Obszary chronione w Polsce
Podstawowe definicje:
Ochrona przyrody - zespół niezbędnych działań podejmowanych w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń prowadzących do zubożenia różnorodności biologicznej: genetycznej, gatunkowej i ekosystemowej (krajobrazowej) oraz zubożenia lub dewastacji składników i zasobów przyrody nieożywionej, a także do przywracania, w miarę możliwości, utraconych wartości przyrodniczych. (Ewa Symonides „Ochrona przyrody”)
Ochrona ścisła - całoroczna ochrona wszystkich osobników należących do zagrożonych gatunków i stadiów ich rozwoju.
Ochrona częściowa - dopuszcza możliwość redukcji liczebności populacji lub pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części.
Ochrona czynna - stosowanie, w razie potrzeby, specjalnych zabiegów zmierzających do zachowania albo do przywrócenia naturalnego lub pożądanego stanu ekosystemów i składników przyrody, a także do zachowania we właściwym stanie siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.
Ochrona krajobrazowa - „zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu”. Takiej ochronie podlegają np. prywatne gospodarstwa rolne, ujęcia wody pitnej, drogi publiczne oraz schroniska w parkach narodowych i rezerwatach przyrody.
Polskie Parki Narodowe
Ustawa z 16 kwietnia 2004 r.o ochronie przyrody
(Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880)
Zgodnie z 8 artykułem ustawy:
1. Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.
2. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.
3. Park narodowy jest państwową jednostką budżetową w rozumieniu przepisów o finansach publicznych.
Parki Narodowe w Polsce (ze stron: www.ap.krakow.pl/geo/parki.html)
powierzchnia parków - stan na dzień 31 grudnia 2005 r.
L.p. |
Park narodowy |
Rok utworzenia |
Pow. ogólna [ha] |
1. |
Babiogórski |
1954 |
3 392 |
2. |
Białowieski |
1947 |
10 517 |
3. |
Biebrzański |
1993 |
59 223 |
4. |
Bieszczadzki |
1973 |
29 202 |
5. |
Bory Tucholskie |
1996 |
4 613 |
6. |
Drawieński |
1990 |
11 342 |
7. |
Gorczański |
1981 |
7 030 |
8. |
Gór Stołowych |
1993 |
6 340 |
9. |
Kampinoski |
1959 |
38 548 |
10. |
Karkonoski |
1959 |
5 580 |
11. |
Magurski |
1995 |
19 439 |
12. |
Narwiański |
1996 |
7 350 |
13. |
Ojcowski |
1956 |
2 146 |
14. |
Pieniński |
1932 |
2 346 |
15. |
Poleski |
1990 |
9 762 |
16. |
Roztoczański |
1974 |
8 483 |
17. |
Słowiński |
1967 |
21 573 |
18. |
Świętokrzyski |
1950 |
7 626 |
19. |
Tatrzański |
1954 |
21 164 |
20. |
Ujście Warty |
2001 |
8 038 |
21. |
Wielkopolski |
1957 |
7 584 |
22. |
Wigierski |
1989 |
14 999 |
23. |
Woliński |
1960 |
10 937 |
Rezerwaty przyrody
Rezerwat przyrody w brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r.:
obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.
Cały rezerwat albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, ochronie czynnej lub ochronie krajobrazowej. Ochrona ścisła polega na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony.
Rezerwat tworzy wojewoda w drodze rozporządzenia. Likwidacja lub zmniejszenie rezerwatu jest możliwa wyłącznie w przypadku bezpowrotnej utraty jego wartości przyrodniczych. Dla rezerwatu sporządza się na okres 20 lat tzw. plan ochrony - dokument określający cele ochrony, zadania ochronne do wykonania oraz reguły udostępnienia rezerwatu. Plan taki zatwierdza wojewoda po uzgodnieniu z Ministrem Środowiska. W Polsce jest 1368 rezerwatów (stan na dzień 31 grudnia 2003 r.).
Wokół rezerwatu może być wyznaczona otulina. Ma ona na celu zabezpieczenie przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka. Otulinę jako strefę ochronną wyznacza się indywidualnie dla każdego z rezerwatów przyrody.
Rezerwaty przyrody w Polsce
(stan na 31 grudnia 1995)
Rodzaj rezerwatu |
Liczba ogółem |
w tym liczba rezerwatów ścisłych |
Powierzchnia ogółem |
w tym powierzchnia pod ochroną ścisłą |
Faunistyczne |
116 |
8 |
31 876 |
1 821 |
Florystyczne |
136 |
20 |
2 345 |
244 |
Krajobrazowe |
113 |
5 |
35 715 |
473 |
Leśne |
536 |
19 |
39 051 |
1 011 |
Torfowiskowe |
112 |
28 |
7 568 |
1 018 |
Wodne |
24 |
3 |
2 860 |
11 |
Przyrody nieożywionej |
50 |
8 |
1 431 |
25 |
Stepowe |
32 |
15 |
434 |
90 |
Słonoroślowe |
3 |
1 |
23 |
1 |
OGÓŁEM |
1 122 |
108 |
121 303 |
469 |
Parki krajobrazowe
Parki krajobrazowe stanowią obok parków narodowych, jeden z podstawowych elementów systemu obszarów chronionych w Polsce. Tworzą system dość równomiernie pokrywający cały obszar Polski, obejmując wszystkie krainy geograficzne, od morza aż po góry.
Parki krajobrazowe to obszary o ściśle określonych granicach, o powierzchni od kilku do kilkudziesięciu tysięcy hektarów. W granicach parków krajobrazowych znajdują się tereny o cennym i mało przekształconym krajobrazie oraz o dużej wartości przyrodniczej, dorównującej w niektórych wypadkach walorom parków narodowych.
Parki krajobrazowe chronią wiele cennych ekosystemów oraz ostoi i stanowisk rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Obok obszarów o krajobrazie zbliżonym do naturalnego parki obejmują również krajobrazy kulturowe ukształtowane przez kilkuwiekową tradycję. Do cennych walorów kulturowych parków krajobrazowych należą zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, tradycyjne układy osadnicze i typy zabudowy oraz regionalne formy użytkowania ziemi i innej działalności gospodarczej. Parki krajobrazowe jako obszary o stosunkowo dużej powierzchni obejmują w całości zasoby przyrodnicze, takie jak fragmenty wybrzeża morskiego, pojezierza, doliny rzecznej, torfowiska, kompleksy leśne, wyżyny, pogórza i pasma górskie, a także tereny użytkowane gospodarczo i zajęte przez osadnictwo, służąc kompleksowej ochronie różnorodnych elementów środowiska przyrodniczego i kulturowego, charakterystycznych dla różnych regionów kraju.
Według danych na 1 stycznia 2007 roku w Polsce jest 120 parków krajobrazowych, zajmujących łączną powierzchnię ponad 2,6 mln ha (około 8% powierzchni kraju).
Obszary chronionego krajobrazu
Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Jest to "najluźniejsza" forma ochrony przyrody, która nadawana jest obszarom mającym stanowić "łączniki" pomiędzy poszczególnymi obszarami chronionymi w sposób bardziej ścisły. Rolą tych łączników jest przede wszystkim zabezpieczenie możliwości migracji roślin i zwierząt pomiędzy poszczególnymi rezerwatami, parkami krajobrazowymi i narodowymi. Dzięki temu wszystkie te obiekty nie są odizolowanymi "wyspami przyrody" w zmienionym krajobrazie, lecz tworzą dynamiczny system, stwarzający możliwość przetrwania rzadkich gatunków w najlepiej zachowanych obszarach naszego kraju.
Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części wybrane spośród zakazów wymienionych w art. 24 ust. 1, wynikające z potrzeb jego ochrony. Likwidacja lub zmiana granic obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze rozporządzenia wojewody, po zaopiniowaniu przez wojewódzką radę ochrony przyrody oraz właściwe miejscowo rady gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wyróżniającego się krajobrazu o zróżnicowanych ekosystemach i możliwości zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i i wypoczynkiem.
Projekt rozporządzenia w sprawie wyznaczenia lub powiększenia obszaru chronionego krajobrazu wymaga uzgodnienia z właściwą miejscowo radą gminy.
Jeżeli wojewoda nie wyznaczył obszaru chronionego krajobrazu, obszar ten może być wyznaczony przez radę gminy, w drodze uchwały, która określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części wybrane spośród zakazów wymienionych w art. 24 ust. 1, wynikające z potrzeb jego ochrony.
Likwidacja lub zmiana granic obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały
rady gminy.
W Polsce do 1 stycznia 2007 r. utworzono 449 obszarów chronionego krajobrazu, zajmujących łącznie 7130,4 tys. ha, co stanowi 22,8% powierzchni kraju.
Obszary natura 2000
Sieć Natura 2000 to sposób na wypełnienie zobowiązań Unii Europejskiej, nałożonych przez Konwencję z Rio. Podstawę prawną sieci Natura 2000 stanowią dwa akty prawne: tzw. Dyrektywa Ptasia (Dyrektywa Rady 79/049/EWG z 2 kwietnia 1979 roku o ochronie dzikich ptaków) i Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 roku o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). Natura 2000 składa się z systemu obszarów, połączonych korytarzami ekologicznymi, tworzących razem spójną funkcjonalnie sieć ekologiczną. Jej zadaniem jest utrzymanie różnorodności biologicznej przez ochronę najcenniejszych, najrzadszych elementów przyrody, ale także najbardziej typowych, wciąż jeszcze powszechnych ukladów przyrodniczych, charakterystycznych dla regionów biogeograficznych (np. alpejskiego, atlantyckiego, kontynentalnego itp.).
Działanie sieci Natura 2000 opiera się na tradycyjnych metodach ochrony (ochrona obszarowa i gatunkowa). Sieć składa się z obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) utworzonych zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Ptasiej i specjlanych obszarów ochrony siedlisk (SOO) wyznaczonych zgodnie z Dyrektywą Siedliskową.
Pomniki przyrody
Pomniki przyrody - są to pojedyncze, bądź grupowo występujące twory przyrodnicze szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej bądź krajobrazowej. Mogą to więc być np. sędziwe drzewa bądź ich skupiska, duże głazy narzutowe, skałki lub inne widowiskowe "dzieła natury". Pomnikiem stać się mogą także obiekty mniej okazałe, lecz mające jakieś szczególne znaczenie (np. drzewko posadzone przez kogoś znanego). Pomniki przyrody, jako kategoria chroniąca pojedyncze, szczególne egzemplarze określonego gatunku drzewa, czy pojedyncze duże głazy, mają więc przede wszystkim znaczenie kulturowe i dydaktyczne. Status pomnika przyrody nadaje danemu obiektowi wojewoda lub rada gminy.
Według danych GUS (2006) obecnie w Polsce jest 34 989 pomników przyrody.
Stanowiska dokumentacyjne
Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub
możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca
występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Stanowiskiem dokumentacyjnym może więc być np. fragment nieczynnego wyrobiska żwirowni z dobrze widocznym profilem glebowym i układem warstw geologicznych, miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt.. Ważnym kryterium przy podejmowaniu decyzji o objęciu takich miejsc ochroną jest ich wysoka wartość naukowa lub dydaktyczna. Decyzję o ich utworzeniu podejmuje wojewoda lub rada gminy.
Stanowisko dokumentacyjne jest nową formą ochrony przyrody (pojawiło się w polskim prawodawstwie w 1991 roku). Dotychczas w Polsce utworzono 115 stanowisk dokumentacyjnych na łącznej powierzchni 748,6 ha.
Użytki ekologiczne
Zgodnie z art. 42 obowiązującej ustawy z 16 kwietnia 2004 r. „użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania”. Jest to kategoria stworzona dla ochrony wielu licznych, niewielkich fragmentów przyrody, cennych w skali lokalnej (tj. typowych dla jakiegoś obszaru, lub przeciwnie - rzadkich na jakimś terenie), lecz posiadających zbyt małą wartość przyrodniczą, aby mogły być uznane za rezerwaty przyrody
Użytki ekologiczne najczęściej powoływane są na nie użytkowanych obszarach rolniczych bądź leśnych, rzadziej terenach miejskich. Odgrywają ważną rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej, mają ogromne znaczenie dla przetrwania wielu rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, zwłaszcza reliktowych lub endemicznych. Są to powierzchnie biologicznie czynne, które zapewniają funkcjonowanie złożonych systemów przyrodniczych. Uzupełniają krajowe sieci obszarów chronionych. Wchodzą w skład korytarzy ekologicznych. Ułatwiają one swobodne przemieszczanie się gatunków oraz związaną z tym wymianę puli genowej, tak ważnej dla przetrwania wielu zagrożonych roślin i zwierząt. To właśnie te niewielkie enklawy dzikiej przyrody w krajobrazie gospodarczym, często są jedynym miejscem gdzie znalazło schronienie wiele rzadkich i chronionych gatunków.
Ta forma ochrony naturalnych zasobów przyrody odgrywa ważną rolę i stanowi uzupełnienie w ochronie gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów. Użytki realizują również ochronę zasobów przyrodniczych wymienionych m.in. w Dyrektywie Siedliskowej i Dyrektywie Ptasiej UE czy Konwencji Ramsar o obszarach wodno-błotnych.
Od 1991 r. w różnych regionach kraju ustanowiono 6421 użytów ekologicznych (44 516,84 ha).
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe - ochroną w tej formie obejmuje się wyjątkowo cenne fragmenty krajobrazu naturalnego lub kulturowego, dla ochrony ich wartości estetycznych. Takie sformułowanie kryteriów utworzenia zespołu pozwala na objęcie tą formą ochrony bardzo różnorodnych terenów (od niewielkich resztek parków podworskich, po niezmiernie zróżnicowane i bogate przrodniczo obszary np. „Rzeka Babant i jezioro Białe” w woj.. warmińsko-mazurskim) - także takich, które oprócz wysokich wartości estetycznych posiadają bardzo duże walory przyrodnicze. Podobnie jak w przypadku użytków ekologicznych - także zespoły przyrodniczo krajobrazowe stosowane są niekiedy jako "czasowe zabezpieczenie" obiektów, które kandydują do rangi rezerwatów przyrody. Ich utworzenie leży w gestii wojewody lub rady gminy.
Od 1991 r. ustanowiono 188 zespolów przyrodniczo-krajobrazowych (86 837,4 ha).
Strefy ochronne stanowisk rzadkich gatunków zwierząt
Strefy ochronne stanowisk rzadkich gatunków zwierząt - ta kategoria ochrony utworzona została w celu zabezpieczenia miejsc rozrodu niektórych, płochliwych gatunków zwierząt. Strefy takie tworzy się wokół gniazd rzadkich gatunków ptaków (bielika, rybołowa, orła przedniego, orlików, gadożera, kani czarnej i rudej, bociana czarnego, puchacza, cietrzewia, głuszca, kulona, kraski i żołny), a także wokół miejsc godowych węża Eskulapa i żółwia błotnego. Wymienione gatunki to zwierzęta rzadko spotykane i w dodatku nie tolerujące w otoczeniu swoich gniazd obecności człowieka. Niepokojenie ich w okresie rozrodu grozi porzuceniem wysiadywanych jaj (w przypadku ptaków) i w związku z tym - utratą lęgów. Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem o ochronie gatunkowej zwierząt, w promieniu 200 m od miejsc lęgowych tych gatunków (a od 1 lutego do 31 sierpnia - w promieniu 500 m) zabronione jest dokonywanie wszelkich zmian w otoczeniu, przebywanie poza miejscami wyznaczonymi i prowadzenie jakichkolwiek prac, mogących mieć wpływ na chronione zwierzęta. Granice takich stref zatwierdza wojewoda.
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów
Rozporządzenie Ministra Środowiska
z dnia 9 lipca 2004 r.
w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochrona
(Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.)
z dnia 9 lipca 2004 r.
w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochrona
(Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.)
z dnia 28 września 2004 w sprawie w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną.
Ochrona ex situ
Ogród botaniczny to wydzielony, odpowiednio wyposażony, zagospodarowany i urządzony teren, będący miejscem uprawy roślin różnych stref klimatycznych i środowisk życia lub roślin określonego rodzaju oraz związanej z tym działalności naukowo-badawczej, dydaktyczno-wychowawczej, popularyzatorskiej i rekreacyjnej.
W Polsce status ogrodu botanicznego ma 33 ogrodów, 34 w Kielcach jest w trakcie tworzenia. Planowane są także Górnośląski Ogród Botaniczny w Mikołowie i Ogród Botaniczny w Szczecinie.
Ogród zoologiczny (ZOO) - teren zagospodarowany, zazwyczaj o charakterze parkowym, z rozmieszczonymi na nim urządzeniami, budowlami oraz wybiegami i klatkami, w których hodowane i wystawiane na widok publiczny są zwierzęta z różnych rejonów świata. Zwierzęta żyją w środowisku utworzonym na podobieństwo ich naturalnych warunków. Ogród zoologiczny ma pełnić przede wszystkim rolę edukacyjną i rekreacyjną, jednakże nowoczesne placówki tego typu zazwyczaj mają też bazę naukową potrzebną do systematycznych badań nad hodowanymi gatunkami. Ogrody zoologiczne mogą odgrywać pewną rolę w zachowaniu gatunków, które wyginęły w warunkach naturalnych lub są na granicy wyginięcia, przykładem może być proces przywracania przyrodzie żubra, konia Przewalskiego czy jelenia milu.
Najstarszym ogrodem zoologicznym na ziemiach polskich jest Ogród Zoobotaniczny w Toruniu. Został założony w 1797 roku z inicjatywy botanika i doktora medycyny Johanna Gottlieba Schultza. Początkowo działał jako Ogród Botaniczny z niewielką, stale rozbudowywaną częścią zoologiczną.
Najstarszym ogrodem stricte zoologicznym jest Ogród Zoologiczny we Wrocławiu założony w 1865 i przejęty w 1945 przez Polaków.
W Polsce jednym z pierwszych zwierzyńców z prawdziwego zdarzenia był prywatny zwierzyniec S.K. Pietruskiego otwarty w 1833 roku w Podhorodcach. Natomiast najstarszym ogrodem założonym od początku w Polsce jest Ogród Zoologiczny w Poznaniu, założony w 1874 (formalnie zarejestrowany w 1875).
Ogród w Gdańsku-Oliwie jest największą placówką tego typu w kraju. Zajmuje powierzchnię 136 ha. Drugi pod względem wielkości ogród zoologiczny w Poznaniu (nowy), zajmuje powierzchnię 117 ha.