ORGANIZACJA PAŃSTWOWA W X I XI W.

Król → samodzielny; ucieleśnienie państwa

Rada Monarsza → niesformalizowane ciała, do którego powoływani byli najbardziej zaufani przez władcę. Z reguły najwyżsi dostojnicy.

Grupy współdziałania:

1. Drużyna

2. Urzędnicy (urzędnicze możnowładztwo)

• ścieranie się interesów władcy z własnymi

• niejednolity terytorialnie skład

• starania w kierunku zmonopolizowania urzędów przez arystokrację → konflikt z wojewodą Sieciechem

Duchowieństwo

URZĘDY W XI-XIII W.

• komornicy - ogół dworzan

• komesi - zajmujący najwyższe stanowiska

• brak odróżnienia urzędów dworskich od państwowych

Urzędy dworskie

• Dostojnicy - ogólna nazwa dla najwyższych urzędników, zasiadających w radzie monarszej.

1. Komes nadworny - zastępował monarchę w różnych dziedzinach zarządu państwem oraz w sprawowaniu sądów; dowodził wojskiem → stąd nazwa wojewoda

• Cześnik - zarząd piwnicą władcy

• Stolnik - zajmował się „stołem” władcy

• Łowczy

• Koniuszy

• wszystkie te urzędy powstawały u kolejnych książąt podczas rozbicia dzielnicowego.

• w 1-wszej poł. XIII w. wojewoda krakowski i sandomierski uzyskali bardzo silną pozycję i próbowali usunąć króla z sądownictwa, ale bunt możnych złamał ich pozycję. → na czoło wysunięto kasztelana krakowskiego.

2. Kanclerz - drugie po wojewodzie stanowisko od poł. XII w. Prowadził korespondencję władcy, sprawował pieczę nad pieczęcią → wpływ na korespondencję

• kancelaria - powstała w miarę rozwoju dokumentów pisanych w XIII w, przygotowywała dokumenty. Początkowo pracowali tam kapelani, a w XIII w zastępują ich notariusze (pod kierunkiem protonotariusza → późniejszy podkanclerz)

Skarbnik - czuwał nad skarbem monarszym oraz archiwum z dokumentami panującego

Mincerz - zarządca mennicy (zapasy pieniędzy i kruszcu) → uprawnienia skarbowe - ściągali dochody z regaliów , kontrola wymiany pieniędzy, ścigali i karali fałszerzy. Z czasem zajmowali się tylko biciem monety..

• Z czasem powstają urzędy zastępców.

Urzędy lokalne

• Namiestnik prowincjonalny - najwyżsi dostojnicy lokalni przed rozbiciem dzielnicowym

• Drugi stopień podziału to okręgi grodowe (kasztelanie), gdzie władzę sprawował komes grodowy (kasztelan)

• administracja gospodarcza i sądownicza okręgu

• podlegali mu:

• Chorąży - sprawiał rycerstwo i wiódł je do kasztelana

• Wojski - zastępował kasztelana w sprawach wojskowych

• sędzia grodowy

• włodarz - zajmował się sprawami gospodarczymi

• uposażenie kasztelana i w/w to udział w daninach i posługach ludności → w miarę rozwoju immunitetów pojawiają się nadania wsi jako uposażenia.

Przekształcanie urzędów dworskich w ziemskie

• następowało wraz z łączeniem się dzielnic pod władzą jednego księcia. Książe dla utrzymania poparcia zostawiał urzędy w dzielnicach.

• Ziemia (terra) - dzielnica, która przestała być osobnym księstwem, ale zachowała odrębną organizację urzędniczą, np. w Małopolsce - ziemia krakowska i sandomierska.

Starosta

• urzędnik powoływany i odwoływany przez króla, nie musiał pochodzić z danej ziemi; sprawował władzę administracyjną i wojskową w imieniu króla; był opozycją dla możnowładztwa.

• urząd ten wprowadził Wacław II, a Władysław Łokietek ustanowił ten urząd we wszystkich poprzednich dzielnicach, z wyjątkiem Małopolski.

1374 - przywilej koszycki - min. regulował obsadzanie urzędów przez króla.

1422 - przywilej czerwiński - min. zakaz łączenia urzędu ziemskiego i starosty.

MONARCHIA STANOWA

Województwa i ziemie → w XV w dawne dzielnice nazwano województwami, a mniejsze dzielnice ziemiami. Ruś po nadaniu jej prawa polskiego w 1434 stała się województwem ruskim (podzielonym na ziemie). W każdym województwie było po kilka kasztelanii (z wyjątkiem Rusi), ale podział na kasztelanie ustępował w XV w podziałowi na powiaty → dokonanego w wyniku organizacji sądów ziemskich.

URZĘDY ZIEMSKIE

→ model urzędniczy ukształtowany w Małopolsce w XIV i XV w.

Urzędy dygnitarskie:

1. Wojewoda

• na czele rady panów województwa

• przewodniczył sejmikowi elekcyjnemu (dla urzędów sądowych)

• konieczna obecność na sądzie wiecowym

• Wielkopolska → prawo dania azylu przez królem/starostą.

• powoływał i sądził woźnych sądowych

• jurysdykcja nad ludnością żydowską

• określone prawa nadzoru nad miastami (np. taksy na wyroby rzemieślnicze, Kraków - powołanie rajców)

• powoływany do rady Królewskiej

Kasztelan

• w skutek immunitetów utracili uprawnienia skarbowe i większość sądowych

• dalsza utrata funckji w skutek pojawienia się urzędu starosty

• resztki kompetencji sądowych do sądów ziemskich w 1454 r.

• powoływany do Rady królewskiej → w Wielkopolsce gęsta sieć kasztelani zanika z skutek nie powoływania „małych” kasztelanów do rady

• Kujawy, woj. sieradzkie i łęczyckie - koniuszy nazwany kasztelanem konarskim

• Podkomorzy

• od XIV w sądownictwo w sprawach granic posiadłości

• Wielkopolska - zasiadał w sądzie ziemskim oraz uczestniczyła w procesach o naganę szlachectwa

• zastępca sierot i ubogich wdów przed sądami.

• Sędzia ziemski

Niższe urzędy → stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy (zanika w XV), miecznik → charakter honorowy.

Wyjątki: Chorąży - pełnił funkcję podczas pospolitego ruszenia i zasiadał w sądzie wiecowym; Wojski - zwolniony ze służby dla zapewnienia bezpieczeństwa ziemi;

Urzędnicy sądowi - podsędek i pisarz ziemski

→ mianowani dożywotnio spośród szlachty danej ziemi (przywilej koszycki)

Ekspektatywy - oficjalne przyrzekanie pierwszeństwa obsady urzędu w razie wakansu → Jagiełło zobowiązał się nie dawać ich, a w XV w sformułowano w przywilejach nieszawskich zwyczaj, że król wybiera na urzędy sądowe spośród kandydatów (4) przedstawionych przez sejmik.

→ Woźny - niższy urzędnik państwowy, przeważnie pochodzenia chłopskiego, lub mieszczańskiego.

Na Litwie - powiat to okręg administracyjny, sądowy, sejmikowy.

Starostowie

• generalny - jeśli zarząd nad całą dzielnicą; ziemski - jeśli nad ziemią

• początkowo jako zastępca króla (wszystkie uprawnienia prócz wydawania przywilejów), potem jako jego urzędnik lokalny.

• tylko Polacy, urodzeni w Koronie, swoboda wyboru króla

• szerokie kompetencje sądowe (sprawy ścigane z urzedu)

• potwierdzał transakcje ziemią

• zarząd majątkiem królewskim

• powoływał władze miejskie

Małopolska

• Justycjariusz (oprawca) - ściganie przestępstw zagrażających spokojowi publicznemu i sądownictwo

• Wielkorządca krakowsko-sandomierski - zarząd gospodarczy nad królewszczyznami

• Burgrabiowie - zarząd zamkami (też w innych dzielnicach)

• burgrabiowie większych grodów nazywani starostami grodowymi → dodatkowo mieli pewien kompleks dóbr królewskich na utrzymanie ich i załogi; stopniowo podporządkowywali sobie oprawców; na pierwszym miejscu starosta krakowski.

Wiceurzędnicy

• Wielkopolska i Mazowsze - żupcy; Małopolska - komornicy

• zastępcy urzędników ziemskich

• powoływani, odwoływani i opłacani przez urzędników

• koniec XV w zanikają w skutek opozycji szlachty, która nie chciała być sądzona przez żupców.

• też urzędnicy królewscy (starostowie) mieli swoich zastępców (podstarościch, burgrabiów, gubernatorów)

Uposażenie urzędników → część dochodów państwowych, rzadko w ziemi (np. starosta)

URZĘDY CENTRALNE

• dzielono na koronne i nadworne (nie jest to podział na państwowe i dworskie)

• Kancelaria Królewska - pierwsza centralna komórka zarządu państwem (w wyniku zjednoczenia) i tendencji do centralizacji.

• Podkanclerzy - jako pierwszy zaczął używać tytułu podkanclerzy Królestwa Polskiego w 1320 r. Za Ludwika Węgierskiego to samo zrobił kanclerz → kanclerz koronny, usuwając w cień (aż zanikli) kanclerzy ziemskich.

• Kanclerz i podkanclerzy różnili się wielkością pieczęci, a w praktyce nie doszło do sztywnego podziału

• prowadzili korespondencję dyplomatyczną

• wystawiali akta zarządu wew, przywileje, nadania królewskie

• za Jagiełły przekształcili się w centralny organ zarządu Korony

• skupienie w kancelarii elity intelektualnej i politycznej

• Skarb centralny pod zarządem podskarbiego krakowskiego → podskarbi koronny (skarbnik krakowski zanikł)

• ogólnopaństwowy zarząd skarbowy

• nadzór nad mennicą

• piecza nad skarbem królewskim (min. insygnia)

• nadzór nad archiwum

• od XV w jego zastępca Podskarbi Nadworny - prowadzi rachunki skarbowe.

• Marszałek dworu - od 1358 r

• zarząd dworu, mistrz ceremonii

• nadzór i sądownictwo nad dworzanami

• w XV w ustanawia ceny żywności w miejscu pobytu króla

• od końca XIV w - Marszałek Koronny

• na początku XV w powstaje urząd jego zastępcy - Marszałek Nadworny

Zakaz łączenia urzędów (incompatibilitas)

• dwóch urzędów ziemskich

• starosta i urząd ziemski (przywilej czerwiński)

• starosty z wojewodą (przywilej nieszawski)

• starosty z kasztelanem (Wielkopolska)

→ zakazy te często łamane.

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

Urzędy centralne

• Ministrami nazwano dygnitarzy koronnych i nadwornych, którzy weszli do senatu:

• marszałek wielki koronny

• marszałek nadworny koronny

• kanclerz koronny

• podkanclerzy koronny

• podskarbi koronny

• analogiczne urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim

• Marszałek Wielki Koronny

• jak poprzednio

• od poł. XVI w. w czasie obrad sejmu odczytywano artykuły marszałkowskie (przepisy karne ogłaszane przez marszałek, regulujące bezpieczeństwo w miejscu sejmowania)

• dysponował strażą marszałkowską

• Marszałek nadworny koronny → zastępca w/w.

• Kanclerz koronny i podkanclerzy koronny

• nadal szerokie kompetencje w zakresie spraw wewnętrznych i zagranicznych

• od 1504 r obowiązek badania czy akty z królewskiej kancelarii są zgodne z prawem

• od XVI w. - tylko jeden z nich może być duchownym

• kancelaria prowadziła księgi kanclerskie i podkanclerskie (metryka koronna) → analogicznie na Litwie.

• polityka zagraniczna w stosunku do zachodu - kanclerz koronny, w stosunku do wschodu - kanclerz litewski.

• przewodniczyli sądom asesorskim.

• Podskarbi koronny i nadworny

• zarząd skarbem królewskim

• Nadworny - zastępca w/w i administrował wydatkami na potrzeby króla i dworu

• kontrolowani przez sejm

• Hetman Wielki Koronny (pod koniec XV w)

• dowódca wojsk stałych zaciężnych z ramienia króla

• Hetman polny - zastępca

• regimentarz - gdy zabrakło hetmanów, tymczasowy zastępca

• dożywotnio

• artykuły hetmańskie - przepisy wojskowo-sądowe

• w czasie wojny mógł karać śmiercią, nagradzać, przedstawiać do nobilitacji

• mógł utrzymywać swoich rezydentów w Stambule, Bakczyseraju, Jassach i Bukareszcie → wpływ na politykę zagraniczną w stosunku do Turcji, Krymu, Mołdawii, Wołoszczyzny.

• wpływ na politykę wewnętrzną, gdyż szlachta nie traciła urzędów po zaciągnięciu się do wojska

• choć formalnie nie wchodzili do senatu, to hetman wielki w nim zasiadał, gdyż przeważnie łączył swój urząd z urzędem wojewody lub kasztelana

• Referendarz (od XVI w.)

• jeden duchowny, drugi świecki

• prowadzili sprawy w sądach królewskich

• od 1506 r. uczestniczyli w senacie z głosem doradczym

Urzędy lokalne

• aparat urzędniczy niedostatecznie rozwinięty mimo licznych urzędów lokalnych, ze względu na opory szlachty, która nie chciała dopuścić, aby król miał własny aparat.

• panowie sprawowali funkcje administracji państwowej względem ludności poddańczej

• miasta mają własne organy

• niższe urzędy ziemskie dla dogodzenia szlachcie → znaczenie prestiżowe

• wojewodowie, kasztelanowie i urzędnicy sądowi mają największą rolę.

• w ciągu XVI w powolny upadek znaczenia starosty, w XVI-XVII w starosta traktuje swój urząd jako źródło dochodów, a funkcje zlecał mianowanym urzędnikom → podstarości, burgrabia, sędzia grodzki (surogator), inni.

Konstytucja z 1611 r. - ustawa o starszeństwie urzędów:

• urzędy senatorskie

• podkomorzy

• starosta

• chorąży

• sędzia ziemski

• stolnik

• podczaszy

• podsędek

• podstoli

• cześnik

• łowczy

• wojski

• pisarz

• miecznik

Zakaz łączenia urzędów → nieprzestrzegany; sprzedaż urzędów i stopni oficerskich.

---