MIT W MODERNIZMIE

Znamienną cechą modernizmu europejskiego była niezwykła popular­ność mitów. Wynikała ona z kryzysu zaufania do scjentystycznych i racjonal­nych sposobów wyjaśniania zagadek bytu. Alternatywą dla nich był mit -opowieść o prapoczątku, o pochodze­niu, naturze i przeznaczeniu świata i człowieka, oparta na myśleniu intui­cyjnym i symbolicznym. Fascynowała tych zwłaszcza artystów, którzy byli przerażeni kierunkiem rozwoju cywili­zacji. Mit umożliwiał bowiem realizację idei powrotu do źródeł - kultury, sztuki, fundamentalnych wartości. Zainteresowanie mitem wiązało się z kultem twórczej wyobraźni i prze­konaniem o nadrzędnej roli sztuki. Artyści przełomu wieków odwoływali się do bardzo wielu i różnorod­nych mitów - antycznych, prasłowiańskich, oriental­nych, chrześcijańskich, żydowskich i buddyjskich. Przetwarzali je i swobodnie interpretowali. Tworzyli także zupełnie nowe mity. W wielu dziełach epoki porządek mityczny bez przeszkód łączył się z po­rządkiem realistycznym. Takie połączenia spotyka­my nie tylko w najbardziej awangardowych dziełach młodopolskich - powie­ściach Wacława Berenta i Tadeusza Micińskiego -lecz także w tych, które, jak Chłopi Reymonta, pozostawały bliższe wzor­cowi realistyczno-naturalistycznemu.

Nietzsche: powrót do mitu

Nietzsche zarzucał współczesnej kultu­rze europejskiej nieobecność mitu, sca­lającego wartości. Według Nietzschego, mit był sposobem przeciwstawienia się unifikacji kulturowej i normom miesz­czańskiego świata. Tylko dzięki mitowi, jak pisał autorZaratustry, człowiek może dotrzeć do „najotchłanniejszego bezdna rzeczy" - duchowej, pierwotnej rzeczy­wistości. Umiejętność powrotu do mi­tów, zdolność do adaptowania dawnych i kreowania nowych - to, zdaniem Nie­tzschego, podstawa wszelkiej twórczości. We własnych dziełach (bliższych literatu­rze niż traktatom filozoficznym) myśli­ciel sięgał do mitów, by w ich języku for­mułować koncepcję nowego, wolnego człowieka.

Młoda Polska i mity

Twórcy przełomu wieków chętnie przy­woływali schematy fabularne pocho­dzące z mitów, takich jak mit Dionizosa, Narcyza, Prometeusza czy Kory, a także z mitów ludów pierwotnych i mitologii słowiańskiej. Znamienną cechą litera­tury epoki jest mitologiczny synkretyzm, polegający na łączeniu mitologii z różnych obszarów kulturowych. Źró­dło współczesnych mitów pisarze Mło­dej Polski widzieli w snach i podświa­domości.

Czas w Chłopach

Akcja powieści obejmuje jeden rok ka­lendarzowy, jesteśmy świadkami prze­mian pór roku, poznajemy charaktery­styczne dla nich czynności rolników. Trudniej jest związać życie lipeckich chło­pów z konkretnym czasem historycznym, choć wiadomo na przykład, że już wiele lat upłynęło od powstania styczniowe­go (tamte doświadczenia przypomina stary parobek Borynów, Kuba). W życiu bohaterów bardziej niż wydarzenia hi­storyczne liczą się powtarzalne czynno­ści, związane z dniem powszednim i świą­tecznym. Życie wsi jest regulowane przez kalendarz natury, W ścisłym związku z tym kalendarzem toczy się także życie religijne mieszkańców Lipiec. Jest to re­ligijność naturalna, spontaniczna, polegająca na mocnym przeżywaniu obec­ności Boga w naturze, czasem bliska pradawnym praktykom pogańskim. Ka­lendarz kościelny jest powiązany z ludo­wymi obyczajami i całą kulturą wsi. O bo­gactwie tej kultury świadczy wielość opisywanych przez Reymonta obrzędów, związanych z porządkiem liturgicznym (Zaduszki, Boże Narodzenie, Wielkanoc, Boże Ciało) oraz porządkiem prac polo­wych. Także rytm opowieści zależy od kalendarza natury. Opisy rozpoczynają­ce kolejne części dzieła, odpowiadające porom roku, są zróżnicowane: statycz­ne i spokojne na początku tomów Jesień i Zima, dynamiczne i pełne zmieniających się obrazów w tomach Wiosna i Lato.

Przestrzeń realistyczna i mityczna

Akcja powieści dzieje się w Lipcach, ale wieś tę na podstawie informacji zawartych w powieści trudno byłoby umiejscowić geograficznie. Miej­sca znajdujące się dalej, poza wsią, także nie zo­stały skonkretyzowane - w języku powieścio­wych bohaterów noszą nazwę „świata". Między „światem" a wsią, położoną na dnie doliny, są wyraźne granice - przekracza je na przykład żebraczka Agata. Są to granice między tym, co własne, znane, zarazem powszednie i uświęco­ne, a tym, co obce, niczyje, więc groźne. Prze­strzeń powieściowej wsi nosi cechy przestrzeni mitycznej, nasyconej symbolami. Pisarzowi nie chodziło zatem o wierne odtworzenie topogra­ficznych czy folklorystycznych szczegółów, lecz przede wszystkim - o stworzenie obrazu synte­tycznego, pokazanie polskiej wsi w ogóle.

Mit w Chłopach

Reymont przywołuje w Chtopach mity związa­ne z ziemią: biblijny mit siewcy i antyczny mit eleuzyjski, opowiadający o ciągłym procesie za­mierania i ożywania natury (nazwa pochodzi od greckiego miasteczka Eleusis, gdzie się odbywały misteria poświęcone Demeter i Persefonie). Obecność perspektywy mitycznej w życiu miesz­kańców wsi sygnalizują już wstępne partie każ­dego z tomów. Opisy przyrody kolejno po sobie następujących pór roku akcentują symboliczny rytm życia i śmierci. W ten rytm wpisują się losy bohaterów powieści -jak dzieje postaci mitolo­gicznych.

1

---