PROGRAMY LITERACKIE

FUTURYZM

FUTURYŚCI

• czasopisma

• brak stałej bazy czasopiśmienniczej; Czyżewski drukował w „Formistach” (1919- 1921)

• 1921- „Nowa Sztuka”- 2 numery; nadal poglądy futurystyczne, ale był to już schyłek działalności grupy;

• 1924-1925 „Almanach Nowej Sztuki”- red. Stefan Kordian Gacki; otwarte na różnych nowatorskich twórców; futuryści nazywają siebie „poetami nowej sztuki”;

• Gacki, Brucz, Ważyk

• zagadnienia teoretyczne

• konstruktywizm

• nowy klasycyzm

BRUNO JASIEŃSKI

• Jednodńuwka futurystuw (1921)- manifesty estetyczno- literackie napisane w formie nieuwgzlędniającej ortografii

• hołd dla romantyzmu, ale jednocześnie wymiatanie go z nowej poezji

• rewolucjonizm

• odrzucanie sztuki psychologicznej, metafizycznej, filozoficznej

• odejście od składni

• określenie potrzeby krytyki literackiej jako „miamlenia”

• masowość

• demokratyczność i powszechność sztuki

• Futuryzm polski (Bilans) (1923)

• poważniejsza stylistyka

• próba podsumowania programowego

• podkreślenie przejściowości futuryzmu, przez który jak przez chorobę musiał przejść organizm kultury polskiej

Krytyka futurystów:

• Żeromski- przeciw reformowaniu ortografii

• Irzykowski- wtórność, plagiatowść

Poetyka tekstu programowego:

• w 1os. l mn. „my”

• ujawniały osobowość twórcy manifestu

STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ

• nie należał do żadnej grupy

• filozofii, teoretyk, malarz, pisarz

• wierny całe życie jednemu programowi

• twórczość teoretyczno- krytyczna

• rozprawy filozoficzne i estetyczne

• polemiki

• Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia (1917- 1935)- tzw. „główniak” zawierający najważniejsze tezy Witkiewicza

• Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (1919)

• Szkice estetyczne (1922)

• Teatr (1923)

• poglądy:

• podkreślanie przełomowości odzyskania niepodległości

• sztuka ma oddać się teraz swoim wielkich zadaniom:

• przeżycia metafizyczne

• antynomie

• jedność i wielość

• pojęcie jednej Formuły Istnienia

• stałość i zmienność

• nieskończoność (Całość Istnienia) i ograniczonść (Istnienia Poszczególne)

• jednostka ludzka z jednej strony jest jednością (jest samowystarcalna), z drugiej składa się z wielu zależnych od siebie jakości (jest wieloraka); oglądana z wewnątrze jest monadą, z zewnątrz stanowi część większej Całości

• próba pogodzenia metafizyki i pozytywizmu; nieudana do końca, ale to właśnie w tych „niedomknięciach” ma pojawiać się Tajemnica Istnienia

• TEORIA CZYSTEJ FORMY- ontologia dzieła

• dzieło jest wyrazem a jednocześnie przyczyną uczucia metafizycznego

• dzieło ma pozwolić człowiekowi na uchwycenie własnej jednostkowości i całości istnienia

• dążenie do tego przez środki czysto formalne (kolor, kształt)

• poezja w żaden sposób nie ma wyrażać stanów duszy, ale własnie jedność w wielości za pomocą formy

• 3 rodzaje wartości poetyckich:

• dźwiękowo- rytmiczna

• pojęciowa- odpowiada kolorom i kształtom w malarstwie, dźwiękom w muzyce (warstwa znaczeniowa)

• obrazowa

• NIENASYCENIE FORMĄ- estetyczne pojęcie określające powód dla stosowania w malarstwie deformacji a w poezji powód istnienia „życiowego bezsensu”.

• cywilizacja niesie zagładę kultury:

• jednostka podporządkowana ogółowi

• dehumanizacja ludzkości przez zwycięstwo warstw robotniczych w walce o władzę społeczną

„PONOWA” I „CZARTAK”

• nazwa: od czasopism „Ponowa „ (1921- 1922) i „Czartak”

• program:

• swojskość

• ludowość

• antyurbanizm

• krytyka futurystów, skamandrytów

• słowiańska mitologia

• łączenie nowych konstrukcji z ludowością

• kult pracy

• uniwersalizm

• autorytet Bolesława Leśmiana

• twórcy:

• Jan Niepomucen Miller

• Stefan Kołaczkowski

• Nasz stosunek estetyhczny do poezji ludowej- wzorem Kasprowicz

TADEUSZ PEIPER

• wypowiedzi teoretyczne w „Zwrotnicy (1922- 23; 1926- 27)

• program:

• krytyka włoskiej odmiany futuryzmu (w kraju jakiś czas współpracował z futurystami z „Nowej Sztuki”)

• I w. ś.- wkroczenie ludzi w XX wiek

• MIASTO, MASZYNA, MASA

• cywilizacja

• sztuka trudna (sprzeciwiająca się sztuce prymitywizmu ludowego)

• postęp. praca organiczna

• racjonalizm

• odrzucenie nadrealizmu; asocjacyjno- podświadomościowych nurtów

• sprowadzanie chaosu do porządku

• „tworzenie dla dwunastu”

• „Artysta który narzuca nowe piękno, narzuca nową przyszłość

• analogiczność sztuki do nowej rzeczywistości

• autoteliczne nowatorstwo

• poezja

• zdanie- pdst. jednostka (odrzucenie futurystyczne hasła słów na wolności)

• metafora- ekonomia środków wyrazu

• „Proza nazywa, poezja pseudonimuje”

• poemat rozkwitający

• mówienie nie wprost- utrudnione

• ekwiwalentyzacja uczuć

• język programów:

• świadomy, precyzyjny

• metaforyczny

• utwory programowe:

• Tędy (1930)- zbiór artykułów z lat 20-tych

• Nowe usta (1925)- odczyt o poezji

• unikał napastliwości; jedyny jego atak- to na Iwaszkiewicza

JULIAN PRZYBOŚ

• teksty:

• Chamuły poezji (1926)

• atak na Kasprowicza, Zegadłowicza, Wittlina

JAN NIEPOMUCEN MILLER

• uniwersalizm

• po zerwaniu z czartakowcami tworzy własny program; Zaraza w Grenadzie (1926)

• program:

• sprzeciw wobec romantycznego indywidualizmu

• brak granicy między literaturą i życiem (jak Brzozowski)

• atak na Pana Tadeusza, prymitywny, jakby na artykuł publicystyczny

1926- kończy się okres nasilonego wydawania programów literackich

• charakterystyka:

• przejście od autotelizmu do heterotelizmu

• programowe nawoływania do podjęcia przez lit. funkcji społecznej

• programy mniej stricto literackie, mniej oryginalne

• nowe uwarunkowania polityczne i historyczne

KWADRYGA

• „Kwadryga” 1927- 1931

• członkowie:

• Mieczysław Bibrowski (art. programowe)

• Stanisław Ryszard Dobrowolski (art. programowe)

• Stefan Flukowski

• Aleksander Maliszewski

• Władysław Sebyła

• Lucjan Szenwald

• Stanisław Ciesielczuk

• Włodzimierz Słobodnik

• Konstanty Ildefons Gałczyński

• Marian Piechal

• Nina Rydzewska

• program:

• sztuka uspołeczniona

• sprawiedlowość społeczna

• odwołania do Norwida i Stanisława Wyspiańskiego ojca

• wplywy Stanisława Brzozowskiego

• piętnowanie Skamandra za brak ideologii (!!! ale Kwadryga poetycko pozostaje pod wpływem Skamandra)

ŻAGARY

• poczucie odrębności wobec poprzednich pokoleń

• członkowie:

• Teodor Bujnicki

• Henryk Dembiński (ideolog pisma); Defilada umarłych bogów

• Stefan Jędrychowski (art. programowe)

• Józef Maśliński

• Czesław Miłosz (art. programowe); Bulion z gwoździ

• Jerzy Purament

• Jerzy Zagórski (art. programowe); Radion sam pierze

• czasopismo „Żagary” (1931- 1934)

• program:

• literatura podporządkowana rzeczywistości społeczno- ekonomicznej; propozycja konkretnych rozwiązań

• nacjonalizacja wszelkiej własności

• „urabianie” człowieka, który jest potrzebny w przyszłości; brak dydaktyzmu czy moralizatorstwa

• sugestywizm

• prozaizacja

• kult faktu

• reportażowość

• intelekt

PRZEDMIEŚCIE

• członkowie:

• Helena Boguszewska (zał.)

• Jerzy Kornacki (zał.)

• oddział warszawski

• Zofia Nałkowska; prekursorski artykuł 1926 Pisana rzeczywistość; zwrócenie uwagi na zwrot ku autentykowi w prozie francuskiej

• Władysław Kowalski

• Gustaw Morcinek

• Sydor Rey

• Halina Krahelska

• oddział lwowski

• Halina Górska

• Anna i Jerzy Kowalscy

• Jan Brzoza

• charakter:

• prozaicy

• działalność formalna (1933- 1937)

• działalność społeczno- polityczna i jako grupa literacka

• współpraca z naukowcami

• program (Kornacki i Boguszewska; zaakceptowany przez wszystkich)

• literatura faktu

• obserwacja ma uczynić z literatury instrument badania społecznego

• zwrócenie uwagi na życie proletariuszy

• wpływ:

• naturalizmu Zoli

• francuskiego populizmu

• niemieckie Neue Sachlichkeit

• rosyjki Lef i Nowy Lef

Grupy opierające się na poglądach marksistowskich

• program:

• kultura proletariacka

• Jan Hempel- nowa kultura proletariacka powinna powstać w oderwaniu od obecnej tradycji

• Leon Kruczkowski

• Władysław Broniewski

• pisma:

• „Kultura Roboticza” (wzroce z Proletkultu); 20-te

• „Sygnały”; 30- te

• „Miesięcznik literacki „ (1929- 1931) Aleksandra Wata

• artykuły Andrzeja Stawara- polemika z tezą że literatura jest tylko obrazowa, a nauka „pojęciowa”

• Aleksaner Wat- reportaż

• „Lewar” (1933- 1936); Dawid Hopensztand

AWANGARDA W LATACH 30- TYCH

• program:

• poezja nadal najważniejsza

• członkowie:

• PEIPER

• ewolucja w stronę wyobraźni wizualnej

• teoria „widzeń urywkowych”

• ogólnie jednak usuwa się on w cień swoich uczniów

• PRZYBOŚ

• BRZĘKOWSKI

• KUREK

• czasopisma:

• wygaśnięcie „Zwrotnicy”

• „L'Art Contemporain”- „Sztuka Współczesna” (1929- 1939)

• „komunikaty grupy a.r.” (artystów rewolucyjnych)

• „Linia”

• wydawcy: Jalu Kurek, Przyboś, Brzękowski

• 1931- 33

• drukowali też tu żagaryści, Witkacy

• nowe cechy:

• żywe propagowanie przez Kurka

• wyobraźnia wizualna

• „całościowość” wizji poetyckiej

• asocjacjonizm

• PRZYBOŚ

• program ostrożniejszy

• „międzysłowie”

• Poezja to jedność wizji, skondensowana w maksimum aluzji wyobrażeniowych i minimum słów

• odejście od „pojęciowości” i „niewyobrażalności” wyobraźni wizualnej Peipera

• BRZĘKOWSKI

• Poezja integralna (1933); artykuły z „Pionu”

• instrutkarz, komentarz wielu awangardowych wirszy

• tekst programowy

• program:

• metarealizm- poezja łącząca elementy rzeczywistości zewnętrznej z czysto poetyckimi, a więc o charakterze hybrydalnym

• elipsa- typowo poetycka, pozwala usunąć z liryki wszystkie niepoetyckie elementy

• czas

• zorganizowana i kontrolowana wyobraźnia

• potrzeba nowej poetyki, sumującej stare elemetny z nowymi

JÓZEF CZECHOWICZ

• Bo choć minął czas, gdy nad sztuką ciążyły kaprysy koronowanych tyranów, zaczyna się okres niewoli, kto wie, czy nie cięższej, bo upozorowanej wyższymi ideami. Mam na myśli więzy, jakimi pętają sztukę teorie społeczne różnego autoramentu: marksizmy, rasizmy, ubóstwianie państwa etc.

• Deklaracje praw artysty (1935)

• program:

• szerszy od założeń „immanentnej” poezji

• antyskamandryzm, antyawangardyzm

• poezja metafizyczna

• fantazjotwórstwo

• symbole i aluzje

• anty- realizm, anty- reportażowość

• sprzeciw wobec technicyzmu i prowincjonalizmu

STANISŁAW CZERNIK

• poeta, redaktor „Okolicy Poetów”

• autentyzm

• program:

• obojętność wobec problematyki społecznej

• nacisk na przeżycia wewnętrzne

• „rzeczywiste”, „autentyczne” przeżycie artysty

• sprzeciw wobec fantastyki

• biograficzna i psychologiczna geneza poezji

1

---