńczyk - S.Kierkegaord

Albo…… albo

Wybieramy i jesteśmy za to odpowiedzialni.

Człowiek powinien być wolny i samotny, nie mieć przyjaciół, nie wiązać się z nikim.

Istnienie ludzkie jest tragiczne.

J.P. Sartre - na czym polega istnienie?

Wolność absolutna - możemy zrobić ze sobą wszystko, przekreślić to co było i

decydować co będzie.

Ad 6.

E. Fromm - Ucieczka od wolności - ludzie dążyli do wolności ale jej nie mieli:

- wolność do oświaty

- wolność do środków przekazu

- wolność polityczna

- wolność ekonomiczna

- wolność do konsumpcji

Wolność jest uciążliwa, zbyt wiele wyborów, podejmowanie decyzji, ponoszenie

odpowiedzialności.

Wybrać autorytet i na niego zrzucić odpowiedzialność za ponoszone decyzje (Hitler,

czasy współczesne - marketing, reklama).

Wykład 18.12.2004

Dialektyka i erystyka

Metodologia

Dialego - różnicować, dzielić

Dwa znaczenia dialektyki:

1. Sokrates - sztuka dyskutowania.

2. Hegel - ogólna teoria ruchu i rozwoju świata.

Etapy:

- elenktyka - burzenie, niszczenie

- majentyka - położnictwo, pomoc w rodzeniu

- erystyka - niezgoda

Omfalos - w Deltah kamień w muzeum (pępek) , przez Greków uważany za pępek świata.

„Wiem, że nic nie wiem”

Metoda elenktyczna - doprowadza rozmówcę do zwątpienia tylko przez zadawanie pytań.

Metoda majentyczna - tak formułować pytania, by rozmówca sam doszedł do prawdy.

Metoda erystyczna - wykorzystanie rozmówce, wprowadzenie niezgody, sztuka prowadzenia sporów.
Eris - bogini grecka, niezgody, sporu. Twórca słowa erystyka - Artur Schopenhauer.

FILOZOFIA WSCHODU ( Indie, Chiny)

Etnokulturowość - każda grupa etniczna ma swoją kulturę.

Trauttore traditore (włoski)

Tłumacz jest zdrajcą

ELIADE (Rumun) - specjalista od religii wschodu.

Europejczyk i Hindus należą do różnych światów.

Intelektualista - Tagore (Indie) źródła filozofii indyjskiej.

Budda - oświecenie.

Cztery buddyjskie kazania o istnieniu (Kazania Buddy):

1. Życie jest cierpieniem.

2. Źródłem cierpień są pragnienia, żądze.

3. Co zadaje nam cierpienie trzeba to usunąć (usunąć żądze).

4. Żeby usunąć żądze trzeba zapanować nad ciałem i umysłem.

Cechy filozofii indyjskiej:

1. Skoncentrowana na jednostce

2. …

3. Samoobserwacja - świadoma jaźń, nie ma jednej prawdy.

4. Przeświadczenie, że człowiek jest równy przyrodzie.

5. Rozumowanie to przeżycie, opanowanie siebie.

6. Szczególny szacunek dla mędrców, autorytetów.

7. Religia tolerancyjna - brak misjonarzy, każdy ma prawo do swoich poglądów.

Buddyzm ZEN - zagadki - Koan

Buddyzm MU - nicość

Koan - słyszałeś klaśnięcie jednej dłoni?

- gdzie byłeś zanim się pojawili Twoi rodzice?

Karma - los, przeznaczenie, uczynki poprzedniego żywota.

Tryszna - pożądanie

Nirwana - egzystencja wolności, wyciszenie pragnień, żądzy.

Buddą może być każdy, kto głosi pogląd religijny, filozoficzny

Konfucjanizm

Dialogi konfucjańskie - Tezy

1. Społeczeństwo ma charakter hierarchiczny.

2. Podstawą społeczeństwa jest system rodzinny, kult przodków, szacunek dla starszych.

3. Zasada wzajemności - wszyscy mają wobec siebie obowiązki.

4. Zasada etykiety - przestrzegać obowiązków, być grzecznym, uśmiechniętym, uprzejmym.

Grecka filozofia przyrody

Szkoła jońska

Szkoła pitagorejska

Szkoła eleatów

Empedokles i Anaksagoras

5. Szkoła atomistów

1. Szkoła jońska

Filozofia grecka powstała w VII - VI w. p.n.e., na obrzeżach Azji Mniejszej, w krainie geograficznej o nazwie Jonia, w mieście-państwie (polis) Milet. Tam powstały pierwsze szkoły filozoficzne: „szkoła jońska” i „szkoła milezyjska”. Do grupy filozofów przypisanych do „szkoły milezyjskiej” należą: Tales z Miletu, Anaksymander i Anaksymenes (obaj także z Miletu. Pojęcie „szkoła jońska” jest szersze i obejmuje również Heraklita z Efezu. Obie szkoły ukształtowały się wokół problemu poznawczego, nazwanego „pierwszym pytaniem filozoficznym”, które brzmiało: „jak powstał świat i z czego jest zbudowany?” lub w nieco innym sformułowaniu: „jaki był początek przyrody i co stanowi jej główną zasadę?”

W starożytności mówiono, że filozofia zajmuje się pytaniem o „arche”. Greckie słowo „arche” miało podwójny sens: z jednej strony znaczyło ono tyle, co początek, pra-tworzywo, z którego wszystko powstało, a z drugiej strony, odnosiło się do natury lub zasady rzeczywistości aktualnie istniejącej. Pierwsi filozofowie greccy uważali, że aktualnie wszystkie byty, z których składa się rzeczywistość, są zbudowane z tego samego tworzywa, z którego kiedyś powstały.

Tales z Miletu: (ok. 625 do ok.545 r. p.n.e.), głosił pogląd, że „wszystko jest z wody”. Z wody powstało i z wody się składa oraz po wszystkich przemianach do wody powróci.

Anaksymander: (od ok. 609 r. p.n.e. do ok. 546 r. p.n.e.), przyjaciel i uczeń Talesa, autor pierwszego dzieła filozoficznego pt.: „O przyrodzie”, był zdania, że początkiem i zasadą świata (arche) jest substancja różna od wszystkich postrzeganych żywiołów i nazwał tę substancję „bezkresem” („apeiron”). Ów „bezkres” charakteryzuje się dwiema własnościami: jakościową nieokreślonością oraz ilościową nieograniczonością. Na pytanie, w jaki sposób z „bezkresu” powstał cały zróżnicowany świat?, Anaksymander odpowiadał, że najpierw wyłoniły się przeciwieństwa zimno i ciepło, a następnie z tych przeciwieństw powstały konkretne żywioły, jak: ziemia, woda, powietrze, ogień i dalej z żywiołów powstały wszystkie konkretne rzeczy.

Anaksymenes: (ok. 585 do 525 r. p.n.e.), uczeń Anaksymandra, także autor dzieła „O przyrodzie”, dokonał syntezy stanowiska Talesa i Anaksymandra i uznał, że „arche” to powietrze, które jako jedyny z żywiołów spełnia dwa warunki, jakie miał na uwadze Anaksymander w odniesieniu do „bezkresu”. Na pytanie, w jaki sposób z powietrza powstał świat wszystkich rzeczy, Anaksymenes odpowiadał, iż dokonało się to na zasadzie rozrzedzania i zagęszczania się powietrza.

Heraklit z Efezu (ok. 540 do ok. 480 r. p.n.e.); był kontynuatorem przyrodniczych zainteresowań swych poprzedników ze szkoły milezyjskiej; mocno akcentował i rozwijał zagadnienia zmienności, względności oraz rozumnego porządku wszechrzeczy. Heraklit uznał ogień za źródło i zasadę wszechświata. Według niego, wszechświat zawsze był i zawsze będzie „żywym ogniem”: na przemian przygasającym i rozpalającym się. Przemiany ognia następują według schematu koła i dokonują się w dwóch zasadniczych kierunkach: „od ognia” i „do ognia”. Ogień (droga w dół) ochładzając się, przechodzi w powietrze, powietrze - w wodę, woda - w ziemię, ziemia (droga w górę) - ocieplając się przechodzi w wodę, woda - w powietrze, powietrze - w ogień itd.

Tę ciągle zmieniającą się, dynamiczną rzeczywistość Heraklit porównywał z rzeką, do której nie można wejść dwa razy jako do tej samej. Był twórcą powiedzenia, które na zawsze pozostało związane z jego imieniem, że „wszystko płynie” (w jęz. gr. panta rei).

Ze zmienności rzeczy, Heraklit wyciągnął logiczny wniosek o ich względności.

Istnienie świata polega na jego ciągłym stawaniu się. Jedyną stałą własnością świata jest to, że się zmienia oraz stały jest również porządek, według którego zmiany się dokonują. Ten porządek pochodzi, według Heraklita, od boskiego rozumu, który jak siła kosmiczna przenika od wewnątrz całą rzeczywistość. Ów boski rozum wszechświata Heraklit nazywał „Logosem”.

2. Szkoła pitagorejska

Związek pitagorejski został założony przez Pitagorasa ok. VI w. p.n.e. w Płd. Italii (zach. kolonie Greków).

Najważniejszym podłożem Związku pitagorejskiego były wierzenia religijne oparte o pewną koncepcję duszy ludzkiej, do których pitagorejczycy dołączyli swoją teorię na temat bytu oraz pewne reguły etyczne i obyczajowe.

W koncepcji duszy ludzkiej, która była istotą ich poglądów na życie człowieka a później w istotny sposób wpłynęła na poglądy Platona, Pitagoras i jego uczniowie przyjmowali założenia, iż: dusza ludzka istnieje oddzielnie od ciała; podlega wędrówce (metempsychoza, reinkarnacja) i może łączyć się z dowolnym ciałem (metamorfozy ludzi i zwierząt); ciało jest dla duszy więzieniem; przebywanie duszy w ciele jest dla niej karą za popełnione grzechy (wynik upadku); celem duszy jest wyrwanie się z kręgu wcieleń poprzez odbycie pokuty i oczyszczenie się z win.

Na pytanie: „jak powstał świat i z czego jest zbudowany” pitagorejczycy odpowiadali krótko, że początkiem i istotą świata jest liczba (liczba jest „arche”). Rozumieli przy tym liczbę nie jako abstrakcję, lecz jako wielkość przestrzenną i realną siłę w przyrodzie. Liczba decyduje o własnościach rzeczy, dzięki niej powstają figury przestrzenne. Jej to świat zawdzięcza swój kształt i ład.

3. Szkoła eleatów

Szkoła eleatów jest nazywana także „szkołą elejską”. Jedna i druga nazwa pochodzi od miasta Elea w Płd. Italii (zach. kolonie Greków), w którym w VI-V w. p.n.e. istniała szkoła filozoficzna, głosząca poglądy całkowicie odmienne od tych, jakie we wschodnich koloniach głosili Jończycy. Twórcą szkoły był Parmenides z Elei a najwybitniejszym z jego uczniów okazał się Zenon z Elei. Punktem wyjścia w konfrontacji ze szkołą jońską było przyjęcie przez eleatów innej metody dochodzenia do wiedzy o świecie. Była to metoda polegająca na czystym rozumowaniu, bez udziału zmysłów, a nawet wbrew świadectwu doświadczenia zmysłowego.

Główną tezą poglądów Parmenidesa było twierdzenie: „byt jest, a niebytu nie ma”. Z tego najważniejszego twierdzenia, które „eleaci” uzasadniali w sposób całkowicie spekulatywny (zdanie: „istnieje niebyt” byłoby wewnętrznie sprzeczne), wyprowadzali w sposób równie spekulatywny i logicznie spójny kolejne tezy swej teorii, jak np.: „byt nie ma początku”; „byt jest wieczny”; „byt jest jeden”, „jest ciągły” (niepodzielny), nieruchomy, niezmienny i in.

Prawd o bycie, które sformułował Parmenides bronił jego uczeń: Zenon z Elei, wysuwając swoje sławne argumenty przeciwko wielości rzeczy oraz przeciwko ruchowi. Najbardziej znane są cztery argumenty Zenona przeciwko ruchowi. Pierwszy z argumentów Zenona przeciwko ruchowi (dychotomia) głosi, że jeżeli jakieś ciało znajduje się w ruchu, to musi pokonać jakąś odległość, np. przemieścić się od punktu A do punktu B; aby osiągnąć cel (punkt B) ciało to musi najpierw przemierzyć połowę drogi, czyli osiągnąć punkt C leżący na środku odcinka od A do B; z kolei, aby przebyć połowę drogi, musi najpierw pokonać połowę połowy i tak dalej w nieskończoność; z tego wynika wniosek, że ciało, o którym mowa nigdy nie pokona założonej drogi od A do B, a zatem w ogóle się nie porusza. Drugi argument Zenona (tzw. Achilles lub Achilles i żółw) mówi o tym, że najszybszy biegacz nigdy nie dogoni najwolniejszego, np. Achilles nie dogoni żółwia, jeżeli na starcie wolniejszy będzie miał zapewnioną chociażby minimalną przewagę; goniący musi bowiem najpierw dojść do miejsca, z którego wyruszył goniony, a ten, np. żółw, pokona w tym czasie choćby minimalny następny odcinek drogi i tak będzie w nieskończoność; z tego wynika wniosek, że nie ma żadnego wyścigu, bo nie ma żadnego ruchu. Następny argument (strzała) głosi, iż lecąca w powietrzu strzała to nic innego, jak złudzenie naszych zmysłów; gdyby strzała leciała, musiałaby w każdej chwili znajdować się, tzn. „być” w jakimś miejscu, a to by znaczyło, że strzała nie leci, lecz „jest”. Czas lotu strzały musiałby składać się z nieskończonej ilości chwil, podobnie jak jej droga musiałaby składać się z nieskończonej ilości miejsc; w każdej z rozpatrywanych sytuacji strzała nie „leci”, lecz „jest”, czyli nie jest prawdą, że się porusza. Czwarty argument Zenona (stadion) w wersji nieco uproszczonej stwierdza, że dwa ciała poruszające się na stadionie z jednakową prędkością pokonują jednakową przestrzeń w tym samym czasie, ale kiedy te same ciała poruszają się w przeciwnych kierunkach, wtedy jedno mija drugie w czasie o połowę krótszym w stosunku do czasu, gdy jedno ciało znajduje się w spoczynku. Ostatni argument wykazuje względność ruchu aniżeli jego brak, ale jego ostateczna wymowa jest podobna do trzech wcześniejszych argumentów, ponieważ jeżeli Zenon może wykazać, że ruch jest względny, to zgodnie ze swymi założeniami wykazuje, że go nie ma.

4. Empedokles i Anaksagoras

Empedokles (od ok. 490 do ok. 430. pne.) pochodził z Sycylii. W swych poglądach usiłował godzić poglądy szkoły eleackiej z poglądami jończyków. Sformułował doktrynę filozoficzną głoszącą, że cała rzeczywistość jest zbudowana z 4 jakościowo różnych składników, tzw. „elementów”, „pierwiastków”, „żywiołów” lub „korzeni rzeczy”, którymi są: ogień, powietrze, woda i ziemia. Te cztery elementy łączą się ze sobą i rozdzielają, i tak powstaje cała różnorodność zjawisk. Porządek świata zależy w danym okresie od tego, która z sił ma przewagę nad innymi. W dziejach świata można dopatrywać się 4 głównych okresów: (1) stan pierwotny, gdy nie działa jeszcze żadna siła i żywioły nie wprowadzone jeszcze w ruch i nie zmieszane ze sobą, istnieją obok siebie w pierwotnym ładzie i rozdzieleniu; (2) Okres działania siły „nienawiści”, która wytrąca żywioły z bezruchu; (3) okres chaosu i bezładnego rozdzielenia żywiołów; (4) okres działania siły „miłości”, która przywraca harmonię i łącząc żywioły ze sobą tworzy całą różnorodność świata przyrodniczego.

Anaksagoras (od ok. 500 - do ok. 428 r. p. n e) urodził się w Jonii, później zamieszkał w Atenach (był pierwszym „ateńskim” filozofem). Podobnie jak Empedokles, znalazł rozwiązanie problemu „arche” w doktrynie o charakterze pluralistycznym. Pluralizm Anaksagorasa był jednak o wiele dalej idący. Zdaniem Anksagorasa, rzeczywistość jest zbudowana z materii składającej się z nieskończonej ilości niezmiennych składników, które nazywał „zarodkami” rzeczy. Przyjął założenie, iż „zarodków” jest nieskończenie wiele, tak jak nieskończenie wiele jest samych rzeczy, oraz, iż w każdej rzeczy znajdują się substancjalne domieszki wszystkich innych rzeczy, a to, czym dana rzecz jest, zależy od tego, której substancji („zarodka”), jest w niej najwięcej. Najoryginalniejszą częścią koncepcji filozoficznej Anaksagorasa była jego doktryna ducha (nous), określanego również jako „rozum” lub „umysł”. Doktrynę tę sformułował Anaksagoras prawdopodobnie pod wpływem poglądów Parmenidesa, z których wynikało, że pierwotna materia świata musi być nieruchoma. Jeśli zaś się porusza, a co do tego Anaksagoras nie miał wątpliwości, to swój ruch otrzymała od czegoś spoza siebie, czyli z zewnątrz. Musiał to być jakiś pierwotny impuls, który spowodował zawirowanie materii i na drodze mechanicznych zmian doprowadził do ukształtowania się całej różnorodności i rozumnego ładu wszechświata. Rozumny zaś impuls mógł zostać nadany tylko przez substancję, która sama jest nie tylko mechaniczna, ale nade wszystko jest rozumem. Anaksagoras pojmował ducha jako byt materialny, tyle tylko, że jako materię najsubtelniejszą i nie zmieszaną z innymi rodzajami materii.

5. Szkoła atomistów

Poglądy Demokryta (ok. 460-370 r. p.n.e.) stanowiły ukoronowanie poglądów całego wcześniejszego nurtu przyrodniczego w filozofii greckiej. Demokryt stworzył atomistyczno-materialistyczną teorię bytu, której pierwszy zarys pochodził od jego nauczyciela o imieniu Leukippos. Demokryt interpretował całą rzeczywistość w oparciu o dwa pojęcia: pojęcie atomu i pojęcie próżni. Atomami (gr. atomos - niepodzielny) nazywał najdrobniejsze, niewidoczne, niepodzielne i występujące w nieskończonej ilości elementy bytu, które różnią się od siebie wyłącznie ilościowymi parametrami (wielkość, kształt i porządek, czyli wzajemne usytuowanie względem siebie). Wszystkie atomy są jednorodne pod względem jakościowym. Wszystkie są materialne, nieprzenikliwe, wieczne i obdarzone ruchem. Ruch atomów jest powodem ich łączenia się w większe całości i ponownego rozdzielania się. Względne trwanie skupisk atomów tłumaczył Demokryt różnicami kształtów atomów (haczyki, wypustki, wgłębienia itp.). Niektóre atomy mają kształt okrągły czy kulisty i wtedy ich skupiska tworzą wyjątkowo nietrwałe lub ulotne ciała. Także dusze ludzkie, których istnienie Demokryt uznawał, składają się z atomów, tyle tylko, że ich atomy wyróżniają się doskonałymi kształtami (kształt kuli). Obok atomu Demokryt uznawał realne istnienie próżni, którą nazywał „nicością” i „bezkresem”. Ostatecznie więc istnienie i wszelkie przemiany bytu objaśniał istnieniem i przemieszczaniem się atomów w próżni. Zdaniem Demokryta, w świecie wszystko dzieje się z konieczności, ponieważ każde zdarzenie jest jednoznacznie powodowane przez jakieś inne zdarzenie lub przez ciąg wcześniejszych zdarzeń. Wynika to z tego, iż ruch wszystkich atomów odbywa się po jednoznacznie wyznaczonych torach. Była to skrajnie deterministyczno-fatalistyczna interpretacja przyrody i życia ludzi.

FILOZOFIA 8

FILOZOFIA 29

---