4.Wpływ wojny na psychikę człowieka.
II wojna światowa przyczyniła się do unicestwienia milionów istnień ludzkich, a u tych, którzy ocaleli, na zawsze pozostawiła piętno w psychice. Od pierwszych dni okupacji wewnętrzny świat przeżyć człowieka uwikłanego w wojenny los stał się obiektem zainteresowania twórców literackich zniewolonego narodu. Wielu pisarzy, którzy przeżyli tragiczne dni wojny i okupacji pragnęło swoje obserwacje na temat zmian w psychice człowieka utrwalić dla przyszłych pokoleń. Pisarze ci znali wojnę nie tylko z opowiadań, byli oni także świadkami tragicznej karty historii narodu. Wpływ wojny na psychikę człowieka szczególnie jaskrawie opisała Z. Nałkowska w "Medalionach". Jest to zbiór opowiadań, a raczej reportaży, które autorka miała możliwość zebrać w czasie przesłuchań świadków i obserwacji miejsc kaźni Polaków. Pracę nad "Medalionami" ułatwił jej z pewnością fakt, iż była ona członkiem Głównej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich. Ponadto wojna stanowiła dla pisarki wielką lekcję wyobraźni. Cykl otwiera zeznanie młodego gdańszczanina, współpracownika tytułowego profesora Spannera. Człowiek ten w sposób obojętny, pozbawiony jakichkolwiek obiekcji wypowiada swój sąd o Niemcach. Mówi, że "potrafią oni zrobić coś z niczego". W tej relacji czymś jest mydło, niczym natomiast zwłoki ludzkie. Ten młody człowiek przeżył wojnę, jest on jednak .......... jej ofiarą. W ludzkich zwłokach widzi jedynie cenny i niezbędny surowiec do wyrobu mydła, kościotrupów, materaców. Jego sposób myślenia na ten temat jest nawet odmienny od najprymitywniejszych kultur. Będąc ocalonym, jest on jednocześnie ofiarą faszyzmu. Wojna zniszczyła w nim najwyższe wartości człowieczeństwa, jak miłość do drugiego człowieka, szacunek, a nawet wrażliwość, poczyniła nieodwracalny wyłom w jego psychice, poraziła jego mentalność. Bohaterka kolejnego opowiadania, tytułowa Dwojra Zielona, jest również ofiarą wojny. Przez lata okupacji kobieta ta przeszła pasmo nieszczęść, jak śmierć dzieci i męża, pobyt w obozie. Te wydarzenia zmieniły ją nie tylko zewnętrznie ale i wewnętrznie. Potrafiła ona znaleźć w sobie taką silną chęć życia, że pozwoliła jej ona przetrwać ten najokrutniejszy czas. Wiedziała, że gdy przeżyje, będzie mogła opowiedzieć o swoich cierpieniach, i że staną się one ostrzeżeniem dla przyszłych pokoleń. Opowiadanie "Przy torze kolejowym" podobnie jak pozostałe, nie zawiera komentarza autorki. Jednak bohater wykreowany w tym reportażu jest przykładem człowieka, w którym wojna zatarła jakiekolwiek odczucia ludzkie. Autorka potrafiła w tak artystyczny sposób przedstawić akcję opowiadania, że czytelnik sam może ocenić postawę bohatera oraz w sposób sobie odpowiedni umotywować jego działanie. Akcja opowiadania toczy się w czasie ucieczki 4-osobowej grupy z wagonu kolejowego wiozącego transport więźniów do obozu. Ucieczka dla 3 mężczyzn kończy się tragicznie, zostali zabici, tylko jedna kobieta ranna w nogę pozostała na torach. Celny strzał Niemca uniemożliwił jej dalszą ucieczkę. Oczekując na pomoc spostrzegła młodego mężczyznę, który początkowo zdaje się być przyjaźnie do niej ustosunkowany, a na końcu zostaje jej katem. W jego pojęciu litością był strzał przerywający męczarnie rannej. Nie zastanowił się jednak nad tym, czy ten czyn był pomocny względem ofiary czy względem zakłopotanych żandarmów. Właśnie wojna wyzwoliła w człowieku przemożną chęć do zabijania, zamiast ratowania tego, co jest największą wartością - życia. Wypowiedź innego świadka - kobiety cmentarnej - również obrazuje nam wpływ wojny na psychikę człowieka. Zarówno osoby przytoczone w reportażu, jak i opowiadająca kobieta zostały porażone wojną. Mówiąc o śmierci Żydów zachowuje ona całkowity spokój, stara się nawet obrazowo przedstawić sceny, kiedy spadają ludzkie ciała. Opowiada o Żydach, którzy w czasie powstania w getcie byli masowo mordowani m.in. przez palenie żywcem. Matki i ojcowie w strachu przed śmiercią w płomieniach wyskakiwali ze swych mieszkań, wcześniej wypychając swe dzieci. Kobieta cmentarna opowiadając te fakty nawet przez chwilę nie okazuje przerażenia, w śmierci tych ludzi widzi coś zupełnie normalnego. Opowiada o rzeczach strasznych, a jednak jej kamienna twarz wyraża spokój i opanowanie. "Medaliony" Z. Nałkowskiej są jednym z bardziej oszczędnych w formie, najbardziej wymownym w treści oskarżeniem wojny o ludobójstwo i deprawację człowieka. Taka skrótowość komentarzy i ocen oraz brak jakichkolwiek środków artystycznych sprawia, że opisy te są wiarygodne. Sens swoich repotarzy pisarka poprzedziła mottem "ludzie ludziom zgotowali ten los". W słowach tych Nałkowska uświadamia czytelnikowi to, iż ludzie dokonywali nieludzkich zbrodni. Zapisała zresztą w "Dziennikach", że ludzie są wszystkim na świecie niezależnie od swojej wartości i tylko oni stanowią o rzeczywistości. Z całej prozy polskiej "Medaliony" stanowią najbliższe sąsiedztwo opowiadań lagrowych Borowskiego. Nałkowska podobnie jak Borowski zdobyła się na maksymalną obiektywizację i podobnie jak on, powściąga emocje i moralistykę. Mimo tych istotnych zbieżności, różnice są nie mniej istotne. Dla Nałkowskiej obóz to odnalezienie "dusze - malutkie kosteczki" - dla Borowskiego tłumy ludzi, którzy szli", przewalające się komory gazowe, trupy palone w rowach. Na problematykę opowiadań Borowskiego składają się głównie następujące elementy: powszedni dzień okupacji, obóz zagłady. Borowski spojrzał na lagry zimnym, bezlitosnym okiem. Największą tragedią do jakiej doprowadziła hitlerowska zbrodnia było zgwałcenie człowieczeństwa, przymuszenie ofiar za cenę życia do uległości i świadome "poszczucie brata na brata". Człowiek bity sam zaczyna bić, głodny przyzwyczaja się do głodu współtowarzysza, maltretowany odpowiada kradzieżą, oszustwem i cynizmem. Borowski sformułował artystyczną prawdę. Człowiek zamknięty w obozie nie ma możliwości wyboru. Pozostaje mu wąski margines swobody, tak, że prawie całkowicie zdeterminowany jest przez los kształtowany konkretnym systemem, w tym przypadku systemem faszystowskim, stosującym półjawne i z premedytacją przemoc, jako normalną metodę postępowania. Nie mogą więc pomóc mężczyźni, nawet w pokaźnej liczbie, wołającym ratunku kobietom wiezionym do gazu. Stoją bezsilni i bezradni. Nikczemne jest odmawianie pomocy, ale bezsensem jest w tym przypadku każda próba udzielania pomocy. Nie jest moralne to, że narrator Tadek na pytanie dziewczyny o jasnych włosach, dokąd ją wiozą, nic nie odpowiada. On ją tym samym oszukuje. Nie ma jednak innego wyjścia. W obozach hitlerowskich, gdzie wszystkie drogi, prędzej czy później prowadzą do ku śmierci, jedyną szansą człowieka jest próba przetrwania. Unikanie rejonów śmierci możliwe jest tylko dla tych, którzy lagier znają, którzy szybko pojęli istotę porządku w obozie koncentracyjnym. Borowski, wielki moralista naszych czasów, próbował przez właśnie takie sceny dokonać prowokacji moralnej, wstrząsnąć ludzkim sumieniem, walczyć z obojętnością człowieka wobec wszelkich minionych i trwających okrucieństw świata. W opowiadaniach z cyklu "Pożegnanie z Marią" autor zawarł dewastację nie tylko systemu zagłady i amoralnego przystosowania się osobowości człowieka do obozowej rzeczywistości, które gwarantowało przetrwanie, ale również refleksje na temat faszyzmu, upadku norm moralnych i kryzysu kultury. Podsumowując powojenną twórczość pisarzy dotyczącą ujemnego wpływu wojny na psychikę człowieka należy stwierdzić, iż pisarze ci pragnęli utrwalić dla przyszłych pokoleń to, czego zapomnieć nie wolno. W utworach tych przebija protest przeciwko wojnie. Poprzez ukazanie psychiki człowieka w obliczu zła podkreślają oni, że nawet najlepsi ludzie będą starać się ratować własne życie, bez względu na cenę. Podkreślają, że człowiek w obliczu śmierci gotów jest na największe zbrodnie, skierowane przeciwko drugiemu człowiekowi. Pisarze sprawnie unieważniali wszelki alibi moralne ludzi, obserwowali działanie tzw. "czystych rąk". Wspomnę tutaj postać profesora Sonnenbrucha(?) - bohatera dramatu L. Kruczkowskiego. Profesor, zasłużony naukowiec, biolog, służy zbrodniom hitlerowskim. To oni włączają biologię do arsenału swoich środków wypróbowując rezultaty jego badań w obozach ludobójczych. Ale profesor nie czuje się winien śmierci milionów istnień ludzkich, on się odgradza od świata, opancerza się w okropny, szczelny płaszcz, zamyka się w swoim fałszywym świecie, zrywa wszelkie kontakty. Oto wpływ wojny na psychikę człowieka.