89. Uniwersalny i dydaktyczny charakter bajek I. Krasickiego.
Ignacy Krasicki był najwybitniejszym pisarzem polskiego oświecenia. Żył w latach 1735-1801. Od elekcji Stanisława Augusta związany był z jego wszechstronnym programem reform, opracował plan wydawniczy "Monitora". W początkowym okresie był jego redaktorem, a następnie przez kilka lat autorem artykułów. Krasicki przejmował na siebie zadanie wychowania polskiego społeczeństwa. Poprzez zabawne bajki i satyry chciał wywrzeć głównie na szlachcie i klerze daleko idące zmiany.
W bajkach podejmował różnorodne tematy np. polityczne w "Ptaszkach w klatce", gdzie ukazał dramat ludzi będących w niewoli. Ubolewał nad tym , że młode pokolenie nie docenia wolności. Najwięcej bajek poświęcał tematyce moralnej, krytykując wady i sarmacką postawę szlachty. Potępiał fałszywą przyjaźń i z goryczą kończy bajkę "Przyjaciele", "wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły". Ośmieszał pychę rodową w bajce "Szczur i kot" i ukazał, że może się ona stać przyczyną zguby. W bajce “Dewotka” krytykuje powierzchowną religijność natomiast w bajce “Kruk i lis” krytykuje tych, którzy chcą być podziwiani. W "Malarzach" wyśmiewał oszustów i fałszerzy oraz ukazał naiwność ludzką, Piotr bowiem, choć był zdolnym i dobrym malarzem żył w ubóstwie, bo nie upiększał portretowanych twarzy, natomiast czynił to Jan przez co był bogaty. Potępia również przemoc i nadużywanie siły wobec słabszego i bezbronnego (Jagnię i wilcy).
W bajkach Krasicki przedstawiał bardzo ponury obraz Polski. W ten sposób chce uczyć rozwagi i rozsądku życiowego, uczciwości i skromności. Krasicki złożył w bajkach swe przekonania, wyniki doświadczeń i rozmyślań. Świat, na który w nich patrzy ze wzgardliwym politowaniem, to przede wszystkim świat głupców. Łudzą się oni nadziejami, opierają życie na omylnych rachubach, gdyż nadmiernie ufają rozumowi. Jedni dają się wyzyskiwać niby głupie owce, innymi rządzi interes, kiedy mocny spotyka się ze słabym triumfuje siła nie prawo. Więc jeśli autor niesie ludziom bajki, jak gdyby dzieciom, to dlatego, że są to dzieci złe i głupie.
(Bajka - krótki utwór fabularny, zwykle wierszowany, którego podstawą jest porada sugerująca praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd przez przytoczenie konkretnego przypadku. W celu pouczenia autorzy często stosują przeciwstawność dwóch postaw. Bajkę cechuje alegoryczność, bohaterami często są: zwierzęta, ludzie rzadziej przedmioty i rośliny. Możemy je podzielić ze względu na budowę na epigramatyczne i narracyjne. Historycznymi twórcami bajek na świecie byli: Ezop (Grecja, utwór pisany prozą), Fedrus (Rzym, bajki wierszowane), La Fontain (Francja, bajki narracyjne), G.E. Lessing (Niemcy, bajka epigramatyczna). Polskimi twórcami bajek między innymi byli: Biernat (z Lublina), Ignacy Krasicki, Stanisław Trębecki, Aleksander Fredro.
90. Charakterystyka typów ludzkich w wybranych satyrach Krasickiego.
Satyry biskupa Ignacego Krasickiego zawieraja bogaty przeglad typów ludzkich, zarówno godnych pochwaly, jak i negatywnych. Zganieniu ludzkich slabostek i ulomnosci sluzyla przeciez satyra, a nagana ta byla wyrazniejsza, jesli typowi negatywnemu przeciwstawiano wzorzec do nasladowania. Interesujaca ze wzgledu na liczbe i sposób przedstawienia ludzkich typów jest satyra "Do króla". Mimo ze jej bohaterami sa tylko dwie osoby - szlachecki narrator i król Stanislaw Poniatowski, dopatrzec sie mozna w tym utworze az czterech typów ludzkich. Sa nimi narrator, wzorcowy w opinii narratora monarcha, Poniatowski i sam autor, który niezbyt dokladnie skrywa sie za postacia narratora. Narratorem w satyrze jest czlowiek wywodzacy sie ze szlacheckiego stanu. Musi byc dosc dobrze urodzony, skoro uwaza sie za równego królowi Poniatowskiemu, który przed koronacja byl synem kasztelana krakowskiego. Narrator to reprezentant konserwatywnego skrzydla sarmackiej szlachty polskiej. Daleki jest on od postepowych idei oswiecenia. Tkwi swa mentalnoscia gleboko w czasach saskich i ma za zle królowi Stanislawowi Augustowi, ze ten tworzy model monarchy odbiegajacy od przyjetego w czasach wczesniejszych stereotypu. W pojeciu narratora dobry król powinien wywodzic sie z arystokratycznego, starego rodu. Takie pochodzenie gwarantuje monarsze cnoty, które przynalezne sa ponoc z urodzenia arystokracji. Wysoko urodzeni, w przekonaniu sarmackiego narratora, sa madrzy bez nauki, pracowici, choc nigdy zadnym zajeciem sie nie skalali, odwazni i bohaterscy. Wszystkie te cechy daje samo arystokratyczne urodzenie. Nawet jesli jakis arystokrata wydaje sie przeczyc tej tezie i gubi gdzies swe "wrodzone" cnoty, wkrótce musi powrócic na droge rycerskiej chwaly. Wedle narratora król powinien wywodzic sie z obcego narodu. Taki utarl sie w Polsce zwyczaj, ze dobrze, azeby rzadzil wladca obcego pochodzenia. Obcokrajowiec ma ponoc gwarantowac sprawiedliwe i bezstronne panowanie. Dobry król, prócz powyzszych cech, powinien odznaczac sie sedziwym wiekiem. Starosc bowiem, w przekonaniu narratora, gwarantuje madrosc i zyciowe doswiadczenie. Idealny król powinien wreszcie gardzic ksiegami i uczonymi, a holdowac kultowi sily. Jak przekonuje narrator, choc czlek madry umie uczenie dyskutowac, glupi potrafi pobic, a jak wiadomo, racja silniejszego jest zawsze lepsza. Wymienionych cech dobrego monarchy nie posiada Stanislaw Poniatowski. Nie wywodzi sie on z arystokracji, ale ze zwyklej szlachty. Nie jest obcokrajowcem, lecz Polakiem. Kiedy objal tron polski, mial niewiele ponad trzydziesci lat, a nadto zbyt przychylny jest artystom i uczonym. Wreszcie Stanislaw August pragnie budzic szacunek i milosc poddanych, podczas gdy wedle opinii narratora, król powinien budzic raczej strach wsród swego ludu, gdyz to zapewnia monarsze autorytet i zapobiega rozpasaniu spoleczenstwa. Autor dystansuje sie do pogladów gloszonych przez narratora satyry. Tak konstruuje jego wypowiedz, ze wyraznie widac, iz rzekome wady króla sa w gruncie rzeczy jego zaletami. Satyra nabiera przez to cech panegiryku, czyli utworu pochwalnego na czesc Stanislawa Augusta. Przez taka konstrukcje tresci satyry wylania sie z niej postawa czwartej osoby - autora - czlowieka postepowego, oswieconego, doceniajacego swiatle rzady króla Stanislawa Poniatowskiego. Narrator ocenia króla miarka z ubieglej epoki, z czasów, które juz odeszly w zapomnienie. Tymczasem Stanislaw August to monarcha oswiecony, postepujacy zgodnie z pradem nowej epoki. Jest czlowiekiem wyksztalconym, roztacza swiatly mecenat nad uczonymi i artystami, dazy do zapewnienia swemu krajowi i jego mieszkancom pomyslnosci. Niemniej te szczytne cechy charakteru polskiego króla szlachecki narrator, kierujacy sie wstecznym swiatopogladem, uwaza za przywary. Mniej kunsztowna w budowie, choc zawierajaca równie charakterystyczne dla oswiecenia typy ludzkie, jest satyra pt. "Pijanstwo". Krasicki pietnuje w niej brzydki nalóg naduzywania alkoholu, który byl juz w tamtych czasach spoleczna plaga wsród narodu szlacheckiego. Satyra jest dialogiem dwóch bohaterów, z których jeden lubi nazbyt czesto zagladac do kieliszka, podczas kiedy drugi jest czlowiekiem wstrzemiezliwym w uzywaniu rozmaitych trunków. Bohaterowie spotykaja sie przypadkiem dnia nastepnego po dwudniowym pijanstwie, które straszliwie wycienczylo jednego z bohaterów satyry. Opowiada on napotkanemu znajomemu przebieg pijackiego maratonu. Alkoholik zdaje sobie sprawe ze szkodliwosci i zgubnych skutków nalogu, jednak nie uwaza sie za czlowieka, nad którym wódka wziela góre. Tlumaczy sie ze swej slabosci, jak moze. Najpierw okazja do pijatyki byly imieniny zony, potem próbowal wódka wyleczyc kaca, wreszcie odwiedzili go kompani od kieliszka, a przeciez nie godzi sie gosci nie poczestowac i nie napoic. Podczas burzliwej, patriotycznej dysputy, mimo iz jej uczestnicy powstrzymywali sie jak mogli, jakos nieznacznie i w tzw. miedzyczasie opróznili kilka butelek wina. Doprowadzili sie do stanu takiego upojenia, iz wszczeli karczemna awanture miedzy soba i dopiero sluzba zdolala ich rozdzielic. Bohater pijanstwa czuje sie po tych zajsciach fatalnie - boli go glowa, doskwiera guz na czole, zbiera mu sie na wymioty. Wyrzeka na fatalna w skutkach slabosc do wódki. Znajduje zrozumienie i poparcie u swego rozmówcy, który stwierdza, ze pijanstwo jest haniebne i niegodne czlowieka. Kiedy ludzie folguja swemu pociagowi do alkoholu, staja sie gorsi niz zwierzeta. Powoduja wylaczenie dzialania rozumu, który odróznia czlowieka od wszelkich innych zywych istot. Nawet bezrozumne zwierzeta nigdy nie doprowadzaja sie do takiego stanu, w jakim znajduje sie czlowiek pijany. Schorowany alkoholik z satyry przyznaje swieta racje swemu rozmówcy. Nie wyciaga jednak z tej umoralniajacej rozmowy zadnych wniosków. Zapytany, dokad kieruje swe chwiejne kroki, odpowiada, ze idzie napic sie wódki.
91. Charakterystyka i ocena szlachty w utworach oświecenia.
Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów. Ich potomkami miałaby być szlachta. Ideał szlachcica-Sarmaty to człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie.
Polska położona była na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych, zaś szlachta uważała się za naród wybrany do obrony chrześcijaństwa, z czego rodziła się nietolerancja religijna. Hasło obrony przed nawałnicą turecką - skutkiem tego była izolacja kulturowa, pojawia się niechęć do wszystkiego, co nie było rdzennie polskie (przestano wysyłać młodzież na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca Sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania wolności rodzi się anarchia, niechęć do pracy. Następnie obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej w wyniku przekonania szlachty o jej rzekomej wyższości nad innymi narodami.
Miejsce cnót szlacheckich zajmują: obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. To w dużym stopniu powoduje, że druga połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przykładem Sarmaty jest J. Ch. Pasek. Ten wzorzec opisał w "Pamiętnikach". Ich bohater realizuje ten ideał szlachcica, żołnierza, ziemianina. Wykształcenie bohater, narrator i autor jednocześnie zdobył u jezuitów. Nie jest ono więc zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wykształcenie wywierało wpływ na konserwatyzm myślowy, który przejawiał się w niechęci do wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju nigdy nie zapominał o własnym interesie - wielu ludzi bogaciło się na wojnie. W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu - naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko ceni odwagę, męstwo i dzielność, wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim, dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala ideały
ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury - ale ich nie realizuje. Podobnie
ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich - dostosowuje je do własnych potrzeb. Wyśmiewa inne narody chwaląc kraj rodzinny. Chwali w nim to, co najmniej zasługuje na poparcie - samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą zależność poddanych od panów - to, zgodnie z tym co pisze, miałoby świadczyć o przewadze Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem chrześcijaństwa". Idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłością.
Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny - jego źródeł można dopatrywać się w jezuickim wychowaniu.
W satyrach Krasicki występuje m.in. przeciwko ideologii sarmatyzmu i jej zgubnym skutkom, które ujawniły się w życiu społecznym. Postawę szlachty krytykował w "Bajkach" i "Satyrach". Satyra "Do króla" daje do zrozumienia, iż bez względu na zajmowane przez daną osobę stanowisko czy urząd podlega ona publicznej ocenie. Utwór jest szyderstwem ze szlacheckiej ciemnoty, ośmiesza niezadowolenie szlachty pozostającej w swoich sarmackich
przyzwyczajeniach i niechętnej poglądom oświeceniowym, przytacza argumenty szlacheckiego sposobu myślenia o przewadze siły i przemocy nad wykształceniem. "Świat zepsuty" to tematyka społeczna, potępienie upadku dobrych obyczajów. Konfrontuje przeszłość z teraźniejszością na niekorzyść tej drugiej. Oburza się z powodu braku szacunku dla tradycji przodków, na jawne wykraczanie poza normy moralne - lekkomyślne małżeństwa, popularność rozwodów, odejście od wiary. Demaskuje obłudę dobrych manier i eleganckich pozorów u swoich współczesnych, oskarża ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojców, zanik wartości i upadek państwa. "Pijaństwo" - pijaństwo spowodowane źle pojmowaną gościnnością, sposobem podejmowania gości, mówi że do napicia się dobry jest każdy pretekst. Mówi o zgubnym wpływie nałogu i zaletach wstrzemięźliwości. "Żona modna" - małpowanie zagranicznych wzorów, marnotrawienie majątków, życie ponad
stan, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej.
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - utwór pełni funkcje dydaktyczne, na przykładzie losów bohatera pokazane jest, jak ważne w życiu jest wychowanie, zdobywanie doświadczeń, jak złe skutki przynosi uleganie modom i bezmyślność.
Także publicyści epoki oświecenia wypowiadali się krytycznie na temat szlachty polskiej. Adam Naruszewicz - autor ośmiu satyr ukazujących życie i obyczaje szlachectwa. Najważniejsze z nich to: "Chudy literat" - z niepokojem i żalem mówi o braku zainteresowania szlachty poważną i wartościową książką; wystarcza jej tylko kalendarz,
w którym wiadomości nie wykraczają poza przeciętny poziom umysłowy czytelnika; "Historia
narodu polskiego" - opracował dzieje narodu od czasów Władysława Jagiełły. Jako patriotę
najbardziej boli go to, że Polacy sami doprowadzili do upadku politycznego ojczyzny, że anarchia szlachecka ułatwiła zaborcom grabież naszych ziem.