W skład układu immunolog. wchodzą: grasica, szpik kostny, narządy obwodowe ukł. limfat. (śledziona, węzły chłonne, migdałki, grudki chłonne), naczynia limfatyczne, komórki układu immunolog. (limfocyty, monocyty, makrofagi, komórki dendrytyczne), komórki wtórnie zaangażowane (neutrofile, eozynofile, bazofile, komórki NK), cząsteczki biologicznie czynne ukł. odpornościowego (immunoglobuliny, antygeny HLA będące produktem głównego kompleksu zgodności tkankowej (MHC)), układ dopełniacza, swoiste i nieswoiste mediatory reakcji immunologicznych (limfokiny, interoferony, interleukiny), komórki i mediatory reakcji zapalnych (kom. tuczne, serotonina, histamina, białka ostrej fazy).

Adiuwanty - są to substancje, które podane razem z antygenem zwiększają zdolność ustroju do odpowiedzi immunologicznej (humoralnej i/lub komórkowej). Adiuwantami są czynniki bakteryjne, m.in. Mycobacterium tuberculosis, Bordetella pertussis, Propionibacterium acnes, Listeria monocytogenes, endotoksyny (LPS) bakterii Gram-ujemnych oraz wiele związków chemicznych (np. wodorotlenek glinu). Działanie adiuwantów polega na stopniowym uwalnianiu antygenu odłożonego w tkankach; przedłużają one w ten sposób czas przebywania antygenu w ustroju. Adiuwanty bakteryjne przyspieszają ponadto proliferację limfocytów uczestniczących w odpowiedzi immunologicznej.

Adiuwant Freunda - jest to emulsja oleju w wodzie (niekompletny adiuwant Freunda) lub z dodatkiem zabitych prątków gruźlicy (kompletny adiuwant Freunda).

Alergen - jest specyficznym terminem używanym dla immunogenów, które uczestniczą w reakcjach nadwrażliwości (alergii). Alergeny wykorzystywane są do testów skórnych oceniających stan nadwrażliwości typu I - anafilaktycznego i typu III - kompleksów immunologicznych, które zachodzą z udziałem przeciwciał, oraz typu IV - nadwrażliwości typu opóźnionego (DTH) z udziałem limfocytów T (odpowiedź komórkowa).

Alloantygeny (izoantygeny) - są to antygeny zdeterminowane genetycznie, które występują u wszystkich osobników danego gatunku. Wykazują one różnice immunologiczne między poszczegó1nymi osobnikami (allele, typowe autosomalne segregacje), a ponadto - immunogenność: gdy zostaną wprowadzone do gatunku nie mającego specyficznej determinanty, prowadzą do powstania przeciwciał (alloprzeciwciała, izoprzeciwciała). Należą do nich antygeny zgodności tkankowej (MHC, HLA) oraz antygeny grupowe krwi (ABO).

Anatoksyna - jest to egzotoksyna zmieniona chemicznie lub fizycznie, pozbawiona toksyczności, lecz z zachowaną silną immunogennością.

Antygen - jest to substancja, która łączy się z przeciwciałami poprzez swoiste miejsce wiążące. Reakcja ta jest często widoczna gołym okiem i może być używana do wykrywania nieznanych antygenów lub przeciwciał w płynach, tkankach albo hodowlach.

Antygeny heterofilne - są to antygeny o różnej budowie, mające identyczne lub pokrewne determinanty. Prowadzi to do powstawania przeciwciał dających krzyżowe reakcje z różnymi antygenami (przeciwciała heterofilne). Są dość rozpowszechnione w przyrodzie. Przykład stanowi antygen Forssmana, który jest mukopolisacharydem, obecnym w krwinkach czerwonych u wielu gatunków zwierząt; spotyka się go także u niektórych bakterii. Zwierzęta nie mając tego antygenu wytwarzają przeciwciała heterofilne, prawdopodobnie wskutek oddziaływania drobnoustrojów wyposażonych w ten antygen. Przeciwciała heterofilne są obecne w surowicy człowieka, kró1ika, szczura (brak w komórkach antygenu Forssmana), dlatego reagują one z antygenem Forssmana krwinek czerwonych myszy, psa i innych zwierząt.

Antygeny niezależne od grasicy - są to immunogeny, które indukują wytwarzanie przeciwciał przez bezpośrednie działanie na limfocyt B. Należą tu głównie polisacharydy.

Antygeny zależne od grasicy - są to immunogeny, które indukują produkcję przeciwciał przy udziale limfocytu T, jako komórki kooperującej z limfocytami B. Do tej grupy należą głównie białka, które mają zdolność do uczulania i aktywowania limfocytów T.

Antygeny różnicowania (differentiation antigens) - są to cząsteczki związane głównie z leukocytami, oznaczone jako grupa antygenów CD (cluster destignation, cluster of differentiations). Określane są też jako receptory komórkowe. Do ich różnicowania wykorzystywane są przeciwciała monoklonalne. Dla przykładu: antygeny CD4 i CD8 ulegają ekspresji na limfocytach T_H (pomocniczych) i T_C (cytotoksycznych); dawniej oznaczone były jako T4 (OKT4) lub T8 (OKT8). Antygen CD4 jest receptorem dla klasy II, a antygen CD8 - dla klasy I antygenów zgodności tkankowej (MHC).

Antygeny transplantacyjne - termin ten używany jest dla antygenów zgodności tkankowej (alloantygenów) występujących na powierzchni komórek wchodzących w skład prawie wszystkich tkanek i narządów ustroju. Różnią się one u poszczególnych osobników należących do tego samego gatunku i są odpowiedzialne za reakcje odrzucania przeszczepu.

Autoprzeciwciała - są to przeciwciała skierowane przeciw własnym antygenom.

Awidność (avidity) - jest to siła wiązania dwu- lub więcej wartościowego przeciwciała z wielodeterminantowym antygenem.

Determinanta antygenowa - jest częścią cząsteczki antygenu, odpowiedzialną za interakcję ze swoistym przeciwciałem. Unikalne cechy każdego antygenu uzależnione są od rodzaju sekwencji aminokwasów oraz od składu chemicznego i struktury glikoproteidów, polisacharydów i kwasów nukleinowych. Determinanta antygenowa jest więc swoistym ugrupowaniem charakterystycznym dla danego antygenu.

Determinanty wspólne - stanowią zespoły epitopów, które identyfikują pokrewne antygeny, np. wspó1na część C₁ łańcuchów lekkich w różnych immunoglobulinach lub część IgG (w łańcuchu ciężkim), która jest identyczna u ludzi, małp i innych zwierząt. Występowanie wspó1nych determinant w organizmie może niekiedy być przyczyną szkodliwych efektów, np. determinanty białka M występującego w ścianie komórkowej niektórych paciorkowców są podobne do determinant występujących w tkankach zastawek serca, błonie podstawnej kłębków nerkowych oraz błonie stawów - jest to najważniejszy czynnik w patogenezie choroby reumatycznej, kłębkowego zapalenia nerek oraz zapalenia stawów.

Epitop - jest to najmniejsza część determinanty antygenowej, która reaguje z przeciwciałem monok1onalnym. Zazwyczaj antygeny mają wiele determinant antygenowych (epitopów), które mogą być wykrywane za pomocą specjalnych metod.

Hapten - jest małą grupą chemiczną (np. reszta dwunitrofenylowa), która ma zdolność łączenia się z przeciwciałem; jednak nie jest immunogenem, o ile nie połączy się z białkiem lub polisacharydem (nośnikiem haptenu). Hapteny mają inne określenia: antygeny niekompletne, antygeny resztkowe lub niepełnowartościowe. Najczęściej spotykane hapteny są substancjami nieorganicznymi, kwasami nukleinowymi lub lipidami.

Idiotyp - jest składową antygenu, która sprawia, że antygen reaguje z danym miejscem wiążącym; termin ten jest używany w odniesieniu do przeciwciał monoklonalnych oraz do części zmiennych cząsteczki immunoglobuliny, które zawierają zbiór indywidualnych determinant antygenowych (idiotypów).

Idiotypia - oznacza różnice w składzie aminokwasów w części zmiennej łańcucha polipeptydowego, zależne od rodzaju przeciwciała. Różne idiotypy występują u tego samego osobnika i decydują o swoistości cząsteczki jako przeciwciała.

Immunogen - jest to antygen, który jest zdolny do wzbudzenia odpowiedzi immunologicznej (humoralnej lub komórkowej), wówczas gdy jest rozpoznawany przez organizm jako substancja obca. Najczęściej są to duże cząsteczki białek oraz cukrów, komórki drobnoustrojów, inne komórki.

Markery (znaczniki, wyznaczniki) serologiczne - termin jest stosowany do wykrywania antygenów i/lub przeciwciał, i/lub kompleksów immunologicznych w surowicach chorych na określoną chorobę zakaźną lub pasożytniczą, np. markery serologiczne w wirusowym zapaleniu wątroby.

Miano przeciwciała - jest to najwyższe rozcieńczenie surowicy, przy którym obserwuje się reakcję serologiczną, lub jest to najniższe stężenie przeciwciał reagujących z antygenem w reakcji serologicznej. Określenie to odnosi się również do antygenów rozpuszczalnych, wykrywanych w surowicy.

Paratop (antydeterminanta) - jest to fragment przeciwciała, wiążący determinant antygenu; Fab fragment zawierający miejsce wiążące przeciwciała.

Powinowactwo (affinity) - jest miarą siły wiązania między paratopem (antydeterminantą) przeciwciała i epitopem (determinantą) antygenu.

Prozona - jest to brak widocznej reakcji w teście serologicznym w obecności nadmiaru przeciwciała.

Przeciwciała - są to immunoglobuliny wytwarzane pod wpływem działania antygenu i mają zdolność wiązania się z nim.

Przeciwciała homocytotropowe (reaginy) - swoista immunoglobulina IgE.

Przeciwciała monoklonalne - są to przeciwciała wykazujące wysoki stopień jednorodności i wąską swoistość, które są skierowane przeciwko pojedynczym epitopom antygenowym i nie reagują krzyżowo. Stanowią produkt pojedynczego klonu komórek limfoidalnych. Wyprodukowano przeciwciała monoklonalne przeciwko wszystkim poznanym dotąd receptorom komórkowym uczestniczącym w reakcjach immunologicznych, w tym przeciwko grupie antygenów różnicowania (CD).

Serokonwersja - jest to zmiana stężenia przeciwciał po wprowadzeniu antygenu.

Swoistość - jest to zdolność przeciwciał lub uczulonych limfocytów do selektywnego rozpoznawania determinant antygenu, który wywołał ich wytwarzanie.

Wartościowość - jest to liczba miejsc wiążących antygen lub przeciwciała. Immunoglobuliny zależnie od klasy wykazują różną wartościowość; wynosi ona 2-10, tzn. wiążą 2-10 cząsteczek antygenu (IgG jest dwuwartoSciowa, a IgM - dziesięciowartościowa).

Ig - po ekspozycji na antygen limfocyty B przekształc. się w kom. plazmatyczne wytwarzające Ig reagujące z antygenem. Należą do glikoprotein (82-96% białka i 4-18% węglowodanów). Cząst. zbudowana jest z 2 jednakowych łańcuchów ciężkich (H) i 2 jedn. łańc. lekkich (L), związanych mostkami dwusiarczkowymi. Fragmenty N-końcówkowe łańcuchów charakt. się zmiennym składem aminokwasowym. Część stała w łańc. lekkim zwana jest C_L. Część stała w łańc. ciężkim składa się z 3 odcinków C_H1, C_H2, C_H3. Część zmienna łączy się z antygenem. Części C wiążą się ze sobą, są odpowiedzialne za tzw. funkcje efektorowe, polegające na wiązaniu dopełniacza, przechodz. cząst. przez łożysko oraz przyłącz. cząst. do bł. kom. Większość Ig ludzkich ma giętki odcinek leżący pomiędzy częściami F(ab) i częściami C-końcowymi łańc. ciężkich, zw. regionem zawiasowym. Dzięki wyst. tego regionu cząst. IgG może zmieniać swoją konformację. Zmianie może ulegać wielkość kąta leżącego między ramionami F(ab) oraz położenie odcinków Fab i Fc. Znaczenie przy aktywacji dopełniacza i wiązania Fc z receptorem. Na podst. różnic dotycz. łańc. ciężkich wyróżniono klasy: IgG, IgA, IgM, IgD, IgE. W początk. fazie odpowiedzi wytw. jest IgM, później IgG.

IgG - 75%; wartość stężeń podklas we krwi zmienia się pod wpływem: wieku, allotypów, rasy, płci, warunków życia. U płodu pod koniec ciąży i u noworodków IgG pochodzą od matki. Niedobór podklas IgG prowadzi do wzrostu wrażliwości za zakaż. wirusowe lub bakt. Powinowactwo przeciwciał do antygenów białkowych: IgG₁> IgG₂> IgG₃> IgG₄. W przypadku antyg. polisach.: IgG₂> IgG₁. Interakcja IgG z receptorami wyst. na powierzchni leukocytów i makrofagów (FcR) odgrywa dużą rolę w fagozytozie, w usuwaniu kompleksów immunologicznych, reakcjach cytotoksycznych, uwalnianiu mediatorów procesu zapalnego oraz produkcji nadtlenków. Opisano 2 rodz. białek bakteryjnych, które wiążą się z Fc IgG: białko A Staphylococcus aureus i białko G Strptococcus grupy G.

IgA - wyst. w surowicy w postaci monomeru, jest wytw. w węzłach chłonnych i śledzionie. Nie wiążą dopełniacza, ale reagują z antygenami obecnymi we krwi. Rolą IgA jest obrona nabłonków błon śluzowych. Występują w najw. stężeniach w wydzielinach (łzy, ślina, wydz. oskrzelowa). Najw. ilości wydzielniczej Sc-IgA są wytw. przez kom. plazmatyczne w blaszce podstawnej jelita. Cząst. Sc-IgA składa się z 2 cząst IgA związanych glikopeptydowym łańc. J oraz z fragmentu wydzielniczego. Łańc. J chroni czaszkę przed działaniem enz. trawiennych. Fragment wydzielniczy ułatwia transport IgA przez nabłonek i wydzielanie do łez, śliny i mleka. Sc-IgA nie wiąże dopeł., więc nie uczestniczy w procesie opsonizacji. Może wiązać się z bakt. i wirusami fragmentem Fab - powstają kompleksy immunologiczne, a drobnoustroje nie przylegają do komórek nabłonka. Jeżeli niedobór IgA nie jest wyrównany przez IgM lub IgG, istnieje zwiększone ryzyko rozwoju zakażeń ukł. oddech. lub przew. pokarm.

IgM - jest pentamerem zbudowanym z 5 monomerów IgM połączonych łańc. J. Nie przchodzi przez łożysko. IgM przedostaje się na powierz. błon śluz., gdy toczy się stan zapalny. Pojawiają się w przebiegu odpow. immunolog. jako pierwsze. IgM ma do 10 miejsc wiążących antygen - skutecznie wiążą drobnoustroje, które ulegają opsonizacji w obecności dopełniacza.

IgE - występują w śladowych ilościach. Wyższe stęż. u pacjentów z atopią. IgE są cytofilne i wiążą się z receptorami IgE wyst. na powierzchni mastocytów i bazofilów oraz innych kom. Nie wiążą dopeł.

IgD - nie wiążą dopeł., regulują czynność limfocytów B.

Układ dopełniacza - dopeł. łączy procesy odporności nieswoistej oraz odp. swoistej. Poszczególne skł. dopeł. określa się symbolami C1 - C9. Są one białkami o dużej masie cząstecz. Składowe dopeł. są wytw. przez kom. i tkanki. Funkcje dopełniacza: 1. Uwolnienie anafilatoksyn, które powodują degranulację mastocytów i bazofilów; 2. Działanie w charakt. czynnika chemotatycznego (C3a), który przyciąga neutrofile i eozynofile do miejsca, w którym toczy się reakcja immunologiczna; 3. Opsonizacja przeciwciał IgG poprzez składnik C3b, który wiąże kompleks immunol. z błoną neutrofilów, qozynofilów, makrofagów i limfocytów B. Prowadzi do nasilenia fagocytozy kompleksów antygen-przeciwciało; 4. Aktywacja całego ukł. dopeł. prowadzi do uszkodzenia błony oraz lizy kom. obcych.

1. Aktywacja klasyczna - rozpoczyna się z określonym regionem fragmentu Fc IgG, IgM, zwłaszcza wtedy, gdy przeciwciało wcześniej uległo związaniu z antygenem i nastąpiła zmiana konformacji fragm. Fc. Połączenie dopeł. z przeciwciałem związanym z antyg. stanowi podst. reakcji wiązania dopełniacza. IgA i IgE nie wiążą C1q. Aktywowany składnik C1 powoduje rozszczepienie C2 i C4 na drodze ograniczonej proteolizy - powstają C4b i C2a. Białka te reagują z C3, które ulega rozbiciu na fragment większy C3b i mniejszy C3a. C3b wykazuje duże powinowactwo do białek, powierzchni błon i polisacharydów. Rozbija on też składnick C5 na C5a i C5b. C5b łączy się z C6 i powstaje aktywny kompleks C5/6. Ten wiąże się z C7 i tworzy się C5/6/7. Po związaniu się z błoną łączy się on z C8 i C9 i powstaje kompleks C5/6/7/8/9, powodujący lizę błony. C8 jest odpow. za uszkodzenie błony, natomiast C9 potęguje jego czynność. Przez wytworzone pory do kom. dostaje się sód i woda - następuje jej liza.

2. Aktywacja alternatywna - może zachodzić przy braku reakcji antygen-przeciwciało. Nie uczestniczą tu składniki C1, C4 i C2. Rozpoczyna się on od C3. Inicjują go lipopolisacharydy, produkty bakt., proteazy, endotoksyny, plazmina lub agregaty IgA. Aktywacja dopeł. drogą altern. stanowi wczesny mech. obronny organizmu. Reakcje zach. na tej drodze odznaczają się czasem nadmiernym nasieniem. Szczególnie czynnik B i D oraz properdyna indukują powstawanie dodatniego sprzęż. zwrotnego, które powoduje wzmocnienie reakcji.

3. Aktywacja przez białko wiążące mannozę - Makrofagi po kontakcie z antygenem wydzielają IL-6, która przez ukł. krwion. dociera do wątroby i pobudza ją do wydzielania białka wiążącego mannozę. Białko to łączy się z otoczką bakteryjną zawierającą w swoim składzie cukier mannozę. Zmienia ono kształt, dzięki czemu aktywuje układ dopełniacza i „uruchamia” kom. fagocytujące. Receptory białka wiążącego mannozę znajdują się też na powierzchni Pneumocystis carinii.

KOMÓRKI

Neutrofile - w czasie zakażenia bakteryjnego liczba tych kom. rośnie, a w okresie zakaż. wirusowego spada. Fagocytują antygeny. We wnętrzu neutrofila są niszczone przez enzymy lizosomalne. Lizosomy są widoczne w mikrosk. świetlnym jako ziarnistości. Zawierają one oprócz lizozymu histamine i innne mediatory, które pełnią ważną rolę w alergicznych reakcjach zapalnych. Neutrofile są często zabijane przez toksyny wchłaniane w czasie fagocytozy.

Eozynofile - ich liczba zwiększa się w czasie reakcji alergicznych, przy zarażeniach pasożytniczych, chorobach nowotworowych i in. Zawierają enzymy, które mogą metabolizować histaminę i leukotrieny. Zawierają również toksyczne białka, jak np. główne białko zasadowe, które powoduje uszkodzenie kom. nabłonka dróg oddech. Wywołują więc przewlekłe zap. dróg oddech u pacjentów z astmą. Fagocytują kompleksy antygen-przeciwciało zawierające IgE. Mogą uczestniczyć w powstawaniu chorób o podłożu odpornościowym.

Bazofile - stanowią odpowiednik mastocytów występujących w tkankach. Zawierają duże ziarnistości, w których występują liczne mediatory oraz ich prekursory (histamina, leukotrieny, prostaglandyny, czynnik aktywujący płytki ). Nagłe uwolnienie dużych ilości mediatorów może prowadzić do wyst. objawów reakcji alerg. typu I (astma, wstrząs anafilaktyczny).

Monocyty - są odpowiednikiem makrofagów wyst. w tkankach. Makrofagi wyst. w tkankach tworzą tzw. miejscowy układ makrofagów (LMS). Odznaczają się zdolnością do fagocytozy. Makrofagi dzięki posiadaniu swoistych receptorów powierzchniowych wykazują zdolność do rozpoznawania i fagocytowania antygenów, które uległy opsonizacji (tzn. związaniu z C3b i przeciwciałami).

Płytki krwi - udział w procesach krzepnięcia. Mogą fagocytować kompleksy immunologiczne. Są pobudzane przez czynnik aktywujący płytki (PAF), który jest wytw. przez mastocyty i potęgują reakcje zapalne.

Limfocyty - okrągłe komórki, mniejsze niż erytrocyty, duże jądro. Mają swoiste receptor powierz, dzięki którym mogą łączyć się z różnymi antygenami. Pod wpływem symulacji antygenowej dzielą się i dają początek klonom kom. o jednak. swoistości i umożliwiają zachow. inform. o antyg. (pamięć immunol.). Krążą między krwią, ukł. chłonnym i tkankami, dzięki czemu kom. pamięci rozprzest. się po całym organizmie. Limf. opuszczające szpik dzielą się na wędrujące do grasicy, którą opuszczają jako limf.:

• T - reagują bezp. ze strukt. docelowymi (odporn. kom.). Integrują działania różnych kom. immunol., bezpośrednio atakują kom. organizmu, które uległy zakażeniu wirusowemu lub transf. nowotworowej. Th (TCD4+) aktywują limf. B do wytw. p/ciał, uczestniczą w odporn. swoistej kom. i w reakcjach nadwrażliwości typu późnego, przyciągają i aktywują makrofagi (niszczenie drobnoustr. wew. kom.), pobudzają NK.

Ts (TCD8+) - ham.. całk. lub częściowo limf. B i inne kom. T.

Tc (TCD8+) - uczestniczą w procesach zabijania kom. zakaż. wirusami i kom. nowotw.

Tcs (kontrsupresyjne) - wyst. w śledzionie i tkance limf. przew. pokar. Kontrsup. sprawia, że antygen indukuje odpow. immonol. miejscową bez wpływu na uogólnioną.

Limf. T (od rodz. rec. wiążącego antygen TCR).

Tαβ - rec. TCR skład. się z łańc. α i β połącz. mostkiem dwusiarczkowym. Dominują we krwi obwodowej.

Tχδ - rec. TCR skład. się z łańc. χ i δ, wyst. we krwi obwodowej i na tymocytach, rozpoznają antyg. podobne do białek szoku termicznego (HSP), wsyt. w nabłonku wyścielającym błony śluzowe i naskórze . Uczestniczą we wczesnej fazie odpow. p/bakter.

Limf B - ze szpiku przed. się do tkanek chłonnych. Uczestniczą w odporn. humoralnej. Jeżeli na kom. B zadziała antygen, ulega ona podziałowi - powstaje kilka dużych kom plazmat., które wytw. miliony p/ciał uwalnianych do otocz. Powierz. kom. B pokryta jest cząst. p/ciał, dzięki którym może rozpozn. antygeny. Większość kom B kontrolowana jest przez limf. T. Są one pobudzane przez Th i ham. przez Ts.

Kom. zerowe - podobne do limf. Na powierz. nie mają markerów. Wśród nich wyróżniamy kom.: K, LAK, TIL, NK.

NK - najważ. kom. z natur. cytotoksycznością w odporności nieswoistej. Mogą zabijać kom. nowotw. lub zakażone wirusami bezp. przy braku p/ciał. Rozwijają się ze wspólnej kom. dla limf. T i B. Dojrzałe NK mają cząsteczkę CD56. Czynnikiem wzrostowym jest IL-2 i IL-12. W cytoplazmie są liczne ziarna azurofilne, nerkowate jądro z jąderkiem. W ziarnach: perforyna, proteazy serynowe. Mogą działać za pośr. p/ciał w procesie zabijania ADCC (cytotoksyczność kom. zależna od p/ciał). Do zabicia kom. docelowej w tym procesie niezbędne są p/ciała opłaszczające kom. docelową i kom. efektorowe bez udziału dopełniacza. Kom. NK w ADCC zabijają kom. nowotw. i zakażone wirusem.

---