PRAWO SPADKOWE
Podstawowe terminy prawa spadkowego:
Defunctus- zmarły, dzisiaj określany w nomenklaturze jako spadkodawca.
Heriditas- ten termin miał dwa odrębne znaczenia:
1) cały majątek jaki został po zmarłym; cały ten kompleks majątkowy traktowano jako jedną całość, zawierającą rzeczy materialne i niematerialne (dzisiejsza nazwa- spadek);
2) uprawnienia określonej osoby do majątku po zmarłym. Successio- dziedziczenie, czyli wejście w ogół praw zmarłego. „Spadek jest niczym innym jak wejściem w ogól praw zmarłego”.
PROCES STAWANIA SIĘ DZIEDZICEM:
Etap I- powołanie do spadku- delatio hereditatis;
Etap II- nabycie spadku- aditio hereditatis.
POWOŁANIE DO SPADKU
Powołanie do spadku mogło się opierać:
-Na woli zmarłego- opierało się tzw. powołanie testamentowe- ex testamento;
-Wynikało z przepisów prawa:
1 ab intestato- możliwość powołania do spadku w drodze tzw. dziedziczenia beztestamentowego, gdy ktoś nie zostawił testamentu lub gdy testament okazał się nieważny lub nieskuteczny,
2 contra tabulus- tzw. powołanie przeciw-testamentowe, miało miejsce gdy ktoś obalał ważny testament.
Testament- „testament to jednostronna, formalna czynność prawna dokonywana na wypadek śmierci i skuteczna dopiero po śmierci, obejmująca co najmniej wyznaczenie dziedzica”; jest to akt ostatniej woli zmarłego, skuteczny po śmierci, odwołalny aż do śmierci. Testator- ten kto sporządza testament.
Warunki uznania testamentu.
-musiał zawierać w swej treści ustanowienie dziedzica; było to essentialia negotii testamentum- jeżeli nie było ustanowienia dziedzica testament był nie ważny,
-musiał być sporządzony w przepisanej przez prawo formie,
-osoba sporządzająca testament musiała mieć tzw. zdolność sporządzania testamentu- testamenti factio activa,
-osoba powołana do dziedziczenia musiała mieć zdolność bycia dziedzicem.
Treść testamentu
1 Essetialia negotii testamentum:
-Heredis institutio- ustanowienie dziedzica lub dziedziców, najważniejszy element treści testamentu,
-Ex heredatio- wydziedziczenie- musiało się pojawić wtedy, jeśli zmarły nie powoływał któregoś z heredes sui (dziedzic słuszny) do dziedziczenia. (spór Sab., Prok. zob. Pr. Osob.- konwalidacja).
2 Naturalia negotii testamentum:
-zapisy testamentowe,
-nadanie wolności (wyzwolenie testamentowe- monumissio testamento),
-możliwe było wyznaczenie opiekuna albo dla niedojrzałych dzieci albo dla żony,
-mogło znaleźć się tzw. substitutio- podstawienie dziedzica.
3 Accidentalia negotii testamentum:
-modus- rozmaite polecenia kierowane do osób obdarzonych w testamencie.
Ustanowienie dziedzica
Możliwe było powołanie do dziedziczenia jednej jak i kilku osób (współdziedzice). Współdziedzicom przypadają nie konkretne elementy spadku, lecz ułamkowo określony przez dziedzica udział w majątku spadkowym. Ustanowienie dziedzica z powodu swej ważności umieszczone było na początku testamentu. Czyniono to zazwyczaj prostą regułą „Marcus heres esto- niech Marek będzie dziedzicem”. Dziedzica mógł powołać testator tylko na stałe- „Raz dziedzic zawsze dziedzic”
Substitutio- substytucja
Substitutio- podstawienie. Spadkodawcy rzymscy w obawie, że ustanowiony dziedzic nie będzie mógł dziedziczyć, z góry powoływali zawsze na miejsce wyznaczonego dziedzica jego ewentualnego następcę- heres substitutus- dziedzic podstawiony.
Odmiany substitutio:
-Substitutio vulgaris- substytucja pospolita Było to powoływanie kolejnego zastępcy dla właściwego dziedzica. Po prostu dla pewności powoływano kilku kolejnych substytutów. Czyniono to prostą formułą: „Niech Tytus będzie dziedzicem. Jeśli Tytus nie będzie dziedzicem niech dziedzicem będzie Marek. Jeśli Marek nie będzie dziedzicem.... itd.”. Zazwyczaj na końcu takiej drabinki był niewolnik zmarłego, ponieważ niewolnik nie mógł odmówić przyjęcia spadku, to było gwarancją dla testatora, że spadek nie pozostanie bez dziedzica.
-Były także dwie szczególne odmiany substytucji:
~~Substitutio pupillaris- substytucja pupilarna- jeśli ktoś powołuje do dziedziczenia osobę niedojrzałą, to może z góry wyznaczyć dziedzica dla tego niedojrzałego. Oczywiście pod warunkiem, że niedojrzały umrze przed dojściem do dojrzałości,
~~substitutio quasi pupillaris- substytucja jak gdyby pupilarna- stosowano ją wówczas gdy koś powoływał do dziedziczenia osobę umysłowo chorą. W takiej sytuacji testator mógł dla tej osoby z góry wyznaczyć dziedzica, na wypadek gdyby umysłowo chory nie doszedł do zdrowia przed swoją śmiercią.
Wydziedziczenie
W prawie rzymskim istniały pewne ograniczenia co do możliwości pominięcia w testamencie. Nie można było pominąć milczeniem tzw. heredes sui- dziedzic słuszny. Heredes sui to wszystkie osoby, które podlegały bezpośrednio władzy zmarłego w chwili jego śmierci; w szczególności dzieci, wyjątkowo także żona jeśli weszła pod władzę. Wszystkie osoby z kręgu heredes sui musiały być albo powołane do dziedziczenia albo wyraźnie wydziedziczone. Nie można ich było pominąć milczeniem. Rzymianie określali ich mianem dziedziców koniecznych- heredes necessaria. Jeśli ktoś chciał wydziedziczyć syna musiał uczynić to imiennie: ”Mego syna Pawła wydziedziczam”. Pozostałych heredes sui można było wydziedziczyć za pomocą jednej ogólnej formuły.
Pełna początkowo swoboda testatora do wydziedziczania najbliższych została ograniczona pod koniec republiki poprzez możliwość zaczepienia testamentu specjalną skargą- inofficiosi testamenti. Skarga ta opierała się na przekonaniu, że testator wydziedziczając najbliższych czyni wbrew swym powinnościom. Możliwość wystąpienia z taką skargą ograniczona była do 5 lat. Wygranie procesu rozpoczętego poprzez wniesienie tejże skargi prowadzić mogło do obalenia testamentu albo w całości, albo w części, czyli co do niektórych dziedziców. Z tą skargą mógł wystąpić rzeczywiście najbliższy krewny zmarłego (dzieci, rodzice, rodzeństwo). Mogą wystąpić z tą skargą wówczas jeżeli nie otrzymali z masy spadkowej w jakiejkolwiek formie minimalnego udziału w spadku.
Tę minimalną część spadku jaką powinni dostać najbliżsi nazywamy dzisiaj zachowkiem:
-w późniejszym prawie klasycznym ustalono tę minimalną część na ¼ tego, co zainteresowany uzyskałby w przypadku dziedziczenia beztestamentowego;
-za czasów Justyniana podniesiono wysokość zachowku do 1/3.
Contra tabulus- dziedziczenie przeciw-testamentowe- dziedziczenie zachowku w wyniku skutecznego zakwestionowania testamentu.
FORMA TESTAMENTU
Testament dla swej ważności jako formalna czynność prawna wymagał zachowania określonych wymogów formalnych.
1) testament publiczny i ustny.
Był to najdawniejszy rzymski testament znany jeszcze w ustawie XII tablic. Testować można było w dwojaki sposób:
-w czasach pokoju przed Zgromadzeniem Ludowym, które zbierało się w tym celu 2 razy do roku,
-w czasie wojny przed gotowym do boju odziałem.
Możliwość testowania była dość ograniczona.
2) Testament mancypacyjny
Pojawił się we wczesnej republice. To taki testament, który sporządzano w formie mancypacji. Testator w obecności 5 świadków i osoby trzymającej wagę przekazywał swój majątek zaufanej osobie zwanej familiae emptor. Przekazywał go z poleceniem wydania tego majątku po swojej śmierci wskazanej osobie. To wskazanie osoby, której należy majątek przekazać nazywano nuncupatio. Już w czasach przedklasycznych wyrażano je na specjalnych tabliczkach, które wręczano powiernikowi. Testament mancypacyjny przetrwał do czasów poklasycznych.
3) testament holograficzny.
Pojawił się w okresie poklasycznym, w Vw. ne. wprowadzony został przez Walentyniana III, jest do dziś najczęściej stosowaną formą testamentu, także w prawie polskim. Jest to testament sporządzony pisemnie, własnoręcznie przez testatora, przez niego podpisany i opatrzony datą. Nie ma wymogu świadków, jest to forma prosta i stąd jej popularność.
Osoby uprawnione do sporządzania testamentu i do dziedziczenia.
Testamenti factio activa- zdolność do sporządzania testamentu. Miał ją obywatel rzymski, sui iuris, nie ograniczony w zdolności do czynności prawnych. Z biegiem czasu zdolność tą otrzymali: Latyni, częściowo Peregrini, później także osoby podległe władzy ojcowskiej (w odniesieniu do tego majątku wydzielonego, którym dysponowały) i wreszcie kobiety.
Testamenti factio passiva- zdolność do dziedziczenia z testamentu- pokrywała się w zasadzie ze zdolnością prawną, z jednym znaczącym wyjątkiem: powołany do dziedziczenia mógł być niewolnik, choć nie miał zdolności prawnej. Mógł być powołany pod warunkiem, że jednocześnie w tym testamencie został wyzwolony.
DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE- ab intenstato
Dziedziczenie beztestamentowe (ab intenstato) miało miejsce tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament jego został unieważniony. Prawo rzymskie ukształtowało 3 podstawowe systemy dziedziczenia beztestamentowego:
1) Sformułowany w ustawie XII tablic, oparty był na pokrewieństwie agnacyjnym, wymienia 3 klasy dziedziców:
-sui heredes- to wszystkie te osoby, które znajdowały się pod władzą zmarłego i w momencie jego śmierci stawały się osobami sui iuris.
-proximi agnati- najbliżsi krewni agnacyjni Dziedziczyli tylko jeżeli brak było krewnych w klasie pierwszej.
-gentiles- współrodacy zmarłego noszący wraz z nim wspólne nazwisko.
Spadek odrzucony przez dziedzica powołanego w pierwszej kolejności, według ius civile nie przechodził na osoby powołane w dalszej kolejności, lecz uchodził za spadek leżący (heriditas iacens). Mógł być objęty w posiadanie przez kogokolwiek, a po roku nabyty w wyniku specjalnego zasiedzenia (usucapio pro herede).
2) System pretorski, był systemem mieszanym, podstawą jego było zarówno pokrewieństwo kognacyjne jak i agnacyjne, znał 4 klasy dziedziców:
-unde liberi- dzieci spadkodawcy, niezależnie czy znajdowały się pod jego władzą w momencie śmierci, jak np. syn emancypowany.
-unde legitimi- wszyscy ci którzy wymienieni byli w ustawie XII tablic- najbliżsi krewni agnacyjni.
-unde cognati- krewni kognacyjni aż do VI stopnia w linii bocznej, krewni bliżsi wykluczali dalszych.
-unde vir et uxor- dziedziczył mąż po żonie albo żona po mężu, jeśli w momencie śmierci któregoś z nich istniało między nimi iustum matrimonium.
Innowacją systemu pretorskiego było wprowadzenie successio ordinum et graduum (sukcesja klas i stopni). Spadek nie objęty przez powołanego w pierwszej kolejności nie uchodził za heriditas iacens, lecz pretor ofiarował go dalszym krewnym w tej samej klasie lub dziedzicom z następ-nej klasy. Odrzucony przez wszystkich możliwych dziedziców ustawowych stawał się spadkiem nie objętym.
3) Justynian uregulował dziedziczenie beztestamentowe w dokonanej przez siebie kodyfikacji w nowelach 118 i 127, był systemem w pełni kognacyjnym. Dziedziców podzielił na 4 klasy:
-descendenci- zstępni zmarłego,
-ascendenci- rodzeni bracia i siostry zmarłego tudzież ich zstępni,
-rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni,
-dalsi krewni kognacyjni- bliższy krewny wykluczał dalszego.
Wdowa według prawa justyniańskiego dziedziczyła po mężu tylko wtedy, gdy uchodziła za ubogą. Otrzymywała ona ¼ spadku, gdy zmarły nie pozostawił więcej niż 3 dzieci. W przeciwnym razie wraz z jego dziećmi dziedziczyła w częściach równych. w razie braku dziedziców ustawowych spadek po wojskowym przepadał legionowi, po duchownym- kościołowi, a w większości przypadków fiskusowi.
NABYCIE SPADKU
-Heredes sui- nabywali spadek z mocy samego prawa jeśli byli powołani, tzn. nie musieli składać żadnych oświadczeń o przyjęcie spadku. Byli traktowani jako dziedzice konieczni, czyli tacy, którzy powinni dziedziczyć. Jeżeli spadek był nadmiernie obciążony długami przyjęcie takiej konstrukcji było dość kłopotliwe, gdyż nabywali spadek z mocy prawa po śmierci spadkodawcy. Mogli jednak wystąpić do pretora o tzw. beneficium abstinendi- przywilej nie przyjmowania spadku.
-Extranei heredes- dziedzice zewnętrzni. Wszystkie osoby powołane do dziedziczenia, które w chwili śmierci spadkodawcy nie były pod jego władzą. Prawo wymagało, aby dziedzice zewnętrzni złożyli oświadczenie o nabyciu spadku; creatio- formalne oświadczenie o przyjęciu spadku, wymagało obecności świadków (kłopotliwe do stosowaniu). Spadkodawcy rzymscy dążyli do tego by powołani dziedzice nie zwlekali zbyt długo z creatio i zobowiązywali ich w testamencie do złożenia go w określonym terminie (zazwyczaj 100 dni). takie żądanie mogło być wzmocnione klauzulą, że jeśli ten ktoś się nie złoży creatio w terminie zostanie wydziedziczony. Jeśli takiej klauzuli wydziedziczenia nie było, a ustanowiono substytuta dla dziedzica, to ten substytut dochodził do spadku na równi z dziedzicem, gdyby dziedzic creatio nie złożył ale w inny sposób oświadczył, że spadek przyjmuje, np. nuda voluntas.
Odpowiedzialność za długi spadkowe.
Z chwilą objęcia spadku następowało automatycznie zlanie się majątku spadkowego z majątkiem własnym dziedzica. To powodowało, że za długi spadkowe dziedzic odpowiadał całym majątkiem spadkowym i własnym. Przyjęcie tej konstrukcji rodziło dwojakie następstwo:
1) jeśli sam dziedzic był nadmiernie obciążony własnymi długami, fakt ten niósł ryzyko dla wierzycieli spadku. Wów-czas mogli oni wystąpić do pretora o tzw. oddzielenie majątku separatio bonorum. Uzyskanie separatio bonorum pozwalało wierzycielom spadkowym na zaspokojenie ich roszczeń z majątku spadkowego;
2) jeśli nadmiernie obciążony jest długiem majątek spadkowy. w tej sytuacji ryzykuje sam dziedzic poniesienie strat z własnego majątku, jeśli nastąpiłoby zlanie majątków. Justynian wprowadził zasadę, że w takich sytuacjach dziedzic może wystąpić o tzw. beneficium inventarii- przywilej na mocy którego za długi spadkowe (dzidzic) będzie odpowiadał tylko majątkiem spadkowym, a nie własnym, pod warunkiem, że ten majątek spadkowy zinwentaryzuje.
ZAPISY
Są to cząstkowe przysporzenia ze spadku nie wiążące się z odpowiedzialnością za długi spadkowe. w doktrynie zapisy nazywa się sukcesją syngularną w przeciwieństwie do dziedziczenia, które nazywa się sukcesją uniwersalną:
1) Legaty- zapisy formalne umieszczone w testamencie, były 4 rodzaje do dzisiaj przetrwały dwa:
-legat windykacyjny (legatum per vindicationem)- testator przenosił na legatariusz (zapisobiorcę) własność kwitytarną zapisanej rzeczy. Legatariusz nabywał tę własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica miał prawo do domagania się wydania przedmiotu zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego, w czyi władaniu rzecz się znajdowała.
-legat damnacyjny (legatum per damnationem)- nie powodował przejścia prawa rzeczowego na zapisobiorcę, a ten otrzymywał jedynie roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Służyła mu do tego celu actio ex testamento. Przedmiotem takiego zapisu mogły być rzeczy stanowiące własność nie tylko testatora, lecz również rzeczy dziedzica, a nawet osób trzecich. W tym ostatnim przypadku dziedzic miał obowiązek wystarać się o rzecz zapisaną albo zapłacić zapisobiorcy jej równowartość.
[Legatum sinendi modo- charakteryzowało się tym, że dziedzic nie był zobowiązany do przeniesienia własności rzeczy, lecz do pozwolenia legatariuszowi na realizację jego prawa. Powództwo actio incerta ex testamento.]
Kwarta falcydyjska
Testator obciążając spadek zapisem mógł wyczerpać nawet wszystkie jego aktywa, tak że heres voluntaris nie był wcale zainteresowany nabyciem takiej spuścizny, a heres necessarius spadek taki odrzucał. W obu tych przypadkach spadek tracił swoją moc, a zawarte w nim postanowienia pozostawały tym samym nieskuteczne. Problem ten rozwiązała definytywnie Lex Falcidia z 40 r. pne. ograniczając zdolność testatora do obciążenia spadku legatami tylko do ¾ jego wysokości. Wolna od obciążenia musiała pozostać ¼ spadku tzw.kwarta falcydyjska. Obciążenia przekraczające ¾ wartości spadku podlegały stosunkowej redukcji.
2) Fideikomisy- zapisy nieformalne- polegają one na tym, że spadkodawca w dowolnej formie, zwraca się do swojego dziedzica albo do osoby obdarowanej legatem z prośbą o wydanie określonej rzeczy jakiejś osobie trzeciej. Nie można się było sądownie domagać takiego zapisu, dopiero August wprowadził zaskarżalność.
-fideikomis uniwersalny- Polegał on na tym, że spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą, by ten wydał cały odziedziczony majątek wskazanej osobie trzeciej. Realizacja takiego zapisu prowadziła do naruszenia zasady, że ten kto raz zostaje powołany dziedzicem zostaje nim na zawsze, była jednak dopuszczalna. Jest to jedyny wyjątek od tej zasady. W przypadku fideikomisu uniwersalnego- prawo zapewniało dziedzicowi kwartę falcydyjską i zwalniało go z odpowiedzialności za długi spadkowe, przenosząc tę odpowiedzialność na fideikomisariusza uniwersalnego.
KODYCYL
Kodycyl (codicillus) był listowną prośbą skierowaną przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypełnienie jakichś rozporządzeń. Mógł go sporządzić zarówno ktoś kto nie sporządził testamentu jak i ktoś, kto powołał dziedzica. W tym ostatnim przypadku kodycyl mógł być potwierdzony w testamencie. Miał on na celu uzupełnienie dziedziczenia testamentowego lub beztestamentowego. Mógł zawierać wszelkiego rodzaju rozporządzenia, które na ogół stanowiły treść testamentu, z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. Często w testamencie testator umieszczał klauzulę kodycylarną, czyli postanowienie tej treści, że jego testament, w razie nieważności ma być traktowany jako kodycyl. Jeśli odpowiadał wymogą kodycylu, to wyznaczonego w tym akcie dziedzica tratowano jako fideikomisariusza uniwersalnego.
Rodzaje kodycylu
-codicillus ab intestatio
-codicillus testamento confirmati
-codicillus testamento nan confirmati
Warunki sporządzenia kodycylu
-sporządzający musiał mieć testamenti factio activa,
-w okresie klasycznym sporządzenie nie wymagało żadnej formy,
-w prawie klasycznym> 5-7 świadków.