Tirso de Molina
„Zielony Gil”
Akt I
scena 1: Quintana przybywa do Madrytu ze swoją panią - Dianą, ubraną na zielono po męsku. Pyta o przyczyny podróży, Diana zaś odpowiada: dwa miesiące wcześniej spotkała w Valladolid don Martina de Ortega, w którym się zakochała. Ten okazywał jej względy, jednak ojciec mężczyzny postanowił go wydać za piękną i bogatą córkę przyjaciela, doñę Inez. Wysłał więc syna do Madrytu, a ten ukrywa się pod imieniem don Gil, aby nie dopadła go Diana. Diana chce się zemścić.
scena 2: Diana spotyka Caramanchela, który chce się nająć do służby - nic jednak nie potrafi. Służył u najróżniejszych ludzi. Diana postanawia go wynająć i przedstawia się jako don Gil. Caramanchel podejrzewa, że Diana nie jest do końca mężczyzną.
scena 3: pokój don Pedra, który czyta list od ojca don Martina; wita syna przyjaciela. Pedro zgadza się na ślub, a Martin prosi o zachowanie tajemnicy. Osorio, sługa Martina, doradza mu pośpiech ze względu na Dianę. Pedro informuje, że Inez będzie bawić wieczorem w ogrodzie przyjaciółki i poleca mu udanie się tam. Nie ujawniając swojej tożsamości ma starać się o jej względy.
scena 4: wchodzą kłócący się Inez i Ricardo: zazdrosny Ricardo nie pozwala kochającej go Inez udać się do przyjaciółki. Postanawiają iść razem. Pedro podsłuchuje rozmowę i obiecującą Ricardowi wieczną miłość Inez.
scena 5: Pedro karci Inez za pochopne obietnice, oznajmia plany związane z don Gilem.
scena 6: Ogród książęcy. Diana, wciąż po męsku, dowiedziawszy się o wieczornym spotkaniu postanawia wprowadzić zamęt.
scena 7: wchodzi Caramanchel, który zastanawia się, czy nie oddać Diany, którą uważa za ducha nieczystego, świętemu trybunałowi. Spostrzega Dianę, kryją się.
scena 8: Inez z przyjaciółką Clarą i Ricardem rozkoszują się pięknem ogrodu. Diana wychodzi z ukrycia (chcąc zachować przed Caramanchelem pozory męskości) i prawi Inez komplementy. Ricardo oburza się, a Inez zapytuje o don Gila, którym to imieniem Diana przedstawia się. Inez i Clara są zauroczone przybyszem: „Inez: Mój wyśniony! Mój zielony! / Clara: Wymarzony mój! Zielony! / Ricardo: Ja z zazdrości aż zielony!”. Gra muzyka, pantomima odnośnie układów między postaciami; ostatecznie tańczy Inez, Clara i Diana. Zakochan Inez prosi, by Diana pojawiła się w nocy pod jej domem; Caramanchel odwraca tymczasem uwagę Ricarda. Diana wychodzi.
scena 9: Clara i Ricardo są zazdrośni, lecz udają spokój. Ricardo chce się mścić.
scena 10: Wchodzą Pedro i Martin. Inez dziękuje ojcu za don Gila i chce natychmiast brać ślub. Panowie myślą, że Inez zakochała się w Martinie od pierwszego wejrzenia. Martin oświadcza się, a Inez opisuje zielonego don Gila, którego pokochała przed chwilą.
Akt II
scena 1: pokój doñi Diany, która opowiada Quintanie o zaszłych wydarzeniach; o poszukiwaniu don Gila przez Inez, Clarę, Martina i Caramanchela. Tymczasem Diana udawać będzie Elwirę - już zamieszkała koło Inez i zaprzyjaźniła się z nią. Jako sąsiadka łatwo może udaremniać intrygi don Martina. Quintana ma zanieść Martinowi list, w którym diana wyznaje mu miłość i błaga by odwiedził ją w klasztorze San Quirce, gdzie leży brzemienna.
scena 2: Ricardo wmawia Inez, że go porzuciła i obiecuje zemstę na don Gilu. Inez oświadcza, że z zielonym Gilem nie widziała się od wieczoru w ogrodzie. Prosi za to, by Ricardo wyzwał na pojedynek drugiego don Gila - Martina.
scena 3: Inez rozpatruje sytuację, w którą wplątała Martina; jednak nie chce go poślubiać, bo zależy mu tylko na pieniądzach.
scena 4: Diana wita Inez w swoim domu. Inez zachwyca się urodą Diany - Elwiry (trochę lesbijsko!). Diana wymyśla historię, w której została porzucona przez kochanka, don Miguela, który uciekł do Valladolid. Tam gościł go szlachetny don Gil, zaś jego przyjacielem był don Martin de Ortega. Ojciec Martina, don Andres, dostał list od Pedra - ojca Inez. Postanowił wydać Inez za Martina, lecz ten, zaręczony z Elwirą, wysłał Gila. Miguel wykradł Gilowi list i podając się za niego stara się o posag Inez. Połączeni zdradą Miguela Gil i Elwira przybyli do Madrytu. Niestety Gil zakochał się w Elwirze, bez wzajemności. Inez obiecuje Dianie, że nie wyjdzie za Gila-Martina, w zamian Elwira pisze list do zielonego, że go nie kocha.
scena 5: Quintana wręcz list Martinowi. Ten postanawia odwiedzić brzemienną Dianę w ciągu tygodnia, na razie wysyła list.
scena 6: Martin oświadcza, że jako szlachcic ma obowiązek poślubić Dianę.
scena 7: wpada Ricardo i wyzywa Martina na pojedynek. Jednak Martin nie chce się bić - i tak rozstrzygnie Inez, która zdecyduje, z którego wyjdzie. Ricardo odchodzi.
scena 8: Martin: „Gdy już posag zapewniony / rezygnuje się z honoru... / Szlachcic cofa przyrzeczenie / i nie jedzie do klasztoru.”
scena 9: Osorio przynosi Martinowi list od ojca, zawierający przekaz - pieniądze ma wypłacić pełnomocnik, Augustino Solier de Camargo. Jednak pieniądze są przeznaczone dla don Gila, więc musi je odebrać kto inny. Ojciec informuje też o zniknięciu Diany, jednak Martin pewien jest, że Diana leży w klasztorze. Wewnątrz znajduje się też trzeci list, lecz Martin nie zdążył go przeczytać, gdyż wchodzi sługa don Pedra, Aguilar.
scena 10: Don Pedro ogłasza wieczorem zaręczyny z doñą Inez. Martin przypadkowo upuszcza listy, wysyła Osorio po pieniądze. Wychodzą.
scena 11: Diana, ubrana znowu po męsku, informuje Caramanchela, że nocą bawiła w ramionach Elwiry. Spostrzegają listy, Diana - Gil narzeka na złodziei listów i czyta je. Postanawia wysłać Quintanę po pieniądze, zaś listy pokazać don Pedro, by wyjaśnić intrygę.
scena 12: dom Pedra, Inez oburzona jest niewiarą ojca w historię Elwiry. O prawdzie ma zaświadczyć zielony Gil, który zapowiedziany został na wieczór.
scena 13: wchodzi Diana jako Gil, wręcza Pedrowi list, a ten wierzy historii Elwiry. Oddaję też Inez za żonę zielonemu Gilowi!
scena 14: Quintaa przynosi pieniądze, Diana chce się oddalić. Wieczorem mają się odbyć zaręczyny z Inez. Diana i Quintana odchodzą.
scena 15: edro gratuluje Inez Gila, chce zemścić się na Martinie, którego bierze za Miguela z opowieści Elwiry.
scena 16: Niepostrzeżenie wchodzą Martin i Osorio. Martin wysyła sługę do bankiera, by nie wypłacał pieniędzy znalazcy zgubionych listów.
scena 17: Pedro wita Martina i oskarża go o podawanie się za Gila, kradzież listu i imienia przyjaciela. Martin zaskoczony jest sytuacją, bo przyszedł na zaręczyny z Inez. Wypędzają Martina, wychodzą.
scena 18: Martin sam: „Boże święty! / na nic cała moja praca! / Czart się wdarł - i oto skutki; / przepadła posag i dziewica... / Boże! Jakiś ty okrutny! / I dla kogo? Dla szlachcica!”.
scena 19: Osorio informuje iż inny don Gil już odebrał pieniądze. Martin wścieka się.
Akt III
scena 1: Quintana informuje Martina, iż Diana umarła, gdy nastąpił przedwczesny poród związany z awanturą wywołaną przez ojca Diany w klasztorze. Wyzionęła ona zielonego ducha, którego Martin bierze za mściciela. Ojciec Diany obiecał zemstę Martinowi. Ten jednak, straciwszy Dianę, postanawia poślubić Inez.
scena 2: Caramanchel prosi Valdivieso, by wezwał doñę Inez. Opowiada swoją (prześmieszną!) historię; jest nierobem, oszustem, łgarzem.
scena 3: Inez wita Caramanchela, pyta o Gila. Ten nie wie, gdzie znajduje się jego pan, wręcza natomiast list od Elwiry. Zdradza, iż Gil spędził noc u Elwiry. Inez odczytuje list miłosny Gila do Elwiry i postanawia zabawić się kosztem Gila.
scena 4: Aguilar zapowiada Clarę, a Inez postanawia namówić Ricarda, by zabił Gila.
scena 5: oburzona nieczułością Martina Diana wysyła Quintanę z listem do ojca, aby pomścił śmierć zranionej przez Martina córki: „Trudno. Gdy nie można prawdą / trzeba podłość kłamstwem łamać.”
scena 6: Dianę - Gila spotyka Clara. Inez podsłuchuje rozmowę, w której Gil wyznaje miłość Clarze. Clara odchodzi.
scena 7: Inez oskarża Gila o zdradę, Diana zaś skrycie cieszy się iż Caramanchel wykonał jej polecenia. Inez postanawia zemścić się na Elwirze wychodząc za Miguela - Martina. Wzywa go, a przestraszona Diana przyznaje się, że jest Elwirą. Pożyczyła strój od Gila, a list dała Caramanchelowi by sprawdzić, kogo Inez kocha: Gila czy Miguela. Teraz już wie, że Gila. Wychodzą.
scena 8: Caramanchel spotyka Ricardo i oznajmia, ze Inez kocha się w Gilu, ale on w niej nie. Ricardo obiecuje zemstę.
scena 9: Wchodzi Inez i Diana w kobiecym ubraniu. Caramanchel usłyszawszy imię Elwiry zastanawia się, jak jej doręczyć list od Gila. W Elwirze rozpoznaje Gila i jest całkowicie otumaniony. Chce rzucić służbę, lecz Elwira obiecuje, że Gil pojawi się w ciągu godziny i wszystko wytłumaczy. Caramanchel wręcza Elwirze list.
scena 10: Noc. Ricardo skrada się, chcąc zabić Gila, kiedy ten tylko się zjawi. Caramanchel i Inez czekają na Gila, a Diana na Valdivieso, który ma ją wywołać - wtedy się przebierze. Ricardu udaje pod oknem Inez Gila, jednak Caramanchel rozpoznaje, że to nie jego pan. Diana bierze Ricardo za Martina.
scena 11: wkracza ubrany na zielono Martin i Osorio. Chce w tym stroju oświadczyć się Inez, licząc na powodzeni. Osorio wychodzi.
scena 12: Martin bierze Ricardo za ducha Diany, a Ricardo bierze Martina za Gila. Martin krzyczy do domniemanego ducha, że chce wskrzesić Dianę; lecz jeżeli duch go nie zostawi, ożeni się z Inez. Wybiega.
scena 13: Caramanchel sądzi, że był sługą ducha. Valdivieso prosi Dianę, ta wychodzi. Ricardo chce zabić Gila, a Inez ciągle bierze Ricardo za zielonego Gila.
scena 14: wchodzi ubrana w zielony męski strój Clara. Chce się zemścić na Inez. Inez poznaje w Clarze swojego zielonego Gila i orientuje się, iż Ricardo zamierza go zabić! Ricardo wyzywa Clarę.
scena 15: wkracza Diana w przebraniu Gila; Quintana informuje o przyjeździe ojca Diany. Clara oskarża Ricarda, którego bierze za Gila, iż nie przyszedł na obiecaną schadzkę. Diana jako zielony Gil wkracza i każe zrobić sobie miejsce. Caramanchel jest przerażony ilością Gilów, a każdy z trzech obecnych twierdzi, że jest zakochany w Inez. Ricardo napada na Dianę, ale Qintana rani go. Diana każe Ricardowi przekazać Inez, że pokonał go prawdziwy zielony Gil. Caramanchel postanawia donieść arcybiskupowi o Gilach.
scena 16: Martin pantomimicznie tłumaczy niebu, jak bardzo jest nieszczęśliwy. Wkracza Alguasil na czele straży miejskiej. Wkraczają też Diego i Quintana. Quintana wskazuje Martina jako mordercę Diany. Alguasil aresztuje starającego wytłumaczyć się Martina.
scena 17: wchodzi Antonio, który zapytuje Martina - biorąc go za Gila - czy żeni się z jego kuzynką Clarą, czy ma skierować sprawę do sądu.
scena 18: wchodzą Fabio i Decio, rozpoznają w Martinie Gila i chcą go aresztować za zranienie don Ricarda. Martin tłumaczy, że wszystkiego dokonał duch Diany!
scena 19: nadjeżdża kareta z Dianą w męskim stroju, Pedro, Inez, Clarą i Ricardem. Diana tłumaczy ojcu list i pyta Martina: „chcesz być mężem moim? / Martin: Błagam!”. Inez postanawia wrócić do Ricarda, bo Diana jej wszystko wyjaśniła. Clara oddaje się Antoniowi.
scena 20: wkracza Caramanchel oblepiony świeczkami, dzwonkami, obrazkami świętymi, uzbrojony w kropidło. Diana bierze Caramanchela i wszystko chce wytłumaczyć.
scena 21: Osorio nformuje Martina o przyjeździe jego ojca. Odbędą się trzy śluby, a Caramanchel otrzymuje ostatnie słowo: „Tak kończymy / tę zawiłą maskaradę / ten zielony gilomatias / i wesołą tę giliadę”.