Załącznik nr 1 - notki dotyczące historii, organizacji i stanu na dziś

ważniejszych organizacji międzynarodowych wymienionych w opracowaniu oraz przykłady innych, aktualnie funkcjonujących.

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ), ang. United Nations, arab. Munazzamat al-Umami al-Muttahida, chiń. Lianheguo, franc. Organisation des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Organizacyja Objedinionnych Nacyj, organizacja międzynarodowa o charakterze uniwersalnym, mająca najszerszy zakres działania ze wszystkich organizacji międzynarodowych. Powołana na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI 1945 w San Francisco, weszła w życie 24 X 1945.

Utworzenie tego typu organizacji zapowiadały w czasie II wojny światowej następujące akty prawne i polityczne: Karta Atlantycka (1941), która określiła zasady, na jakich winna być oparta powojenna organizacja świat.; Deklaracja Narodów Zjednoczonych (1942), w której państwa koalicji antyhitlerowskiej przybrały nazwę Narody Zjednoczone (NZ); deklaracja moskiewska z 1943 ( moskiewskie konferencje), w której Chiny, USA, W. Brytania i ZSRR uznały konieczność powołania organizacji opartej na zasadzie suwerennej równości państw, dostępności dla wszystkich państw miłujących pokój oraz mającej na celu utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (potwierdzone na konferencji teherańskiej 1943). Na konferencji w  Dumbarton Oaks 1944 4 mocarstwa opracowały projekt Karty NZ; na konferencji jałtańskiej 1945 ustalono termin i miejsce konferencji założycielskiej, która odbyła się 25 IV-26 VI w San Francisco, gdzie 50 państw ostatecznie opracowało, przyjęło i podpisało Kartę NZ (bez Polski, która podpisała 16 X 1945). ONZ ma własny emblemat i flagę, posiada zdolność prawną i osobowość prawnomiędzynarodową ; siedziba — Nowy Jork, siedziba europejska — Genewa i Wiedeń; okręg administracyjny stanowiący siedzibę jest nietykalny; przedstawiciele członków ONZ oraz jej urzędnicy korzystają z przywilejów oraz immunitetów określonych w specjalnej konwencji. Językami oficjalnymi są: angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski. Główne cele ONZ: utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, organizowanie współpracy międzynarodowej w wielu dziedzinach, popieranie przyjaznych stosunków między państwami, harmonizowanie działań państw zmierzających do tych celów. Dla osiągnięcia celów Karta NZ ustanowiła następujące podstawowe zasady: suwerenna równość członków, przestrzeganie zobowiązań międzynarodowych, pokojowe załatwianie sporów, powstrzymanie się od stosowania groźby lub użycia siły, współdziałanie członków w akcjach ONZ (także zbrojnych) mających na celu zachowanie lub przywrócenie pokoju, zapewnienie, aby również państwa nie będące członkami nie naruszały pokoju, nieinterwencja w sprawy wewnętrzne członków. Członkami ONZ mogą być tylko państwa; Karta NZ dzieli ich na pierwotnych (51, w tym Polska) oraz innych, przyjętych do ONZ przez Zgromadzenie Ogólne zgodnie z zaleceniem Rady Bezpieczeństwa; 1994 liczba członków wynosiła 185; 1949-71 miejsce Chin zajmował przedstawiciel Rep. Chiń. (Tajwan), 1971 uznano prawo ChRL do reprezentowania Chin; 1973 przyjęto na członków NRD i RFN. Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa może zawiesić członka w korzystaniu z praw oraz może wykluczyć z szeregów członków państwo, które uporczywie łamie zasady Karty (do tej pory nie było takiego przypadku). Główne organy ONZ: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarczo-Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i Sekretariat; poza tym mogą być tworzone organy pomocnicze.

Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków (każde państwo ma 1 głos); obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych, kiedy zachodzi potrzeba — także na nadzwyczajnych i specjalnych; podejmuje uchwały, mające w zasadzie charakter zaleceń; w ważnych sprawach (przewidzianych przepisami) uchwały są podejmowane większością 2/3 głosów, w pozostałych — zwykłą większością, z tym że przy obliczaniu większości nie bierze się pod uwagę państw wstrzymujących się od głosu; na każdej sesji Zgromadzenie powołuje 7 głównych komitetów.

Rada Bezpieczeństwa jest organem, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju, pełni swe funkcje bez przerwy, składa się z 15 członków (do 1965 — z 11); członkami stałymi (5) są mocarstwa: Chiny (1949-71 przedstawiciel Tajwanu), Federacja Ros. (do 1991 ZSRR), Francja, Stany Zjednoczone, W. Brytania; członków niestałych (10) wybiera Zgromadzenie Ogólne (po 5 co roku) na kadencję 2-letnią; uchwały w sprawach proceduralnych zapadają większością 9 głosów jakichkolwiek jej członków, w sprawach merytorycznych większością 9 głosów, w tym wszystkich stałych członków Rady (zasada jednomyślności mocarstw, która gwarantuje, że ONZ nie może stać się narzędziem jednej tylko grupy państw); do gł. uprawnień Rady należy: doprowadzenie do pokojowego załatwiania sporów, organizowanie akcji zbiorowej (także militarnej) jako środka mającego na celu zapobieżenie naruszeniu pokoju bądź przywrócenie pokoju, gdy został naruszony; uprawnienia w zakresie rejonów strategicznych obszarów powierniczych; uchwały dotyczące głównych uprawnień Rady mają moc wiążącą, nie mają jej uchwały wydawane w formie zaleceń.

Rada Gospodarczo-Społeczna składa się z 54 członków (do 1965 — 18 , do 1973 — 27) wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata; należą do niej sprawy: gospodarcze, społeczne, kulturalne, zagadnienia praw człowieka; podejmuje badania, inicjuje konferencje, przygotowuje projekty konwencji; ustala ogólne wytyczne dla działalności swych organów pomocniczych (5 regionalnych komisji gosp. oraz komisje funkcjonalne, np. Komisja Praw Człowieka) i agencji specjalnych (np. Fundusz NZ Pomocy Dzieciom) oraz nadzoruje ich działalność; koordynuje działalność tzw. organizacji wyspecjalizowanych i zawiera z nimi umowy, zatwierdzane przez Zgromadzenie Ogólne; uchwały Rady zapadają zwykłą większością głosów.

Rada Powiernicza składa się z 5 członków (stałych członków Rady Bezpieczeństwa), nadzoruje sprawowanie przez poszczególne państwa administracji na terytoriach powierniczych; wobec uzyskiwania niepodległości przez te terytoria rola Rady jest obecnie znikoma.

Głównym organem sądowym ONZ jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze.

Sekretariat jest głównym organem administracyjnym ONZ; na jego czele stoi Sekretarz Generalny powoływany przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa; jest on odpowiedzialny tylko przed ONZ; może zwrócić uwagę Radzie Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która wg niego zagraża pokojowi, składa Zgromadzeniu Ogólnemu roczne sprawozdanie z działalności ONZ, mianuje personel Sekretariatu; Sekretariatowi podlega m.in. Centrum Praw Człowieka ONZ z siedzibą w Genewie. Funkcje Sekretarza pełnili kolejno: T. Lie (1946-53), D. Hammarskjöld (1953-61), U Thant (1961-71), K. Waldheim (1972-81), J. Perez de Cuellar (1982-91), B. Butrus Ghali (1992-96) i K. Annan (od 1997).

Zmiana Karty NZ ma moc wiążącą po uchwaleniu jej przez 2/3 członków Zgromadzenia i ratyfikowaniu przez 2/3 członków ONZ, w tym przez wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

Personel ONZ (bez organizacji wyspecjalizowanych) liczy ok. 32 tys. osób, w tym ok. 14 tys. zatrudnionych w siedzibie ONZ w Nowym Jorku.

Budżet zwyczajny ONZ wynosi ok. 1,5 mld dol. i pochodzi ze składek państw członkowskich (największa USA, 25% całości składek); kraje członkowskie mają zaległości w płatności składek; skala składek poszczególnych państw jest ustalana co 3 lata i wynosi od 0,01 do 25%.

ONZ odgrywa ważną rolę we współczesnych stosunkach międzynarodowych, często jednak nie potrafiła zapobiec konfliktom zbrojnym zagrażającym pokojowi i stworzyć skutecznie działający system bezpieczeństwa zbiorowego. Interweniowała przeciw siłom komunistycznym podczas kryzysu koreańskiego (1950-53), a także w Kongu (1960-61) w czasie operacji pokojowych 1960-64; dopiero od lat 60. są zawierane układy prowadzące stopniowo do → rozbrojenia. ONZ stanowi płaszczyznę spotkań państw o różnych ustrojach i ma pewne osiągnięcia w dziedzinie polityki, m.in.: przyczynienie się do powstrzymania działań zbrojnych brytyjsko - francusko - izraelskich przeciwko Egiptowi (1956), pokojowe przekazanie Irianu Zach. Indonezji (1963), akcja sił ONZ na Cyprze (1964), uchwalenie rezolucji 22 XI 1967 w sprawie wycofania wojsk Izraela z terytoriów okupowanych, działalność mająca na celu zapewnienie pokoju na Bliskim Wschodzie i powołanie 1973 Doraźnych Sił Pokojowych ONZ, w skład których wchodzi też Polska ( siły pokojowe ONZ), operacja w Somalii (1993-94). Sukcesy ONZ w dziedzinie pokoju były uzależnione w dużej mierze od zgodnego działania ZSRR i USA. Uchwały Rady Bezpieczeństwa podjęte w następstwie inwazji Iraku na Kuwejt 1990, nakazujące Irakowi wycofanie się z Kuwejtu i upoważniające członków ONZ do użycia siły w tym celu, są pierwszym w historii ONZ przejawem pełnej współpracy polityczno -militarnej obu mocarstw. Dużą rolę odegrała ONZ w procesie dekolonizacji i realizacji prawa narodów do samostanowienia, w dziedzinie ochrony praw człowieka, potępienia dyskryminacji rasowej. ONZ przejawia także aktywność w dziedzinie gosp. oraz kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego. W ostatnich latach na jedno z czołowych miejsc w działalności ONZ wysuwają się zagadnienia rozwoju międzynarodowej współpracy gosp.; podejmuje działania zmierzające do zmiany dotychczasowego podziału pracy; wyrazem dążenia do utworzenia nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego jest przyjęcie 1974 na XXIX Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Karty Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw. Wzrost liczby nowych państw, zwł. wyzwolonych z różnych form kolonializmu (lata 60.) i przyjęcie ich do ONZ wywołało zasadniczą zmianę układu sił w organizacji — powstała duża grupa państw niezaangażowanych, które w latach 70. zdobyły przejściową dominację w Zgromadzeniu Ogólnym. Demokratyczne przemiany w środkowej i wschodniej Europie pod koniec lat 80. spowodowały kolejną zmianę układu sił w ONZ. — W 2. połowie lat 90. aktywność ONZ w zakresie pokoju i bezpieczeństwa była skierowana zwł. na rozwiązywanie konfliktów wewnętrznych w dotkniętych nimi państwach; gł. obszar działania stanowiła Afryka, a szczególnie region Wielkich Jezior, gdzie napięcia etniczne wraz z kryzysem gosp. doprowadziły do wybuchu licznych konfliktów zbrojnych; ONZ przyczyniała się w pewnym stopniu do poprawy sytuacji w regionie, choć jej reakcje były często spóźnione i niewystarczające. Wspierała też procesy pojednania nar. i działania zapobiegające nawrotowi konfliktów (np. w Liberii, Gwatemali, Haiti, Chorwacji, Bośni i Hercegowinie, Gruzji), często we współpracy z organizacjami regionalnymi, jak OJA, WNP, OBWE. W dziedzinie gospodarczej i społecznej stałym celem ONZ jest wspieranie rozwoju państw najbiedniejszych; do podstawowych dokumentów programowych w tym zakresie należy Program dla rozwoju, przyjęty 1997 przez Zgromadzenie Ogólne.

Po zakończeniu „zimnej wojny” powstały warunki polityczne sprzyjające reformowaniu ONZ, krytykowanej za niespójność i opieszałość działań, niską efektywność, przerosty biurokratyczne, marnotrawienie środków finansowych oraz brak koordynacji między jej organami i organizacjami wyspecjalizowanymi. W 1992, na prośbę Rady Bezpieczeństwa, sekretarz generalny przygotował Program dla pokoju (uzupełniony 1995), zawierający propozycje wzmocnienia skuteczności ONZ w zakresie dyplomacji prewencyjnej, przywracania i utrzymania pokoju; niektóre z nich zostały już przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne, np. uprawnienie sekretarza generalnego do wysyłania prewencyjnych misji dyplomatycznych i do rozbudowania zdolności organizacji w zakresie wczesnego ostrzegania; w fazie realizacji są projekty powołania pokojowych sił ONZ pozostających w gotowości do szybkiego użycia w możliwie wczesnej fazie kryzysu; 1994 Zgromadzenie Ogólne rozpoczęło konsultacje na temat reformy Rady Bezpieczeństwa: jej składu, procedury głosowania i stosunków między Radą a Zgromadzeniem; 1997 rozpoczęto reformę administracji w sektorach podlegających bezpośrednio sekr. generalnemu (reorganizacja Sekretariatu, redukcja personelu, tworzenie organów koordynacyjnych). W 1994, po uzyskaniu niepodległości przez ostatnie terytorium powiernicze, Rada Powiernicza zawiesiła działalność.

Od 1997 sekr. generalnym ONZ jest K. Annan; wcześniej funkcję tę sprawowali: 1946-53 T. H. Lie, 1953-61 D. Hammarskjöld, 1961-71 U Thant, 1972-81 K. Waldheim, 1982-91 J. Pérez de Cuéllar, 1992-96 B. Butrus Ghali. Budżet na okres dwuletni 1998-99 wynosi 2 582 mln dol. USA; skala składek poszczególnych państw w okresie 1998-2000: od 0,001 % do 25 %. Do ONZ należy 185 państw (najmłodszym czł. jest Palau, przyjęte 1994), ponadto Nauru, Szwajcaria, Tonga i Watykan uczestniczą w niektórych sferach aktywności ONZ i wnoszą wkład do jej budżetu.

20 XII 1983 Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję zgłoszoną przez Polskę w sprawie budowy środków zaufania w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych; 1972 wybrano przedstawiciela Polski, S. Trepczyńskiego na przewodniczącego XXVII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W Polsce istnieje Polskie Towarzystwo Przyjaciół ONZ, organizacja społeczna, której zadaniem jest popularyzacja celów i zasad Karty NZ w społeczeństwie oraz mobilizowanie opinii publicznej do popierania idei ONZ; Towarzystwo jest członkiem Światowej Federacji Towarzystw na Rzecz ONZ z siedzibą w Genewie.

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE, dzielą się na 2 odrębne kategorie: organizacje międzynarodowe międzyrządowe (międzypaństwowe), których członkami są państwa i organizacje międzynarodowe pozarządowe, których członkami nie są państwa, lecz związki, instytucje, osoby prawne i fizyczne z różnych państw; w stosunkach międzynarodowych organizacje międzynarodowe międzyrządowe odgrywają znacznie ważniejszą rolę niż organizacje międzynarodowe pozarządowe. Organizacje międzynarodowe międzyrządowe (międzypaństwowe), trwałe związki państw. tworzone na podstawie umów międzynarodowych (zw. też statutami lub konstytucjami) dla osiągnięcia określonych w nich celów. Organizacje międzynarodowe powstawały od 2 poł. XIX w.; ich liczba stale wzrastała, zwł. po II wojnie światowej. Wśród organizacji międzynarodowych międzyrządowych rozróżnia się: organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym (uniwersalnym), zmierzające do objęcia wszystkich państw (najważniejsza — ONZ), oraz organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, które zrzeszają państwa regionu, części świata, ustroju czy kultury (Organizacja Jedności Afrykańskiej, Organizacja Państw Amerykańskich). Z podziałem tym krzyżuje się podział na organizacje międzynarodowe o charakterze ogólnym, których działalność obejmuje różne dziedziny stosunków międzynarodowym, oraz organizacje międzynarodowe o charakterze specjalnym, ograniczające się do określonych dziedzin — należą do nich m.in. tzw. organizacje wyspecjalizowane ONZ, są to organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym, działające w różnych dziedzinach, np. gospodarczych, społecznych, kulturalnych, oświatowych, zdrowia publicznego, transportu, związane z ONZ umowami, określającymi zasady ich współpracy z ONZ; Rada Gospodarczo -Społeczna ONZ koordynuje ich działalność. Należą do nich m.in. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Świat. Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowy. Fundusz Walutowy (IMF), Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO). Szczególnym rodzajem organizacji międzynarodowych są organizacje o charakterze integracyjnym; mają one znacznie szersze kompetencje w stosunku do państw członkowskich; należą do nich przede wszystkim: Unia Europejska, Europejska Wspólnota Węgla i Stali (CECA), Europejska Wspólnota Energii Atom. (EURATOM). Organizacje międzynarodowe działają poprzez (zwykle trójstopniowe) organy: zgromadzenie, rada, sekretariat (biuro). Organizacje pozarządowe, związki, których członkami są zrzeszenia nar., stowarzyszenia o charakterze pozarządowym oraz osoby fizyczne lub prawne z różnych państw; działalność ich opiera się na statutach, które nie mają charakteru umów międzynarodowych (np. Liga Nar. Organizacji Czerwonego Krzyża, Światowa Federacja Związków Zawodowych, Instytut Prawa Międzynarodowego, Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka); niektóre z nich współpracują ściśle z organizacjami międzynarodowymi międzyrządowymi, mają przy nich tzw. status konsultacyjny.

ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA (ŚOZ), ang. World Health Organization (WHO), wyspecjalizowana agencja ONZ, utworzona 1945, działalność rozpoczęła 1948; siedziba w Genewie; gł. zadania:

1. międzynarodowa unifikacja, kodyfikacja i koordynacja metod leczniczych i zapobiegawczych oraz badań naukowych; informacja o osiągnięciach naukowych i nowych metodach leczniczych;

2. zwalczanie chorób zakaźnych epidemicznych i endemicznych (we współdziałaniu z UNICEF), krzewienie oświaty sanitarnej;

3. podnoszenie poziomu służby zdrowia publicznej (gł. w krajach zacofanych pod względem sanitarnym), zwłaszcza przez pomoc techniczna, fachową, szkoleniową.

Organem naczelnym jest Zgromadzenie Ogólne zbierające się raz w roku, Rada Wykonawcza zbiera się 2 razy w roku, stale działa Sekretariat kierowany przez Dyrektora Generalnego; ŚOZ ma 6 biur regionalnych. Wyniki działalności ŚOZ są ogłaszane w wydawnictwie periodycznym „Official Records of the World Health Organization”, popularyzacja celów, zadań i osiągnięć jest rozpowszechniana przez miesięcznik wydawany w kilku językach (m.in. francuskim „Santé du Monde. Le Magazine de l'Organization Mondiale de la Santé”); ponadto publikuje „Cahiers de Santé Publique” („Public Health Papers”). Polska należy do pierwszych sygnatariuszy konwencji ŚOZ; członkami jest 165 państw (1990).

EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA (EWG), ang. European Economic Community (EEC), franc. Communauté Économique Européenne (CEE), niem. Europäische Wirtschaftsgemeinschaft (EWG), międzynarodowa organizacja gospodarcza, najważniejsza z 3 europejskich ugrupowań integracyjnych (oprócz Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali i  Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej), działająca od 1 I 1958; założona na mocy Traktatów Rzymskich z 25 III 1957, podstawy prawne modyfikowane m.in. w Traktacie o fuzji organów 3 Wspólnot (obowiązujący od 1967), Jednolitym Akcie Europejskim (1987) i traktacie z Maastricht (1992), który powołał (od 1 X 1993) Unię Europejską, a w miejsce nazwy EWG wprowadził nazwę Wspólnota Europejska. Członkowie założyciele: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN (od 1990 zjednoczone Niemcy), Włochy; 1973 członkami EWG zostały: Dania, Irlandia, W. Brytania, 1981 — Grecja, 1986 — Hiszpania i Portugalia, 1995 członkami Wspólnoty Europejskiej zostały też Austria, Finlandia, Szwecja. Główne cele: harmonijny rozwój gosp. państw członkowskich, stopniowe zbliżanie polityki gosp. państw członkowskich, wzrost stopy życiowej i zacieśnianie stosunków między krajami wspólnoty. Cele te osiągano przez: wyeliminowanie w stosunkach handlowych między członkami ceł i inny opłat oraz ograniczeń ilościowych i innych barier o podobnych skutkach, ustanawianie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej i prowadzenie wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich, znoszenie przeszkód w swobodnym przepływie towarów, osób, kapitału i usług między państwami członkowskimi, wspólna polityka w dziedzinie transportu i rolnictwa, zapewnienie wolnej konkurencji, ujednolicenie ustawodawstwa państw członkowskich. W zewn. stosunkach gosp. EWG występowała jako jednolity podmiot. Na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego, a zwłaszcza Traktatu o Unii Europejskiej., współpraca państw została rozszerzona w wielu dziedzinach, m.in.: 1993 powstał jednolity rynek wewnętrzny (w wyniku zawarcia unii ekonomicznej), a następnie ma powstać unia monetarna. Państwa członkowskie podejmują ścisłą współpracę w wybranych dziedzinach polityki wewnętrznej (pomoc prawna i policyjna, polityka imigracyjna, przyznawanie azylu, walka z zorganizowaną przestępczością i narkomanią). W 1991 EWG i Europejskim Stowarzyszeniu Wolnego Handlu podpisały porozumienie o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Główne organy 3 Wspólnot i Unii Europejskiej: Rada Europejska (szefowie państw i rządów państw członkowskich), Rada Ministrów (ministrowie spraw zagranicznych lub resortowych państw członkowskich), Komisja Europejska (po 1-2 reprezentantów państw), Parlament Europejski (z wyborów powszechnych) i Trybunał Sprawiedliwości, a także: Trybunał Obrachunkowy, Komisja Gospodarczo -Społeczna i Komitet Regionów. Rada Ministrów i Komisja mają prawo do wydawania uchwał wiążących państwa członkowskie, a także prywatne podmioty gospodarcze. Akty prawne Wspólnoty obowiązują bezpośrednio w państwach członkowskich. Parlament jest organem opiniodawczym, Trybunał — sądowym. Siedziba Rady Ministrów i Komisji znajduje się w Brukseli, Parlamentu — w Strasburgu, Trybunału — w Luksemburgu.

Polska zawarła 1989 umowę z EWG w sprawie handlu oraz współpracy handlowej i gospodarczej; od 1990 utrzymuje z EWG stosunki dyplomatyczne. W XII 1991 Polska, Czechosłowacja i Węgry, a 1993 Rumunia i Bułgaria podpisały układy o stowarzyszeniu, które weszły w życie II 1994 po ratyfikowaniu ich przez parlamenty tych państw (z wyjątkiem układu z Czechosłowacją), Parlament Europejski oraz 12 członków EWG; część handlowa układu Polski z EWG weszła w życie III 1992. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o Unii Europejskiej (tzw. traktat z Maastricht), podpisanego 7 II 1992 i obowiązującego od 1 XI 1993, EWG zmieniła nazwę na Wspólnota Europejska i uzyskała szerszy niż dotąd zakres kompetencji; istnieje nadal, tworząc wraz z Europejską Wspólnotą Węgla i Stali oraz Europejską Wspólnotą Energii Atom. ( Wspólnoty Europejskie) tzw. I filar Unii Europejskiej. W myśl traktatu z Maastricht zakres zadań Wspólnoty Europejskiej objął także rozwój transeuropejskiej sieci transportowych, telekomunikacyjnych i energetycznych, współpracę w zakresie wspólnego obywatelstwa, oświaty, nauki i kultury, ochrony zdrowia, ochrony konsumenta, turystyki, ochrony środowiska i in.; do podstawowych celów Wspólnoty Europejskiej włączono również utworzenie unii gospodarczej i walutowej; do kolejnego rozszerzenia kompetencji Wspólnoty Europejskiej doszło na mocy Traktatu amsterdamskiego, podpisanego 1997; który wszedł w życie V 1999.

UNIA EUROPEJSKA (UE), ang. European Union, związek państw-członków Wspólnot Europejskich (EWG, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Energii Atom.), zawarty na mocy Traktatu o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht), działający od 1 IX 1993; członkowie-założyciele: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Włochy, W. Brytania, Austria, Finlandia, Szwecja; UE ustaliła nowe ramy współpracy między państwami członkowskimi; celem UE jest utworzenie unii gospodarczej, monetarnej (waluta : ECU) i politycznej oraz wprowadzenie wspólnego obywatelstwa. Unia gospodarcza ma być realizowana przez prowadzenie wspólnej zewnętrznej polityki ekonomicznej oraz przyjmowanie ogólnych zaleceń dotyczących polityki wewnętrznej państw członkowskich; wprowadzenie jednolitego rynku ma polegać na zniesieniu wszelkich ograniczeń przepływu ludności, usług, dóbr i kapitałów w ramach UE; stopniowo ma być wprowadzana dyscyplina budżetowa, kontrolowana przez Komisję. Unia monetarna będzie realizowana przez utworzenie Europejskiego Banku Centralnego, ograniczenie wahań kursów walut, podawanie notowań giełdowych i sprawozdań instytucji publicznych w ECU oraz dążenie do wprowadzenia jednolitej waluty na obszarze Unii. Polityka zagraniczna będzie realizowana w formie stałych konsultacji i wypracowaniu wspólnego stanowiska; polityka bezpieczeństwa jest opracowywana wspólnie z  Unią Zachodnioeuropejską. Obywatelstwo UE nie zastępuje obywatelstwa państw członkowskich, daje ono prawo do: udziału w wyborach lokalnych, Parlamentu Europejskiego i składania do niego petycji oraz zwracania się do rzecznika praw obywatelskich UE. Organy Wspólnot Europejskich ( Europejska Wspólnota Gospodarcza) stały się organami UE. 2 X 1997 państwa UE podpisały Traktat amsterdamski (wszedł w życie 1 V 1999), reformujący Unię i otwierający drogę do jej rozszerzenia o kolejne państwa; zasadnicze zmiany dotyczą m.in.: wzmocnienia prerogatyw Parlamentu Europejskiego i Trybunału Sprawiedliwości, modyfikacji procedur decyzyjnych, wprowadzenia założeń zmian składu głównych instytucji UE w zależności od liczby nowo przyjmowanych państw członkowskich, wprowadzenia zobowiązania do koordynowania polityki zatrudnienia, skorygowania założeń wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, włączenia do kompetencji UE udziału w misjach humanitarnych, pokojowych i akcjach zbrojnych zmierzających do przywrócenia pokoju. W 1997 przewodniczący Komisji Europejskiej J. Santer przedstawił dokument Agenda 2000 dotyczący szczegółowej strategii UE w sprawach: przyszłej reformy instytucjonalnej, przygotowań do rozszerzenia UE, finansowania jej działalności, reformy wspólnej polityki rolnej, wzrostu zatrudnienia i poziomu życia. W 1998 rozpoczęto oficjalne negocjacje z Cyprem, Czechami, Estonią, Polską, Słowenią i Węgrami na temat ich przystąpienia do UE oraz przegląd ich prawa pod kątem zgodności z prawem obowiązującym w krajach UE. Także 1998 skompletowano pierwszy zarząd (Dyrektoriat) Europejskiego Banku Centralnego z siedzibą we Frankfurcie n. Menem oraz podjęto decyzję o rozpoczęciu od 1 I 1999 etapowego wprowadzania w 11 państwach Unii (z wyjątkiem Danii, Grecji, Szwecji i W. Brytanii) waluty euro, co stanowi faktyczny początek realizacji unii walutowej państw UE; 2002 euro ma zastąpić waluty tych państw.

MAASTRICHT - TRAKTAT 1991, układ dwunastu państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej zawarty na zjeździe przywódców państw EWG w Maastricht w Holandii w dniach 9-10 grudnia 1991, dotyczący integracji politycznej i gospodarczej tych państw. Formalne podpisanie traktatu nastąpiło 2 lutego 1992. Najważniejszą decyzją było utworzenie unii walutowej i w efekcie wprowadzenie (najpóźniej do 1999) wspólnego pieniądza ECU. Ujednolicono przepisy socjalne i wprowadzono europejski kodeks pracy. Zniesiono na obszarze Wspólnoty wszelkie ograniczenia w podejmowaniu pracy i osiedlaniu się. Nad wspólną polityką imigracyjną ma czuwać Europol, czyli Europejska Agencja Policyjna. Podjęto też decyzję o dokładniejszej koordynacji polityki zagranicznej, m.in. przez podejmowanie niektórych decyzji większością głosów, a nie jak dotychczas jednomyślnie. Unię Zachodnioeuropejską uznano za zbrojne ramię Wspólnoty. Odrzucono koncepcję utworzenia federacji europejskiej. Przyjęto także protokoły dodatkowe ze szczegółowymi zastrzeżeniami niektórych państw, m.in. Wielkiej Brytanii, która zastrzegła sobie prawo prowadzenia własnej polityki socjalnej oraz wyjścia z unii monetarnej. Idei Maastricht zarzuca się pozbawianie państw części suwerenności na rzecz aparatu biurokratycznego Wspólnoty z siedzibą w Brukseli.

TRAKTAT Z AMSTERDAMU, podpisany 2 października 1997 w Amsterdamie na szczycie Rady Europejskiej. Kończył konferencję międzyrządową Unii Europejskiej, służącą przeglądowi i rewizji zasad zawartych w Traktacie z Maastricht. Poszerzono w nim zakres spraw objętych zasadą większości głosów, co ograniczy stosowanie weta. Nieznacznie wzmocniono wspólną politykę zagraniczną i obronną, ale odłożono na później kwestię włączenia Unii Zachodnioeuropejskiej do UE. Umacnia ono współdziałanie w zakresie polityki imigracyjnej, azylowej i kontroli granic, ale Danii, Wielkiej Brytanii i Irlandii zezwolono na własną kontrolę graniczną. Wpisano do Traktatu z Amsterdamu rozdział o zatrudnieniu i protokół socjalny. Osobno przyjęto w trakcie szczytu pakt stabilizacyjny, który ostatecznie zatwierdza warunki przystępowania do unii walutowej oraz wymogi, które zapewnią stabilność euro.

PROCES DECYZYJNY WE WSPÓLNOTACH EUROPEJSKICH, sposób podejmowania decyzji w ramach Unii Europejskiej. Kształtował się w ciągu rozwoju integracji europejskiej. Obejmuje 3 etapy - inicjatywę, opinię i decyzję. Biorą w nim udział instytucje UE: Komisja Europejska jako organ inicjujący, Parlament Europejski w wyznaczonych przez Traktat z Maastricht granicach i Rada Unii Europejskiej, która podejmuje ostateczną decyzję jako organ prawodawczy. 4 główne procedury procesu: konsultacja, zgoda, współpraca i współdecydowanie. Od chwili Jednolitego Aktu Europejskiego (1987) i po modyfikacjach wprowadzonych przez Traktat z Maastricht zaczął obowiązywać następujący mechanizm: Komisja wysuwa projekt z własnej inicjatywy, na wniosek Parlamentu lub Rady UE, która jednak nie może podjąć decyzji bez formalnego wniosku Komisji; wnioski trafiają do Rady UE, potem do doradczych komitetów oraz Parlamentu. Opinie Parlamentu oraz Komitetu Ekonomiczno-Społecznego są przekazywane Komisji, która może je uwzględnić. Projekty wracają do drugiego czytania do Rady UE i parlamentu, następnie trafiają do Rady, która podejmuje decyzje. Parlament może odrzucić projekt legislacyjny w zakresie: swobody przenoszenia się pracowników, wzajemnego uznawania dyplomów, ochrony środowiska, harmonizacji prawa niezbędnej do funkcjonowania wspólnego rynku sieci transeuropejskiej, edukacji, kultury i zdrowia publicznego. Jeśli Rada nie godzi się z decyzją Parlamentu, może jedynie doprowadzić do zwołania Komitetu Pojednawczego, ale w przypadku braku kompromisu - projekt upada. Osobną rolę pełni Rada Europejska, jako inspirator procesów integracyjnych, na podstawie jej dyrektyw Rada UE ma podejmować decyzje w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Dalsze modyfikacje procesu decyzyjnego były rozważane w trakcie Konferencji Międzyrządowej, zakończonej podpisaniem Traktatu w Amsterdamie (1997). Jednak nie zdobyto się na przeprowadzenie zapowiadanych reform instytucjonalnych. Spór toczy się m.in. o całkowite lub bardzo szerokie odstąpienie od zasady jednomyślności na rzecz głosowania większościowego (biorąc pod uwagę liczbę ludności w krajach).Reforma procesu decyzyjnego w kierunku większej przejrzystości i efektywności działania jest niezbędna szczególnie w kontekście możliwego poszerzenia UE o nowych członków.

INTEGRACJA EUROPEJSKA, pojęcie odnoszące się do idei, historii, formalno instytucjonalnego stanu współczesnych struktur integracyjnych oraz docelowego rezultatu podejmowanych obecnie działań. Integracja europejska jest formą integracji międzynarodowej, regionalnej, procesem zachodzącym na płaszczyźnie gospodarczej i politycznej. Idea integracji europejskiej wyrażała się w różnych koncepcjach federacyjnych, od “lig chrześcijańskich” w średniowieczu po federacje “narodów lub ludów” w oświeceniu. Rozwój ekonomiczny w XIX w. sprzyjał projektom integracji gospodarczej, rozumianej jako strefy wolnego handlu, unie celne. Przywódcą czy patronem takiej struktury ogólnoeuropejskiej lub regionalnej miały być np. Francja, Rosja, Niemcy, co było też wyrazem imperializmu ówczesnych mocarstw (np. Mitteleuropa z okresu I wojny światowej czy Europa III Rzeszy z czasów II wojny). Realizowana współcześnie integracja europejska została oparta na zasadach równości i współpracy jej członków. Początek dało utworzenie Wspólnot Europejskich oraz EFTA, poszerzanie o nowych członków Wspólnot Europejskich, a następnie decyzja o uzupełnieniu integracji ekonomicznej o integrację polityczną w ramach Unii Europejskiej. Integracja europejska wyraża się także od lat 90. w rozwoju form integracji regionalnej w Europie Środkowo-Wschodniej oraz procesie poszerzania UE o nowe kraje z tego rejonu. Otwarte pozostaje pytanie o przyszły kształt Europy, dyskusje toczą się wokół idei Europy Ojczyzn i Europy Ojczyzny, ściera się opcja europejska z opcją atlantycką.

RADA UNII EUROPEJSKIEJ, jedno z ciał kolegialnych Unii Europejskiej, które składa się z przedstawicieli na szczeblu ministerialnym wszystkich państw członkowskich, reprezentujących interesy tych państw. Rada Unii Europejskiej koordynuje ogólną politykę gospodarczą, rozpatruje i uchwala wszelkiego rodzaju akty prawne wewnątrz Wspólnoty Europejskiej, a także zawiera umowy międzynarodowe na podstawie uprawnień udzielonych jej przez Komisję po porozumieniu z Parlamentem. Bierze także udział w tworzeniu wspólnej polityki zagranicznej i zapewnianiu bezpieczeństwa. Współpracuje z  innymi organami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Obraduje na sesjach zwykłych, w których uczestniczą ministrowie spraw zagranicznych, a także na sesjach specjalnych, w których biorą udział szefowie innych resortów. Posiedzenia Rady Unii Europejskiej zwołuje zasadniczo i kieruje nimi jej przewodniczący, mogą być także zwoływane z inicjatywy jednego z jej członków lub Komisji Europejskiej. Urząd przewodniczącego pełnią kolejno przedstawiciele wszystkich państw (po 6 miesięcy).

KOMISJA EUROPEJSKA, główny organ wykonawczy i administracyjny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej; utworzona 1967 w wyniku fuzji trzech komisji: Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej; do 1993 p.n. Komisja Wspólnot Europejskich; koordynuje wspólną politykę; członkowie („komisarze”) wyznaczani są przez rządy: po 2 z państw dużych (Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy i Hiszpania) i po 1 z mniejszych; od 1995 liczy 20 członków (w tym przewodniczący); siedziba w Brukseli.

PARLAMENT EUROPEJSKI, PARLAMENT EWG, organ Unii Europejskiej, wspólny dla Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, EWG i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EURATOM). Składa się z 518 członków - reprezentantów państw członkowskich Unii Europejskiej, wybieranych w wyborach bezpośrednich, powszechnych, równych, tajnych na okres 5 lat (od 1979 - poprzednio byli wybierani przez parlamenty państw członkowskich). Od 1962 Parlament Europejski był organem EWG, a powstał w 1958 jako Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne wywodzące się z Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Posłowie nie tworzą grup reprezentujących poszczególne państwa, lecz politycznie zorientowane frakcje. Parlament Europejski obraduje w Strasburgu, a komisje parlamentarne i poszczególne frakcje - w Brukseli. Parlament Europejski nie jest głównym organem prawotwórczym Unii Europejskiej, jednakże zasięganie jego opinii w procesie stanowienia prawa europejskiego jest obligatoryjne. Ponadto Parlament Europejski uczestniczy w zatwierdzaniu budżetu Unii Europejskiej, posiada polityczną inicjatywę, ma wpływ na przyjmowanie do Unii Europejskiej nowych członków, udziela Komisji Europejskiej absolutorium z realizacji wspólnego budżetu, mianuje rzecznika praw obywatelskich.

KONFERENCJA MIĘDZYRZĄDOWA UNII EUROPEJSKIEJ, konferencja inicjowana przez Radę Europejską (organ Unii Europejskiej), zwoływana w celu podjęcia decyzji dotyczących reform traktatowych.

RADA EUROPEJSKA, element struktury instytucjonalnej Wspólnot Europejskich, będący organem Unii Europejskiej. Pozostaje poza systemem instytucjonalnym traktatów wspólnotowych. Początki Rady Europejskiej wiażą się ze szczytami przywódców państw członkowskich Wspólnot (od 1961). Miejsce Rady Europejskiej w strukturze Wspólnot Europejskich zostało potwierdzone w Jednolitym Akcie Europejskim oraz Traktacie o Unii Europejskiej. Ma ona inspirować politykę Unii Europejskiej, stwarzać warunki dla rozwiązania najtrudniejszych kwestii i podejmować kierunkowe decyzje. Obecnie w jej skład wchodzi przewodniczący Komisji Europejskiej. Rada Europejska zbiera się co najmniej dwa razy w roku, pod przewodnictwem kraju, który aktualnie przewodniczy Radzie Unii Europejskiej.

INSTYTUCJE UNII EUROPEJSKIEJ, organy odpowiedzialne za funkcjonowanie i politykę Unii Europejskiej. Na mocy tzw. traktatu fuzyjnego od 1967 wszystkie trzy Wspólnoty Europejskie (EWG, EWWiS i Euratom) mają wspólne instytucje. Zgodnie z obecnie obowiązującymi traktatami i nazewnictwem są to: Rada Europejska, Parlament Europejski, Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Trybunał Sprawiedliwości, Trybunał Obrachunkowy. Pomocniczymi instytucjami są: Komitet Ekonomiczno-Społeczny i Komitet Regionów oraz Coreper. Siedzibami tych instytucji są: Strasburg, Luksemburg i Bruksela.

TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI, organ Unii Europejskiej pełniący funkcję sądu międzynarodowego, konstytucyjnego, administracyjnego. Jako sąd międzynarodowy rozstrzyga wszelkie spory pojawiające się przy realizacji traktatów i dotyczą naruszenia prawa europejskiego. Jako sąd konstytucyjny kontroluje legalność aktów prawnych przyjmowanych przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej oraz dokonuje m.in. interpretacji traktatów, wykładni prawa europejskiego. Spory między Wspólnotami a funkcjonariuszami Unii Europejskiej rozstrzyga w ramach funkcji sądu administracyjnego. Trybunał Sprawiedliwości jest także instancją odwoławczą od decyzji Komisji. Składa się z 13 sędziów, którymi są obywatele państw członkowskich Unii. Ich kadencja trwa 6 lat i może być odnawiana. Przewodniczącego wybierają sędziowie spośród siebie. Trybunał Sprawiedliwości obraduje na sesjach plenarnych i w sprawach szczególnych może tworzyć 3-5-osobowe izby.

KOMITET EKONOMICZNO-SPOŁECZNY, organ wspólny dla Wspólnoty Europejskiej i EUROATOM-u (Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej). Składa się z przedstawicieli rozmaitych społeczności i środowisk Wspólnot. Wydaje opinie z własnej inicjatywy dla Rady i Komisji, a także obligatoryjnie, gdy taki wymóg przewidują postanowienia traktatu. Pominięcie konsultacji w ostatnim przypadku stanowi uchybienie proceduralne i może stanowić podstawę do zaskarżenia decyzji do Trybunału Sprawiedliwości.

JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI, dokument przyjęty w 1985 przez Radę Europejską, wszedł w życie 1 lipca 1987, wprowadzając nowe zasady funkcjonowania Wspólnoty Europejskiej. Wyznaczono w nim ostateczny termin (1 stycznia 1993) utworzenia w pełni jednolitego rynku wewnętrznego, a by to ułatwić, naniesiono kilka poprawek do traktatów Wspólnot, m.in. zmianę procedury podejmowania decyzji przez Radę Ministrów (w miejsce jednomyślności - większość głosów z wyjątkiem kwestii skarbowych i przepływu osób). Stworzono także prawne podstawy funkcjonowania Rady Europejskiej, poszerzono uprawnienia Parlamentu Europejskiego, stosując wobec niego zmienioną procedurę stanowienia prawa - tzw. procedurę współpracy. Pełne prawo współdecydowania Parlament otrzymał w kwestii przystępowania do Wspólnoty nowych członków, zawierania układów stowarzyszeniowych. Wzmocniono także wykonawcze uprawnienia Komisji. Usprawnieniu pracy służyło również wprowadzenie Sądu Pierwszej Instancji, odciążającego Trybunał Sprawiedliwości w zakresie sporów pracowniczych oraz spraw wnoszonych przez osoby prawne lub fizyczne. Modyfikacji uległ więc proces decyzyjny we Wspólnocie. Istotną zasadą wprowadzoną przez Jednolity Akt Europejski stała się subsydiarność, gwarantująca decentralizację władzy. Zainicjowano też współpracę w zakresie polityki zagranicznej. Ustalenia Jednolitego Aktu Europejskiego przygotowywały grunt pod traktat o Unii Europejskiej.

WSPÓLNA POLITYKA ZAGRANICZNA I BEZPIECZEŃSTWA UNII EUROPEJSKIEJ, jedna z dziedzin współdziałania państw Unii Europejskiej wprowadzona Traktatem z Maastricht w miejsce Europejskiej Współpracy Politycznej. Jej celem jest ochrona podstawowych interesów polityki zagranicznej, szczególnie niezależności i bezpieczeństwa UE, w tym z uwzględnieniem wspólnej polityki obronnej i obrony, a także pokoju, umacniania demokracji, praworządności i praw człowieka. Jej instrumentami jest uzgadnianie wspólnych stanowisk i prowadzenie wspólnych akcji, wspólne głosowanie i zgłaszanie projektów na forum międzynarodowym, koordynacja działań dyplomatycznych wobec państw trzecich. WPZiB stanowi tzw. drugi filar UE. Dla realizacji celów obronnych przewidziano wykorzystanie Unii Zachodnioeuropejskiej, jednak przeciwstawne interesy narodowe decydują o utrzymywaniu nadal niezależności tych dwóch instytucji. Pierwsze lata po wprowadzeniu WPZiB wykazały, iż jest to jedna z najtrudniejszych sfer do uzgadniania, wiąże się bowiem w poważnym stopniu z ograniczeniem suwerenności w dziedzinach traktowanych jako jedne z elementarnych dla państw. Stąd też system głosowania w sprawach drugiego filaru, choć częściowo oparty na zasadzie większościowej dla usprawnienia procesu podejmowania decyzji, zakłada jednak w większości kwestii jednomyślność. System instytucjonalny WPZiB został utrzymany według wzorca Europejskiej Współpracy Politycznej, z naczelną rolą Rady Europejskiej. Brakuje mu jednak efektywności, co zostało wykazane w sytuacji kryzysowej np. na Bałkanach. Traktat z Amsterdamu nie wniósł istotnych ulepszeń, żywe pozostają bowiem wątpliwości co do potrzeby takiej wspólnej polityki prezentowane przez Wielką Brytanię, Danię, ale też pojawiające się ze strony Francji.

MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU, International Bank for Reconstruction and Development, popularnie nazywany Bankiem Światowym, wraz z afiliowanymi przy nim: Międzynarodową Korporacją Finansową i Międzynarodowym Stowarzyszeniem Rozwoju stanowi największą międzynarodową organizację finansową udzielającą pomocy kredytowej przede wszystkim krajom rozwijającym się. O jego powołaniu postanowiono jednocześnie z powołaniem Międzynarodowego Funduszu Walutowego na konferencji w Bretton Woods w lipcu 1944. Istnieje jako wyspecjalizowana organizacja ONZ od grudnia 1945 z siedzibą w Waszyngtonie. Członkami banku mogą być kraje należące jednocześnie do Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Środki na udzielanie pożyczek MBOiR czerpie przede wszystkim z emisji obligacji na rynkach kapitałowych krajów wysoko rozwiniętych, z wpłat gotówkowych krajów członkowskich oraz z własnych funduszy rezerwowych zgromadzonych w ciągu całego okresu istnienia i działania. MBOiR udziela kredytów jedynie rządom krajów członkowskich lub podmiotom gospodarczym działającym w tych krajach, ale pod warunkiem uzyskania na spłatę tych kredytów gwarancji rządowych. Kredyty udzielane przez MBOiR są przeznaczane z reguły na finansowanie konkretnych przedsięwzięć i projektów, ale również na finansowanie strukturalnych przemian w gospodarkach krajów rozwijających się. Oprócz kredytów MBOiR udziela również fachowej pomocy doradczej, wysyłając do krajów, którym pomaga, swoich ekspertów. Polska była jednym z krajów założycielskich MBOiR, po czym w 1950 wystąpiła z niego, a następnie, po złożeniu w 1981 wniosku o ponowne przyjęcie, jest od 1986 członkiem MBOiR.

UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE), ang. Western European Union (WEU), organizacja polityczno -obronna, utworzona 1954 na podstawie protokołów paryskich, modyfikujących traktat brukselski z 1948 o współpracy i zbiorowej obronie między Francją, W. Brytanią i państwami Beneluxu oraz rozszerzających to porozumienie o RFN i Włochy; siedzibą UZE do 1993 był Londyn, obecnie — Bruksela; członkami są: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, W. Brytania, Włochy, od 1990 Hiszpania i Portugalia, od 1995 Grecja. Utworzenie Unii było związane z dążeniem Europy Zachodniej do posiadania własnej struktury polityczno -obronnej oraz z remilitaryzacją Niemiec i włączeniem tego państwa do NATO; w ramach UZE ustanowiono system ograniczeń i kontroli zbrojeń (dotyczący sił zbrojnych RFN); ograniczenia te jednak stopniowo znoszono i 1984 zaniechano ich. Celem UZE jest współpraca polityczna, a w praktyce od niedawna również wojsk.; państwa członkowskie mają obowiązek udzielania sobie natychmiastowej wzajemnej pomocy w razie napaści na którekolwiek z nich. Do połowy lat 80. UZE nie odgrywała większej roli; ożywienie jej działalności nastąpiło w związku z procesem integracji europejskiej oraz uznaniem Unii przez NATO, zwłaszcza po zawarciu 1992 traktatu z Maastricht, w którym uznano UZE za główny organ do spraw koordynowania polityki wojskowej Unii Europejskiej ; są tworzone struktury wojskowe UZE; pod auspicjami organizacji działa powołany 1992 Korpus Europejski (obecnie w jego skład wchodzą jednostki francuskie, niemieckie, belgijskie i hiszpańskie). Realizując postanowienia traktatu z Maastricht oraz zacieśniając współpracę z NATO, Unia przyznała 1992 status członka stowarzyszonego NATO nie będącym członkiem Unii Europejskiej (Turcji, Islandii, Norwegii) i status obserwatora państwom Unii Europejskiej nie będącym członkami NATO (Irlandia); status obserwatora uzyskała również Dania (zrezygnowała z pełnego członkostwa). W V 1994 utworzono nowy status — partnera stowarzyszonego z UZE, który przyznano 9 państwom Europy Środkowo - Wschodniej stowarzyszonym z Unią Europejską : Bułgarii, Czechom, Estonii, Litwie, Łotwie, Polsce, Rumunii, Słowacji, Węgrom, od 1996 Słowenii.

EUROPEJSKI OBSZAR GOSPODARCZY, ang. European Economic Area (EEA), wspólny rynek na obszarze 12 państw należących do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i 7 państw Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), utworzony na mocy porozumienia uzgodnionego 1991 w Luksemburgu, podpisanego 1992 w Porto (Portugalia). Po ratyfikacji przez 18 państw członkowskich (bez Szwajcarii) i Parlament Europejski obowiązuje od 1 I 1994; największa na świecie strefa wolnego handlu. Głównym celem EEA jest swobodny przepływ towarów, usług i kapitału oraz swoboda w przemieszczaniu się osób; państwa EFTA nie podlegają regulacjom EWG i Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, dotyczącym rolnictwa, rybołówstwa, węgla i stali oraz zachowują suwerenną kontrolę nad surowcami i produkcją energetyczną. Głównymi organami EEA są: Rada składająca się z ministrów 19 państw członkowskich i przedstawiciela Komisji EWG, Komitet Konsultacyjny, wspólna komisja parlamentarna, organ sądowy. Państwa EFTA nie mają prawa głosowania nad nowymi regulacjami EWG, jednak decyzją Rady EEA regulacje te mogą obowiązywać na całym obszarze wspólnego rynku. Porozumienie o EEA będzie podlegało rewizji co 2 lata.

EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU, ang. European Free Trade Association (EFTA), organizacja gosp. typu unii celnej, utworzona 1960 na mocy traktatu sztokholmskiego, z siedzibą w Genewie; głównym celem jest ustanowienie strefy wolnego handlu między państwami członkowskimi; 1991 państwa członkowskie EWG i EFTA podpisały porozumienie o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego; Polska od 1990 współpracuje z EFTA. Obecni członkowie: Norwegia i Szwajcaria (od 1960) oraz Islandia (od 1970) i Liechtenstein (od 1991), dawniej także: Dania i W. Brytania (1960-72), Portugalia (1960-85), Austria i Szwecja (1960-94) oraz Finlandia (1986-94, 1961-85 członek stowarzyszony); 1994 dwa państwa należące do EFTA: Islandię i Norwegię objął (wspólny z Unią Europejska) Europejski Obszar Gospodarczy; z państw EFTA nie przystąpiła do niego Szwajcaria (w wyniku sprzeciwu wyrażonego w referendum 1992), a Liechtenstein przystąpił 1995.

EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA I STALI (EWWiS), franc. Communauté Européenne du Charbon et de l'Acier (CECA), najstarsze z 3 europejskich ugrupowań integracyjnych (oprócz EWG i  Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej); utworzona na mocy traktatu paryskiego obowiązującego od 1952; celem EWWiS jest stworzenie wspólnego rynku na surowce i produkty przemysłu węglowego i stalowego, przez stopniowe zniesienie ceł i innych opłat oraz ograniczeń ilościowych w obrocie tymi surowcami i produktami między państwami członkowskimi, zniesienie przeszkód w swobodnym przepływie siły roboczej, ustanowienie jednolitych taryf transportowych oraz zapewnienie wolnej konkurencji w ramach wspólnego rynku. Członkowie: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy (do 1990 RFN), Włochy (członkowie pierwotni), Dania, Irlandia, W. Brytania (od 1973), Grecja (od 1981), Hiszpania i Portugalia (od 1986). Główne organy EWWiS od 1967 wspólne z gł. organami EWG (wcześniej tylko Parlament i Trybunał).

EUROPEJSKA WSPÓLNOTA ENERGII ATOMOWEJ, ang. European Atomic Energy Community, Euratom, organizacja międzynarodowa utworzona na mocy traktatu rzym. z 1957 (wszedł w życie 1 I 1958); jedno z 3 europejskich ugrupowań integracyjnych (oprócz EWG i  Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali). Celem jest stworzenie dogodnych warunków powstania i szybkiego rozwoju przemysłu atomowego w państwach członkowskich; wspólna działalność w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej oraz sprawowania ścisłego nadzoru i kontroli (w tym celu powołano Agencję Zaopatrzenia działającą pod nadzorem Komisji); rozwijanie badań i zapewnienie rozpowszechniania wiedzy technicznej; ustanawianie jednolitych norm bezpieczeństwa dla ochrony sanitarnej ludności i pracowników. Działalność Euratomu natrafiła na przeszkody, ponieważ państwa członkowskie broniły swej samodzielności w zakresie rozwoju energii atomowej. Członkowie: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy (do 1990 RFN), Włochy (państwa założycielskie), Dania, Irlandia, W. Brytania (od 1973), Grecja (od 1981), Hiszpania i Portugalia (od 1986). Organy wspólne dla 3 Wspólnot, Europejska Wspólnota Gospodarcza.

MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU, ang. International Bank for Reconstruction and Development (IBRD), organizacja wyspecjalizowana ONZ; powstał 1945 na mocy umów z Bretton Woods (1944); siedziba w Waszyngtonie; celem jest udzielanie długookresowych pożyczek państwom członkowskim na ich odbudowę i rozwój; liczba głosów, którą rozporządzają poszczególne kraje członkowskie, zależy od wielkości ich wpłat do kapitału IBRD, dlatego jego działalność kształtują największe i najbogatsze państwa; liczy 176 członków (1993); 1950 Polska wystąpiła z IBRD, a od 1986 ponownie jest jego członkiem.

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH (OPA), ang. Organization of American States (OAS), utworzona 1948 na IX Międzyamerykańskiej Konferencji w Bogocie jako kontynuacja Unii Panamerykańskiej utworzonej 1910 ( panamerykanizm); jej członkami są państwa Ameryki Łac. (od 1962 bez Kuby) oraz USA i Kanada, łącznie 34 państwa; stałym organem administracyjnym (pełniącym funkcję sekretariatu generalnego) jest Unia Panamerykańska, z siedzibą w Waszyngtonie, najwyższym organem — Konferencja Międzyamerykańska (zwoływana co 5 lat); ponadto działa stały organ — Rada OPA, korzystająca z pomocy 3 organów specjalnych: Rady Społeczno -Gospodarczej, Komitetu Prawnego i Rady Oświaty, Nauki i Kultury; w razie potrzeby są zwoływane sesje ministrów spraw zagranicznych, a pomocą służy im Międzyamerykańska Rada Obrony. W strukturze OPA działają także Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka (od 1960) i Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka (od 1978). W ramach OPA działała początkowo Organizacja Państw Ameryki Środkowej (od 1961 samodzielna), a także różne międzyamerykańskie organizacje gospodarcze. Według sformułowań tzw. Karty z Bogoty (obowiązującej od 1951) zadaniem OPA jest umacnianie pokoju i bezpieczeństwa kontynentu amerykańskiego, pokojowe regulowanie sporów między państwami członkowskimi, wspólne rozwiązywanie problemów ekonomicznych, społecznych i politycznych. OPA funkcjonuje jako organizacja regionalna ONZ. Do lat 60. w organizacji politycznie dominowały USA; w późniejszym okresie OPA prowadziła politykę bardziej niezależną, czego dowodem są rezolucje popierające Argentynę podczas kryzysu falklandzkiego 1982 oraz potępiające interwencję USA w Panamie 1989. Pod auspicjami OPA zawarto 1967 traktat tworzący bezatomową; strefę w Ameryce Łacińskiej.

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKI ŚRODKOWEJ, ang. Organization of Central American States (OCAS), hiszp. Organización de los Estados Centroamericanos (ODECA), działała 1951-93 (do 1961 w ramach OPA), założona przez rządy Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru (konwencję 1962 sygnowała także Panama); siedziba w San Salwador; celem — wg nowej Karty podpisanej 1965 — są wzajemne konsultacje i pomoc oraz pokojowe rozstrzyganie sporów; wyspecjalizowaną agencją OCAS był — działający nadal — Wspólny Rynek Ameryki Środkowej, założony w 1960, mający na celu zniesienie barier celnych między państwami członkowskimi oraz ustanowienie wspólnych ceł zewnętrznych. Współpraca w ramach ODECA została przerwana 1969 wojną między Salwadorem a Hondurasem (tzw. wojną futbolową); kolejną próbą jej wznowienia stało się XI spotkanie na szczycie prezydentów Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui, Panamy, Salwadoru i, jako obserwatora, premiera Belize 1991 w Tegucigalpie, na którym zdecydowano o utworzeniu Systemu Integracji Środkowoamerykańskiej jako gwaranta realizacji postanowień spotkań na szczycie i przeobrażenia ich w wiążącą politykę; Deklaracja z Managui, podpisana 1997 przez przywódców 8 państw (dodatkowo Dominikana), zapowiedziała regionalną polityczną integrację, pozostawiając powołanej do tego specjalnej komisji ustalenie warunków i terminów, oraz potwierdziła wspólną wolę podjęcia wysiłków na rzecz nowego modelu bezpieczeństwa demokracji w regionie.

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW WYŻYWIENIA I ROLNICTWA, ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), organizacja wyspecjalizowana ONZ, założona w 1945, z siedzibą w Rzymie; popiera międzynarodową działalność zmierzającą m.in. do: polepszenia wytwarzania, wymiany i dystrybucji produktów rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa oraz do zachowania zasobów naturalnych, podnoszenia konsumpcji, poprawy warunków życia na wsi; zbiera, opracowuje i rozpowszechnia informacje oraz przeprowadza badania w zakresie produkcji i dystrybucji żywności i produktów rolnych; od 1960 rozwija tzw. kampanię walki z głodem, zmierzającą do zwiększenia produkcji żywności przez stosowanie nowoczesnych metod; od 1961 prowadzi wspólnie z ONZ akcję p.n. Świat. Program Żywnościowy (ang. World Food Programme, WFP), którego celem jest udzielenie pomocy żywnościowej krajom rozwijającym się i dotkniętym klęskami żywiołowymi; skupia 157 członków (1992); Polska jest członkiem od 1945 (z przerwą 1950-57).

KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE (KBWE), pierwsza w historii konferencja 33 państw europejskich (wszystkich z wyjątkiem Albanii) oraz USA i Kanady dotycząca europejskiego bezpieczeństwa i współpracy. Ideę zwołania KBWE wysunęły 1964 państwa Układu Warszawskiego, zwłaszcza Polska; sprecyzował ją Apel Budapeszteński państw Układu Warszawskiego 1969; dużą rolę w przyspieszeniu jej zwołania odegrały układy między ZSRR i PRL a RFN z 1970, czterostronne porozumienie w sprawie Berlina Zach. z 1971, układy między NRD a RFN z 1972 i między CSRS a RFN z 1973, dialog sowiecko - amerykański (m.in. zawarcie porozumienia o ograniczeniu zbrojeń strategicznych z 1972); państwa zachodnie wyraziły zgodę na zwołanie KBWE pod warunkiem omówienia zagadnień dotyczących praw człowieka, kontaktów międzyludzkich oraz swobodnego przepływu informacji, a także podjęcia rozmów między NATO a Układem Warszawskim na temat konwencjonalnych sił w Europie Środkowej. KBWE poprzedziły rozmowy przygotowawcze XI 1972-VI 1973 w Helsinkach; odbywała się w 3 etapach:

1. na szczeblu ministrów spraw zagranicznych VII 1973 w Helsinkach,

2. w komisjach roboczych IX 1973-VII 1975 w Genewie,

3. VII-VIII 1975 w Helsinkach,

zakończona podpisaniem przez przywódców 35 państw Aktu końcowego. Akt końcowy składa się z 4 części:

1. sprawy bezpieczeństwa europejskiego (deklaracja zasad stosunków między państwami i dokument dotyczący środków budowy zaufania),

2. problemy współpracy gospodarczej, naukowo - technicznej i ochrony środowiska człowieka,

3. sprawy współpracy humanitarnej w innych dziedzinach,

4. kontynuowanie prac konferencji.

Zawarta w części pierwszej deklaracja określa 10 zasad, którymi będą się kierować państwa biorące udział w KBWE w stosunkach wzajemnych: suwerenna równość i poszanowanie praw z niej wynikających, powstrzymanie się od groźby lub użycia siły, nienaruszalność granic, integralność terytorialna, pokojowe załatwianie sporów, nieingerencja w sprawy wewnętrzne państw, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia, współpraca między państwami, wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego. Uchwały KBWE w Helsinkach są potwierdzeniem powojennego ładu terytorialnego w Europie. Przewidują one możliwość pokojowych zmian granic, co pozwoliło na zjednoczenie Niemiec w zgodności z Aktem końcowym. Przyjęte na KBWE standardy w odniesieniu do praw człowieka i swobód obywatelskich ułatwiły demokratyczne przemiany w państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Zgodnie z postanowieniami Aktu końcowego dotyczącymi dalszych działań po KBWE X 1977-III 1978 odbyło się Spotkanie Belgradzkie, na którym przyjęto Dokument końcowy potwierdzający postanowienia Aktu końcowego; XI 1980-III 1983 — Spotkanie Madryckie, w przyjętym Dokumencie końcowym (5 rozdziałów dotyczących zasad KBWE, wojsk. aspektów bezpieczeństwa, współpracy w dziedzinach humanitarnych, współpracy w rejonie M. Śródziemnego) podjęto decyzję o zwołaniu Konferencji Sztokholmskiej. W 1991-92 członkami KBWE zostały państwa powstałe po rozpadzie ZSRR, Jugosławii i Czechosłowacji oraz Albania. W VII 1992 odbyło się spotkanie 52 państw (Jugosławia formalnie zawieszona), zwane Helsinki II, zakończone podpisaniem Dokumentu końcowego; przyjęte w nim postanowienia dotyczyły wzmocnienia środków zapobiegających konfliktom i postępowania na wypadek kryzysów łącznie z możliwością prowadzenia operacji pokojowych; powołano Urząd Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych, Forum KBWE ds. współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa; XII 1994 na spotkaniu w Budapeszcie KBWE zmieniła nazwę na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).

ŚWIATOWA ORGANIZACJA HANDLU, ang. World Trade Organization (WTO), międzynarodowa organizacja utworzona 1994 w Marrakeszu (Maroko) na podstawie podpisanego przez 125 państw dokumentu końcowego Rundy Urugwajskiej Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT); działa od 1 I 1995; siedziba w Genewie; WTO rozpoczynając działalność inkorporowała działający do 1994 GATT wraz z dodatkowymi uzgodnieniami (tzw. GATT 94) oraz nowo utworzony Układ Ogólny w Sprawie Handlu Usługami; integralną częścią porozumienia ustanawiającego WTO jest Porozumienie w Sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (ang. Agreement on Trade Related Intellectual Property Rights, TRIP) — ustanawiające ochronę interesów podmiotów prowadzących międzynarodowy handel towarami i usługami oraz reguły utrudniające wprowadzanie do międzynarodowego obrotu wyrobów o fałszowanych znakach towarowych. Głównym celem WTO jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami przez stopniowe obniżanie ceł i barier pozataryfowych, usuwanie technicznych utrudnień w handlu oraz wdrażanie reguł wiążących się z przestrzeganiem praw własności intelektualnej, prowadzenie polityki inwestycyjnej mającej wpływ na handel oraz rozstrzyganie sporów; warunkiem przystąpienia do WTO jest udzielenie koncesji handlowych oraz dostosowanie ustawodawstwa wewnętrznego do norm i regulacji WTO; głównym organem jest Rada ds. Ogólnych, organami pomocniczymi: Rada ds. Handlu Dobrami, Rada ds. Handlu Usługami oraz Rada ds. Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej. Polska podpisując dokumenty końcowe Rundy Urugwajskiej GATT była państwem założycielem WTO i 1995 ratyfikowała porozumienie WTO.

MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA NORMALIZACYJNA, ang. International Organization for Standardization (ISO), utworzona 1947 w Londynie, w miejsce działającej 1926-42 Międzynarodowej Federacji Narodowych Stow. Normalizacyjnych (ISA), w celu ułatwiania międzynarodowej unifikacji norm krajowych; siedziba w Genewie; skupia krajowe organizacje normalizacyjne. Do podstawowych zadań ISO należy rozwój normalizacji w skali światowej, co ma umożliwiać międzynarodową wymianę dóbr i usług, zapobieganie powstawaniu barier technicznych w handlu oraz rozwój współpracy intelektualnej, naukowej, technicznej i ekonomicznej; wyniki prac są publikowane jako normy międzynarodowe. W 1991 ISO skupiała 71 organizacji krajowych mających status członka pełnego (w tym od 1947 Polski Komitet Normalizacyjny) oraz 19 organizacji o statusie członka korespondenta.

ŚWIATOWA ORGANIZACJA METEOROLOGICZNA, ang. World Meteorological Organization (WMO), franc. Organisation Météorologique Mondiale (OMM), wyspecjalizowana organizacja ONZ, utworzona 1947 (działalność rozpoczęła 1951), z siedzibą w Genewie; powstała z Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej (zał. w Wiedniu 1873); jej zadaniem jest koordynacja działalności służb meteorologicznych w poszczególnych państwach i popieranie współpracy międzynarodowej w zakresie badań atmosfery ziemskiej, zapewnienie międzynarodowej współpracy w celu zakładania sieci stacji meteorologicznych; ważną agendą WMO jest Światowa Służba Pogody; WMO bierze udział w Świat. Programie Badań nad Klimatem (ang. World Climate Research Programme); organizuje co 4 lata Świat. Kongresy Meteorologiczne, które są jej najwyższym organem (pierwszy odbył się 1951 w Paryżu); wydaje „Bulletin” w 4 językach; do WMO należy 159 państw, od 1947 Polska.

MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA PRACY (MOP), ang. International Labour Organization (ILO), powstała 1919 jako część systemu organizacyjnego Ligi Narodów, po II wojnie świat. przekształcona w organizację wyspecjalizowaną ONZ; siedziba w Genewie; celem MOP jest dążenie do poprawy szeroko pojętych warunków pracy i społecznego zabezpieczenia pracowników na całym świecie; zbierająca się co roku Konferencja Ogólna (organ MOP), złożona z przedstawicieli rządów, pracowników i pracodawców państw członkowskich, uchwala zalecenia przekazywane państwom członkowskim w celu uwzględnienia ich przy wydawaniu wewnętrznych przepisów prawa oraz konwencje przedstawiane państwom członkowskim do ratyfikacji; ratyfikacja konwencji nakłada na państwo obowiązek dostosowania do niej swego ustawodawstwa. Przypadki naruszenia konwencji MOP ratyfikowanych przez państwa członkowskie są przedmiotem dochodzeń i interwencji (m.in. 1984 raport komisji badawczej Rady Adm. MOP w sprawie pogwałcenia swobód związkowych w PRL). Organami MOP są też Rada Administracyjna i Międzynarodowe Biuro Pracy; członkami MOP jest 173 państw (1994); Polska należy od 1919; do końca 1988 MOP przyjęła 168 konwencji, Polska ratyfikowała 72.

PÓŁNOCNOAMERYKAŃSKI UKŁAD WOLNEGO HANDLU, ang. North American Free Trade Agreement (NAFTA), porozumienie między Kanadą, Meksykiem i USA podpisane XII 1992 (weszło w życie 1 I 1994), tworzące strefę wolnego handlu; główne cele układu: wyeliminowanie w ciągu 15 lat barier celnych w handlu towarami i usługami między stronami, wzmacnianie wolnej konkurencji na obszarze strefy, rozszerzenie perspektyw inwestycyjnych w państwach członkowskich, zapewnienie ochrony praw autorskich, stwarzanie warunków do rozwijania współpracy trójstronnej, regionalnej i wielostronnej; cele te NAFTA będzie osiągać m.in. przez: stopniową eliminację barier celnych, ujednolicenie procedury i dokumentacji celnej oraz systemu zamówień rządowych, ochronę inwestycji zagranicznych podmiotów państw członkowskich, stopniową liberalizację usług telekomunikacyjnych i finansowych; członkowie NAFTA są zobowiązani do wymiany informacji o nowych aktach prawnych z dziedziny objętej przedmiotem układu; głównym organem jest Rada Wolnego Handlu, która sprawuje ogólny nadzór nad działalnością układu, wytycza kierunki rozwoju oraz rozstrzyga spory dotyczące interpretacji i stosowania zawartego porozumienia; NAFTA ma własny system rozwiązywania sporów, oparty na koncyliacji i arbitrażu.

ORGANIZACJA MIĘDZYNARODOWEGO LOTNICTWA CYWILNEGO, ang. International Civil Aviation Organization (ICAO), organizacja wyspecjalizowana ONZ, utworzona 1947 na podstawie konwencji chicagowskiej z 1944 o międzynarodowym lotnictwie cywilnym; siedziba w Montrealu; zadaniem jest rozwijanie techniki lotniczej oraz zwiększanie bezpieczeństwa lotów, a także działalność w celu zapewnienia sprawnego, regularnego i ekonomicznego transportu lotniczego; służy pomocą techniczną państwom rozwijającym się, m.in. przez administrowanie pracą lotnisk i kontrolą ruchu powietrznego, organizowanie programów szkoleniowych; opracowuje i uaktualnia standardy techniczne i procedury nawigacyjne; prowadzi badania nad zastosowaniem nowych technologii w transporcie lotniczym; do ICAO należy 178 państw (1993), w tym Polska.

STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU AMERYKI ŁACIŃSKIEJ, ang. Latin American Free Trade Association (LAFTA), międzynarodowa organizacja działająca 1960-80, utworzona z inicjatywy Komisji Gospodarczej ONZ dla Ameryki Łacińskiej; siedziba w Montevideo; członkami LAFTA było 11 państw; główny cel: utworzenie między państwami członkowskimi strefy wolnego handlu, która miała ożywić wymianę handlową i zapewnić rynki zbytu ich rozwijającemu się przemysłowi oraz uniezależnić go od monopoli rozwiniętych państw zachodnich przez zwiększenie wzajemnych obrotów, prowadzenie wspólnej polityki wobec wspólnot zachodnioeuropejskich; działalność LAFTA nie uwzględniała różnic w rozwoju gospodarczym poszczególnych państw członkowskich, utrwalając tym samym dysproporcje między nimi; spowodowało to opór ze strony państw najsłabiej rozwiniętych i doprowadziło w połowie lat 60. do załamania funkcjonowania LAFTA; 1980 w Montevideo powstało w miejsce LAFTA Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Integracyjne, którego członkami są wszystkie państwa członkowskie LAFTA.

---