Dramat ocalonych w poezji R�ewicza

W dzie�ach wielu tw�rc�w - literat�w, malarzy, muzyk�w, filmowc�w i innych - ostatnia wojna przedstawiona jest jako wydarzenie, kt�re zakwestionowa�o (czy trwale?) najwa�niejsze wartoœci moralne. Uœwiadomi�o jak nisko mo�e upaœ� cz�owiek i jak bardzo mo�na cz�owieka pogn�bi�. Ze szczeg�lnym dramatyzmem prawdy te rozbrzmiewaj� w utworach artyst�w, kt�rzy prze�yli koszmar wojny. W poezji polskiej najwybitniejszym zapisem tych doœwiadcze� jest poezja R�ewicza. Urodzony w roku 1921 walczy� w AK, nale�y zatem do pokolenia Kolumb�w - generacji ludzi, kt�rych ukszta�towa�a wojna zabieraj�c im najlepsze lata m�odoœci a cz�sto nawet �ycia.

Najbardziej znanym poetyckim zapisem R�ewicza dotycz�cym wagi tamtych doœwiadcze� jest wiersz „Ocalony". Przera�aj�c� konkluzj� tego utworu jest stwierdzenie, i� fizyczne ocalenie z okupacyjnego koszmaru nie znaczy nic wobec poczucia moralnej pustki, powsta�ej w wyniku globalnej zag�ady wartoœci.

Wiersz rozpoczyna si� i ko�czy s�owami:

„Mam dwadzieœcia cztery lata

ocala�em

prowadzony na rzeŸ"

Z tej perspektywy „ocalenie" jawi si� w swym pozytywnym aspekcie, jest jakby okrzykiem szcz�œcia, ulgi, �e koszmar min�� a ja prze�y�em. Jednak waga „ocalenia" zostaje dope�niona innymi faktami, w œwietle kt�rych mo�na je postrzega� nie jako dar losu, lecz ogromny ci�ar, kt�ry trudno nieœ� przez dalsze �ycie. Istota tego ci�aru przejawia si� przede wszystkim w œwiadomoœci moralnej kl�ski. Podmiot liryczny ma œwiadomoœ� tej „etycznej amputacji", wskutek kt�rej

„To s� nazwy puste i jednoznaczne:

cz�owiek i zwierz�

mi�oœ� i nienawiœ�

wr�g i przyjaciel

ciemnoœ� i œwiat�o"

Czuje si� w zwi�zku z tym samotny i zagubiony, straci� bowiem zdolnoœ� moralnych rozr�nie�, poczucia tego, co znaczy by� cz�owiekiem. W jego systemie wartoœci panuje chaos, jakakolwiek hierarchia nie jest mo�liwa, gdy� tak naprawd� wszystko straci�o swe znaczenie i sens. Nic nie mo�e by� takie jak dawniej, skoro posiada tragiczn� pewnoœ�, �e

„Cz�owieka tak si� zabija jak zwierz�

widzia�em:

furgony por�banych ludzi

kt�rzy nie zostan� zbawieni.

(...)cz�owieka kt�ry by� jeden

wyst�pny i cnotliwy"

Cz�owiecze�stwo traci zatem sw�j sens, a okrucie�stwo, kt�re od cz�owieka pochodzi i kt�re go dotyka, nie pozwala osta� si� dawnej wierz w wartoœci, kt�re obecnie s� ju� tylko pustymi s�owami. �ycie sta�o si� ja�ow� pustyni�, kt�r� jednak trzeba przemierza�. Wynika z tego potrzeba zagospodarowania powsta�ej w wyniku wojennych okrucie�stw straszliwej pustki wewn�trznej. Dlatego wiersz zawiera w sobie dramatyczne wo�anie o „nauczyciela i mistrza", kt�ry b�dzie zdolny uporz�dkowa� zniszczony pejza� duszy. Podmiot liryczny oczekuje od niego pomocy q organizowaniu œwiata wok� i w sobie na nowo, przywr�cenia danego ju� kiedyœ podzia�u na dobro i z�o, œwiat�o i ciemnoœ�. Na razie jednak ten porz�dek pozostaje w sferze pragnie�, w zwi�zku z tym tytu�owy „ocalony" jest bytem tragicznym skazanym na b�l i poszukiwanie tego, co zabra�a wojna.

R�wnie wstrz�saj�cym wyznaniem jest utw�r pochodz�cy z tomu „Poemat otwarty", zatytu�owany „Zostawcie nas". Ma on form� tragicznego apelu do potomnych, aby zapomnieli o pokoleniu, kt�re doœwiadczy�o wojny. Uzasadnienie tej proœby jest proste: prze�ycie „apokalipsy spe�nionej" jest, nie mo�liwe do zrozumienia dla tych. Kt�rzy pozostaj� „czyœci", �yj� w czasie, kiedy panuje dobro, prawda, sprawiedliwoœ�, mi�oœ�. W „czasie pogardy" wszystkie te wartoœci zosta�y przekreœlone. Dlatego prawda o nim pozostaje bolesn� intymnoœci�, kt�ra nie nale�y i nie mo�na si� dzieli�:

„�ycie jak ludzie

zapomnijcie o nas

my zazdroœciliœmy

roœlinom i kamieniom

zazdroœciliœmy psom"

Dehumanizacja pokolenia czasu wojny by�a tragicznym sposobem ucieczki od rzeczywistoœci, jednak ucieczka ta by�a tylko tworem imaginacji, naprawd� dochodzi�o do konfrontacji najwra�liwszych pok�ad�w ludzkiej osobowoœci i poczucia godnoœci, mi�oœci, woli i radoœci �ycia z tym, co nios�a ze sob� okupacja.

Podmiot wiersza wo�a do potomnych „Nie pytajcie o nasz� m�odoœ�". Ten wers z ostatniej strofy utworu pog��bia tragizm tego wyznania, Podobnie jak w wierszu „Ocalony" tak�e tutaj sygnalizowany jest problem utraconej mi�oœci i m�odoœci. Mowa tu o mi�oœci, gdy� w utworze wyraŸna jest sugestia tego, �e wojenna rzeczywistoœ� wdar�a si� w zwi�zek dwojga m�odych i zakochanych ludzi. Zmieni�a ich radoœ� ze wsp�lnego �ycia w dramat egzystencji pe�nej b�lu, strachu i zw�tpienia w podstawowe wartoœci:

„chcia�bym by� szczurem

m�wi�em wtedy do niej

chcia�bym nie by�

chcia�bym zasn��

i zbudzi� si� po wojnie

m�wi� z zamkni�tymi oczami"

Jeœliby si� wi�c odwo�a� do pytania o sens kultury (przede wszystkim poezji) po Oœwi�cimiu, to poezja R�ewicza by�aby na� w�aœciw�, cho� nie�atw� odpowiedzi�. Sam fakt istnienia tej tw�rczoœci œwiadczy pozytywnie o mo�liwoœciach tw�rczych cywilizacji, zha�bionej „fabrykami œmierci". Jednoczeœnie odpowiedŸ ta zawiera w sobie pr�b� tego, jak poezja po Oœwi�cimiu wygl�da� mo�e, jak wygl�da� powinna, by nie zapomnie� o poniesionych ofiarach. Jej cech� najwa�niejsz� jest okaleczenie j�zyka: poeta po prze�yciach wojennych jest skazany na lingwistyczne kalectwo, bowiem mowa nie ma w sobie wystarczaj�cych œrodk�w wyrazu, by wyrazi� to, co si� sta�o. Dalsz� konsekwencj� tego jest ascetyczna prostota tej poezji, pami�� o dymi�cych kominach, „szarym warkoczyku", „furgonach por�banych cia�" oraz �e „cz�owieka tak si� zabija jak zwierz�" uniemo�liwia powr�t do tradycyjnych kanon�w estetyki. Jest ona niewystarczaj�ca i nieprzydatna, œmieszna i naiwna w swym widzeniu œwiata. Zadaniem poety jest poszukiwanie nowych form wyrazu dla tych wyj�tkowo okrutnych w historii ludzkoœci wydarze�; poszukiwanie heroiczne i uci��liwe, lecz potrzebne, cho�by jego owocem mia�a by� tylko poezja „œciœni�tego gard�a", jaka jest niew�tpliwie tw�rczoœ� R�ewicza.

---