Stanisław Salomonowicz: „Fryderyk II”
1. Młodość Fryderyka
a) dzieciństwo i burzliwa młodość kronprinza:
(Karol) Fryderyk II urodził się w 1712 jako syn ówczesnego kronprinza Fryderyka Wilhelma, a wnuk króla pruskiego Fryderyka I. Fryderyk Wilhelm I rządził w latach 1713-1740, od początku odrzucał edukację wszechstronną i kulturalną, jaką chcieli mu zapewnić rodzice; nazywano go „królem-sierżantem”. Matka, Zofia Dorota nie posiadała głębszych zainteresowań ani uzdolnień intelektualnych; próbowała się buntować przeciw despotycznemu i skąpemu mężowi. Fryderyk II nigdy nie posiadł zdolności dobrego mówienia po niemiecku, posługiwał się modnym wówczas w Prusach francuskim; był słabego zdrowia. Od dwunastego roku życia zaczynały się rozdźwięki między rygorystycznym ojcem-wojskowym, a intelektualnie rozbudzonym synem. W wieku 15 lat zmieniono mu wychowawców i miał być przede wszystkim szkolony wojskowo jako oficer armii pruskiej. Między 12 a 17 rokiem życia zaznaczył się intelektualny i uczuciowy wpływ Wilhelminy, starszej siostry. W 1728 pojechał z ojcem na zaproszenie Augusta II Mocnego do Drezna, gdzie wielkie wrażenie zrobił na nim przepych dworu polskiego. Ojciec był wobec niego brutalny, zakazywał mu czytania książek i nauki; Fryderyk planował ucieczkę do Anglii, a potem Holandii - próba ucieczki nie powiodła się i książę spotkał się z represjami (likwidacja tajnej biblioteki, jego wychowawca poszedł na zesłanie) i obiecał ojcu posłuszeństwo. Został osadzony w Kostrzyniu, gdzie miał się sprawować pod dyktando ojca - okres pobytu przez 9 miesięcy miał na niego wyraźny wpływ. Fryderyk nie interesował się bliżej kobietami, małżeństwo z popieraną przez Austrię księżniczką Elżbietą Krystyną Braunschweig von Bevern zawarto z nacisku ojca. Być może miał skłonności homoseksualne, zrezygnował z normalnego życia rodzinnego i intymnego. Jesienią 1734 ciężko chory ojciec chwilowo oddał Fryderykowi ster bieżących spraw państwowych, lecz potem gwałtownie odsunął go od władzy. Zakupił młodej parze Rheinsberg, gdzie Fryderyk z małym dworem spędził zapewne najlepsze lata swojego życia prywatnego. Otaczał się artystami, filozofami, muzykami, głównie zagranicznymi. Był zainteresowany filozofią (Wolff), autorami antycznymi. U progu 1740 roku był najlepiej poinformowanym, najbardziej oczytanym i kulturalnie najwszechstronniejszym w swych zainteresowaniach księciem krwi w Europie.
b) Prusy Fryderyka Wilhelma I
Absolutna monarchia Fryderyka Wilhelma I stanowiła niezwykle wszechstronną ingerencję państwa w życie społeczne, gospodarcze, a nawet prywatne poddanych. Rozwój przemysłu manufakturowego pozostawał pod kontrolą państwa; swoją polityką celną i podatkowo określało ono cały rozwój gospodarki miejskiej i zindustrializowanej. Państwo podjęło też akcję stabilizacji rynku zbożowego, cechowała je wysoka aktywność administracji w zakresie zadań policji, służby zdrowia, kontroli sanitarnej. W armii pruskiej nastąpiła reforma: każdy pułk jazdy i regiment piechoty otrzymały w kraju okręg zwany kantonem, w nim przeprowadzały rekrutację, do armii wcielano chłopów i ubogą ludność miejską, wcielano także za karę. Fryderyk Wilhelm umocnił i rozwinął absolutyzm w Prusach jako formę rządów, dokończył dzieła likwidowania wszelkiej roli politycznej stanów. Połączył Generalny Komisariat Wojny z Generalną Dyrekcją Finansów w Generalne Dyrektorium. Jedynie sprawy zagraniczne przeszły do utworzonego tzw. ministerstwa gabinetowego; całość działania organów państwa była nadzorowana przez króla na drodze pisemnych decyzji gabinetowych króla. Swą niestrudzoną, pozbawioną szerszych perspektyw działalnością Fryderyk Wilhelm I, podobnie jak i stylem rządów, swym osobistym przykładem, narzuconą dyscypliną i reglamentacją życia społecznego i prywatnego doprowadził do stopienia w kształtującym się modelu prusactwa (jako mentalności) etycznego rygoryzmu kalwińskiego i luterańskiego z typowo drobnomieszczańskimi cnotami propagowanymi przez pietyzm oraz cnotami i postawami typowymi dla kształtującego się militaryzmu pruskiego, z cnotami zawodowego żołdaka.
2. Fryderyk II na wyżynach sławy: wojna i dyplomacja
a) Fryderyk II i klasyczna dyplomacja europejska:
31 V 1740 zmarł Fryderyk Wilhelm I, a rządy objął Fryderyk II. Od początku przyjął w stosunku do otoczenia zaskakujący dystans. Rozpoczął przygotowania wojenne do zagarnięcia austriackiego Śląska.
b) Armia pruska
Kantonalny system rekrutacyjny nawiązywał do nieznanej w Europie idei powszechnego obowiązku wojskowego. Mimo prób uporządkowania stosunków rekrutacyjnych, była to domena samowoli, gwałtów, wymuszeń i dochodów z przekupstwa oficerów werbunkowych. W armii panowała żelazna dyscyplina, król surowo walczył z masową dezercją. Powstał nowy typ wieśniaka-kantonisty, który okresowo przebywał w wojsku lub na roli. Jeżeli Fryderyk Wilhelm I w znacznej mierze otworzył szeregi armii przed oficerami pochodzenia mieszczańskiego, jego syn, choć władca oświecony, nawrócił do polityki zapewnienia monopolu służby oficerskiej szlachcie. Króla cechowała słaba orientacja w problemach matematyczno-technicznych i niechęć do ponoszenia wysokich nakładów na rozwój broni technicznych. Do tej pory naukowe dowodzenie wojskiem zakładało przemyślane operacje manewrowe; późniejsza agresywna taktyka Fryderyka II z doby wojny siedemnastoletniej stanowiła zerwanie z wcześniejszymi taktykami. Pruska dyscyplina dawała swoje rezultaty na polu bitwy: regularny mechanizm poruszania się kolumn pruskiej piechoty robił ogromne psychologiczne wrażenie na przeciwniku.
3. Prusy pod rządami Fryderyka II
a) państwo fryderycjańskie
Państwo Fryderyka II było monarchią oświeconego absolutyzmu. Oświecony absolutyzm był fazą w rozwoju monarchii absolutnych występującą w XVIII w. głównie w zacofanych społecznie i gospodarczo krajach Europy środkowej i południowej, charakteryzującą się realizacją szerokiego programu reform państwowych przy utrzymaniu podstaw ustroju feudalnego, a z wykorzystaniem w tej polityce reform, ideologii i frazeologii oświeceniowej. Nastąpiła racjonalizacja i laicyzacja teorii państwa - państwo jest odtąd tworem świeckim o wyłącznie doczesnych cechach, celach racjonalnych i utylitarnych; po drugie w konsekwencji władca nie jest już reprezentantem Boga na ziemi, lecz moc swej władzy czerpie z konstrukcji umowy społecznej; władza nie podlegała zwrotowi ani żadnej kontroli, żadnym formalnym ograniczeniom. Fryderyk był zaliczany do oświeceniowych despotów władców, który sam podejmował próby formułowania na piśmie podstawowych założeń teoretycznych, u źródeł których leżałby dorobek siedemnastowiecznej doktryny prawa natury (Hobbes, Spinoza, Locke), kierunek ustrojowej tradycji protestanckiej (Pufendorf, Thomasius) ukoronowany w rzeczywistym teoretyku oświeconego absolutyzmu, Krystianie Wolffie. Koncepcja Fryderyka opierała się na twierdzeniu: „władca pierwszym sługą państwa”, uważał że osobiste rządy władcy stanowią jego moralny obowiązek. „Władca jest dla państwa tym, czym głowa dla ciała - to on musi za ogół patrzeć, widzieć, myśleć i działać aby mu dostarczać wszelkich pożądanych korzyści”. Celem państwa było możliwie największe dobro poddanych identyfikowane z dobrem państwa jako całości. W wypowiedziach Fryderyka nacisk kładziony był na obowiązki władcy, na ethos obowiązku, posłannictwa. Zgodnie z wypowiedziami uważał on, że władca tak powinien sprawować władzę, by w każdej chwili złożyć poddanym sprawozdanie ze swej działalności; o jakiejkolwiek instytucjonalizacji tego obowiązku nie było oczywiście mowy; oświecony absolutyzm to była przede wszystkim monarchia biurokratyczna. Ideałem epoki była dobrze zorganizowana, posiadająca szerokie kompetencje, sprawna, szybka w działaniu, tania i fachowa administracja.
Działalność Fryderyka II można podzielić na okresy: okres bardzo bogaty i ciekawy między wojnami śląskimi a wojną siedmioletnią (1745-1756), okres gorączkowej działalności po zakończeniu wojny siedmioletniej i w pierwszych latach po zagarnięciu przez Prusy bogatych ziem polskich (1763-1777) i schyłkowy okres pokojowy, przerwany przez ostatnią wojnę 1778-1779, a więc schyłek panowania (1779-1786).
Fryderyk był despotą w metodach rządzenia, prowadził zasadę osobistych, niczym nie krępowanych formalnie rządów. Przy jego niezwykłej, benedyktyńskiej pracowitości, stał się najwyższym biurokratą w kraju, wnikającym (często ze szkodliwą gorliwością) w najdrobniejsze sprawy, które winien był zostawiać do zarządzania podległym mu organom; nawet najwyższe urzędy w kraju sprowadził do roli ślepych wykonawców. Generalnie Fryderyk szedł w rządach śladami swojego ojca, zmieniał nie tyle formę, co styl rządów: nadal formalnie głównym organem zarządu państwa zostało Generalne Dyrektorium, składające się z pięciu (Fryderyk II utworzył szósty) departamentów, o przekształcanych przez króla w ogólnopruskie kompetencjach. Istniały nadal inne organa centralne (ministerstwo gabinetowe i ministerstwo sprawiedliwości), lecz pełnia władz osiągana była jedynie w rękach samego króla. Fryderyk II oszczędzał na czasie i wydatkach: likwidacja ceremonii dworskich, osobistych audiencji i obrad kolegialnych. Odrzucał blichtr panowania dla racjonalizmu, rzeczowości, utylitaryzmu, pozostawienia tylko „nagiej władzy” w swych rękach. Zlikwidował pruską koronę, przekazując złoto i drogie kamienie do wyzyskania na różne cele. Służba państwu była leitmotivem realizowanym z żelazną konsekwencją.
Odziedziczona i rozbudowana biurokracja pruska stanowiła ważny czynnik rządów, pod rządami Fryderyka rosła jej świadomość grupowa. Fryderyk traktował urzędników ostro i zdecydowanie, prowadził do absurdalnego krępowania samodzielności wszystkich ogniw administracji. Po ojcu odziedziczył dwie klasyczne formy urzędowania: rozkazy gabinetowe i marginalia. Rozkazy gabinetowe wyrażane językiem koszarowym udzielały zdecydowanych pouczeń. Określenie „być urzędnikiem pruskim”, ukształtowane już za panowania ojca Fryderyka, oznaczało dużo pracy a mało pieniędzy; urzędnik cechował się pracowitością i wytrwałością, wiernością, odpowiedzialnością, posłuszeństwem, poczuciem honoru i lojalności, oszczędnością w wydatkach publicznych.
b) polityka gospodarcza i ustrój społeczny
Prusy Fryderyka Wilhelma I jak i Fryderyka II pozostawały w ramach ustroju feudalnego, a szybki rozwój gospodarczy i przemiany społeczne nie zmieniły zasadniczych ram ustroju społecznego, Prusy pozostały krajem nierówności formalnych i strukturalizacji społeczeństwa właściwych dla ustroju feudlanego. Grupą panującą była szlachta (junkrzy pruscy), a inne grupy (mieszczanie, chłopi, dyskryminowani Żydzi) ograniczone były prawnie.
Feudalna monarchia Fryderyka Wilhelma I wiele zdziałała dla rozwoju gospodarczego kraju, dla rozwoju rolnictwa, wprowadzenia kraju na drogę industrializacji manufakturowej, ogólnego rozwoju miast, jednak interes władzy absolutnej prowadził do popierania mieszczaństwa i czerpania części kadr urzędniczych spośród mieszczan. Fryderyk II nie miał dla tej klasy ani sympatii, ani zrozumienia; odczuwał wobec rosnącego w siłę mieszczaństwa obawy; wbrew swoim teoretycznym deklaracjom zostawał w gruncie rzeczy konsekwentnym zwolennikiem istniejącego ustroju stanowego. Uważał że poczucie honoru, wierność i odwaga mogą być właściwe jedynie szlachetnie urodzonym. Granice jego reformizmu oświeconego były stosunkowo wąskie.
Poglądy społeczne Fryderyka II znalazły wyraz w jego polityce personalnej prowadzonej w administracji państwowej, w wymiarze sprawiedliwości i w wojsku. Od początku ograniczał wpływy wyższych urzędników pochodzenia nieszlacheckiego i zastępował ich urzędnikami ze szlachty. Uważał też, że prawdziwym oficerem mógł być tylko szlachcic, co konsekwentnie realizował. Rządził krajem biurokratycznie i po mieszczańsku, w zaciszu gabinetu (często jednak podróżując po kraju), popierał fachowość, interesował się intelektualnymi osiągnięciami epoki. Od mieszczaństwa oczekiwał głównie dochodów dla skarbu państwa. Zapewne jego francuskie kulturalne zainteresowania nakazywały mu lekceważyć poważniejsze osiągnięcia kulturalne niemieckiego mieszczaństwa, był więc daleki od równouprawnienia w życiu społecznym. Pełen dynamizmu w działaniu jako władca, Fryderyk II miał równocześnie ogólną koncepcję społeczeństwa nie dynamiczną, ale statyczną, konserwatywną, nie dostrzegał konieczności zmian w ustroju społecznym.
W sprawach ekonomicznych kierował się zasadami: najważniejszą rzeczą dla państwa jest zrównoważony budżet, osiągający przewagę dochodów nad wydatkami oraz dodatni bilans handlu zagranicznego; bogactwo kraju określają siły produkcyjne - zwiększenie liczby ludności produkującej towary. Jego polityka gospodarcza opierała się na skrajnym protekcjonizmie i na zasadzie aktywnej ingerencji państwa w życie gospodarcze.
Na polu industrializacji państwo pruskie działało przede wszystkim następującymi metodami: inicjatywa organizacyjna, udzielanie subsydiów i przywilejów przedsiębiorcom podejmującym organizowanie nowych manufaktur, ściąganie obcych fachowców, ulgi podatkowe, reglamentacja rynku pracy. Wobec zagranicy: protekcjonizm własnych towarów, niedopuszczanie tańszych lub lepszych towarów zagranicznych na rynki krajowe lub nakładanie na nie wysokich ceł. W rezultacie przedsiębiorca pruski był z państwem ściśle związany. Osiągnięciem pruskiego merkantylizmu był rozwój hodowli jedwabników i rozbudowa własnego systemu jedwabniczego, w okresie późniejszym na czoło wysuwać się zaczął rozwój przemysłowy Śląska, a w szczególności rozwój górnictwa i hutnictwa. Sprawą nadrzędną było zaopatrzenie armii.
Król był przede wszystkim człowiekiem finansów, obejmując rządy utrzymał w pełni drakoński system fiskalny swojego ojca; w istocie to wojsko było najwyższą racją finansów pruskich. Prusy były nadal krajem w przeważającej części rolniczym, Fryderyk starał się podnieść chłopa w zakresie gospodarczym i kulturalnym.
Po okresie wojny siedmioletniej przystąpił do akcji odbudowy gospodarczej państwa, w wykalkulowany sposób wydzielał pieniądze, podjął akcję deflacyjną zmierzającą do stabilizacji monety, co w efekcie zachwiało całym systemem bankowym. Po wojnie tej pogłębiły się także dążenia do rządów autokratycznych. Forsownie kontynuował także politykę industrializacji, zwłaszcza na Śląsku. - co nie prowadziło do równomiernego rozwoju kraju.
c) Fryderyk II a reforma sądów i prawa
W istocie reforma sądów była dziełem Samuela von Coccei, wielkiego kanclerza: ujednolicił i uprościł organizację sądową, zreformował procedurę sądową, stworzył nowoczesne kadry dla sądownictwa, które stało się sądownictwem państwowym opartym na nieprzekupnych sędziach. Fryderyk zreformował prawo karne: zniesienie tortur, polityka łagodzenia wyroków i udzielania ułaskawień, wprowadzenie proporcjonalność kar i przestępstw. Głoszony humanitaryzm i dążenie do racjonalizacji polityki kryminalnej nie wykluczały - jak się okazało - bezwzględności, zdecydowanej surowości w decyzjach (zwłaszcza dotyczących wojska). Stworzył pierwszą w Prusach sieć policji zorganizowaną na wzór paryskiej.
4. Filozof z Sanssouci
a) Życie w Sanssouci
Fryderyk zostawił ogromny dorobek literacki, który w istocie był niskich lotów, zbyt często i zbyt łatwo chwytał za pióro. Brakło mu talentu poetyckiego i swobody językowej na miarę czołowych poetów epoki; był natomiast wybitnym prozaikiem, który rozwinął swój kunszt w epistolografii i dziełach historiograficznych. Jego styl i smak kształtowało przede wszystkim francuskie rokoko, wczesna twórczość Woltera. Pisarska spuścizna Fryderyka to nie tylko najważniejsze źródło do dziejów życia i myśli władcy, ale także jedno z głównych źródeł do dziejów intelektualnych XVIII w., w którym odbija się niemal cała problematyka filozoficzna i kulturalna, literacka i naukowa europejskiego Oświecenia. Od zwycięstwa w wojnie siedmioletniej przyjął się termin Fryderyk Wielki. Ulubiony architekt von Knobelsdorff wybudował pałacyk Sanssouci z rozległym kompleksem parkowo-ogrodowym, w którym do głosu dochodził sentymentalizm i elegancja dworskiego rokoka. Wielka epoka Sanssouci to lata 1747-1756, pałacyk ten przyciągał gros ówczesnej elity europejskiej, ekskluzywnie jednak niemal francuskiej. Wbrew pozorom rokokowy pałacyk tonął w surowej atmosferze męskiej, król sprawował tam słynne rządy gabinetowe. Trzy główne zajęcia króla po zakończeniu prac rządowych to muzyka (grał na flecie, a także dość dobrze komponował), konwersacja (mistrzowsko opanowany dialog, pełen sarkazmu i cynizmu, będący na równi dziełem Woltera, z którym utrzymywał wieloletnie kontakty) i lektura. Listy Fryderyka, Woltera i innych filozofów miały w praktyce charakter publiczny. W późniejszych latach dochodziła do głosu wrodzona złośliwość i przekonanie o swej wyższości, nawet w stosunku do intelektualistów odwiedzających Sanssouci.
b) twórczość Fryderyka II
Król uważał się za Filozofa z Sanssouci, nie był jednak twórcą nowych wątków czy teorii filozoficznych, ale inteligentnym adeptem filozofii swego wieku. Jego filozofowanie ukształtowali przede wszystkim sceptyk Bayle oraz racjonalista Wolter. Odrzucał religię (mglisty deizm), ale uważał ją zasadniczy element ładu i głosił tolerancję religijną w granicach pruskiego interesu państwowego. Jego ideałem był Marek Aureliusz. Uważał, że masy nie zasługują na oświecenie - było to zerwanie z optymizmem wieku, z podstawową ideologią myśli Oświecenia.
Król pisywał także bajki, epigramaty, satyry, powiastki filozoficzne wierszem i prozą, wiersze satyryczne, dialogi, poematy dydaktyczne. Do historii przeszedł jako teoretyk historii i polityki. Młodzieńczym dziełem była polemika z Machiavellim, wskazująca na ideał władcy. Wielokrotnie też wracał do spraw edukacji, opracowując wskazówki programowe i pedagogiczne dla różnych pruskich instytucji oświatowych; miały one charakter wytycznych, poleceń, które należało wykonać.
c) kultura Prus fryderycjańskich
znamienną cechą kultury niemieckiej przez długie lata pozostawał jej policentryzm, brak jednolitego, ogólnie uznanego ośrodka centralnego pełniącego funkcje kulturalnej stolicy kraju (w Prusach Berlin, Halle, Królewiec). Kultura niemiecka była głównie mieszczańska, kultura była czynnikiem zastępującym politykę. Berlin był poważnym ośrodkiem propagandy myśli oświeceniowej, oświaty, nauki. Prusy Fryderyka II przedstawiano jako kraj wolności intelektualnych, w którym prześladowani Filozofowie znajdowali azyl i możliwość spokojnej pracy - w rzeczywistości obok tolerancji religijnej i publicznie proklamowanej wolności prasy istniała cenzura dotycząca spraw politycznych, w innych dziedzinach dająca dużą swobodę. Fryderyk uważał, że „pismacy” nie mają prawa wypowiadać się w sprawach publicznych, które traktował jako zastrzeżone dla odpowiednich władz.
Panowanie Fryderyka przypadło na okres szczególnie szybkich przemian, zwłaszcza w dziejach literatury pięknej. W latach jego młodości (do ok. 1725) zaistniała pierwsza faza oświeceniowej literatury niemieckiej, w następnym okresie (do 1750) panował kierunek związany z działającym w Lipsku Johannem Christopherem Gottschedem - reformatorem niemieckiej poetyki, teatru i języka w duchu neoklasycznym); największe osiągnięcia w szczytowej fazie niemieckiego Oświecenia (1750-1770) odnosili Lessing, Klopstock, Wieland, Winckelmann i Nicolai; pod koniec rządów Fryderyka rozpoczyna się okres Sturm und Drang z Goethem, Herderem i Schillerem. Jednak żadna z uznanych wielkości epoki Fryderyka nie była związana bliżej z państwem pruskim i jego kulturą. Fryderyk II osobiście odrzucił kandydaturę Kanta na katedrę na uniwersytecie w Halle!
Ogólna kultura tych czasów była bardziej jednolita: od drugiej ćwierci XVIII w. aż po okres reakcji antyoświeceniowej po śmierci Fryderyka pozostawała przede wszystkim formacją Wieku Świateł. Kultura goethe'owskiego Weimaru była od tych tendencji odległa.
Monarchia oświeconego absolutyzmu popierała oświatę z przesłanek ideologicznych, jako metodę ideologicznego nacisku na poddanych i element rozwoju gospodarczego. Na przełomie XVII/XVIII w. ukształtowała się nowa doktryna pedagogiczna, teoria szkoły ludowej w ruchu pietystów i związana z nią teoria szkoły realnej, idąca w kierunku szkolnictwa utylitarnego. Fryderyk pozostał wyznawcą poglądu o wielkiej roli wychowania w życiu społecznym; postulował obowiązek wychowawczy. Celem wychowania miało być przygotowanie do życia. Celami oświaty miało być wychowanie dobrych poddanych, rozumiejących interes państwa. Prusy były pierwszym państwem europejskim, które podjęło zasadę powszechnej oświaty ludności - co zapoczątkował jeszcze Fryderyk Wilhelm I. Program pruskiej szkoły ludowej obejmował: naukę religii, czytani, pisania, rachunków, wpajanie umiejętności czytania ze zrozumieniem. Szkoła ludowa powinna utrzymywać ludność wiejską w dotychczasowych granicach stanowych, nie prowadzić do mobilności społecznej. Przymus szkolny nie był bezpłatny, od opłat zwolnieni byli tylko najbiedniejsi. Wydatki monarchii na oświatę są skromne, więc obraz szkolnictwa zależał głównie od aktywności lokalnej. Król chciał, by w szkołach obowiązywał język niemiecki, niezależnie od wieloetniczności państwa. Przeszkodą w rozwoju oświaty był brak pieniędzy i kadr. Głównym ośrodkiem oświaty stał się Berlin, w którym powstały pierwsze szkoły specjalistyczne. Fryderyk kładł nacisk na naukę łaciny i literatur antycznych. Wskazania dla gimnazjów dotyczyły języków klasycznych i nowożytnych, logiki, filozofii, historii, drugorzędnego miejsca nauk przyrodniczo-matematycznych. Przejął majątek jezuitów, ale doceniał ich rolę w szerzeniu oświaty. Utworzył Akademię Nauk, stawiając przed nią jako cel działalność badawczą i nadał jej oficjalny charakter stowarzyszenia naukowego z obowiązkowym językiem francuskim, król przybrał obowiązki opiekuna Akademii. Akademia otrzymała z czasem szereg różnych instytucji własnych: ogród botaniczny, muzeum historii naturalnej, gabinet fizyki. Przez długie lata stanowiła centrum propagandy filozofii Oświecenia, była związana z nazwiskami Leibnitza, Newtona, Locke'a i Wolffa.
Król ingerował w sprawy budownictwa i urbanistyki, starał się o stworzenie galerii malarstwa i dokładał starań aby zgromadzić zbiór sztuki antycznej. Na twórców epoki wywarł niewielki wpływ, a Berlin nie stał się wielkim ośrodkiem sztuki plastycznej. Nastąpił także rozkwit niemieckiego życia teatralnego, w życiu kulturalnym stolicy dominował włoska opera.
5. Próba bilansu
Istnieje mit Fryderyka, Franz Mehring napisał „w porównaniu z trwałością pruskich patriotycznych bajek nawet mumie egipskie mogą się wydać jednodniowymi efemerydami”. Rola niemieckiego militaryzmu w dziejach Europy XIX-XX wieku, rola tradycji prusactwa dla dziejów niemieckich, dla zjednoczenia Niemiec, były to i są nadal w pewnej mierze komponenty, które określają podstawy historiografii niemieckiej i obcej wobec Fryderyka II, uważanego z reguły za twórcę, inspiratora bądź tylko prekursora owych tendencji. Należy się przychylić do stanowiska umiarkowanego, podkreślającego zwłaszcza w ocenie zjawiska oświeconego absolutyzmu rolę przemian w sferze ustroju państwa, roli państwa w życiu społecznym jak i zaznaczenia rozbudowy aparatu państwowego (narodziny oświeconej biurokracji) oraz rozwoju kultury.