RENESANS (lub odrodzenie; początek: odkrycia geograficzne, druk, reformacja); Wyznaczniki światopoglądowe: HUMANIZM - prąd stawiający w centrum zainteresowania czł. (antropocentryzm), głosi potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej; czł. jest wielce wartościowy, liczy się jego talent i każde odrębne istnienie; Terencjusz: "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce"; wzorzec herosa renesansu (czł. wszechstronny o ogromnej wiedzy): Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Erazm z Rotterdamu - idea irenizmu, czyli pochwały pokoju - "Pochwała głupoty", W. Shakespeare, M. Kopernik; REFORMACJA - ruch religijny i narodowy mający na celu reformę kościoła (praktyk i doktryn); początek: wystąpienie Lutra (1517); powstają: luteranizm (indywidualne interpretacje Biblii i tłumaczenie na języki narodowe; GER), kalwinizm (teoria predestynacji - przeznaczenia, posiadanie staje się zasługą, bezczynność - grzechem; FRA, SUI, HOL), anglikanizm (Henryk VIII sam mianuje się głową kościoła, by uzyskać rozwód; ENG), Arianie (bracia polscy, potępianie poddaństwa chłopów, potrzeba wyrzeczenia się majątku; wygnani z POL w poł. XVII); makiawellizm - doktryna uznająca państwo za ideał, a jego dobro warte jest wszelkich działań (cel uświęca środki; Niccolo Machiavelli - "Książę"); panteizm - poszukiwanie Boga w naturze; F. Rabelais: "Gargantua i Pantagruel" (groteska); Montaigne: "Nie ma nic równie pięknego i godnego, niż dobrze i należycie spełniać swą rolę CZŁOWIEKA" ("Próby"); Teatr elżbietański: 1576 - pierwszy "The Theatre" w Londynie, 1599 - "The Globe" (otwarty, scena zadaszona, bez kurtyny, miejsca stojące i siedzące, krzesła dla VIP-ów przy scenie) na miejscu spalonego "The Theatre" (Szekspir współwłaścicielem); bogate kostiumy, mało rekwizytów, przedstawienia przy świetle dziennym, role kobiet grane przez chłopców; Teatr szekspirowski: zerwanie z zas. 3 jedności, łączenie elementów tragicznych i komicznych, elementy fantastyczne, psychologizacja postaci, brak chóru, skomplikowana intryga, problemy egzystencjalne; akcja: ekspozycja (wprowadzenie), powstanie konfliktu, rozwój konf., kryzys (punkt kulminacyjny), rozwiązanie; W. Szekspir: kroniki hist.: Henryk IV, Ryszard III, Komedia omyłek (1590-94), Romeo i Julia, Juliusz Cezar, Jak wam się podoba (1595-1600), Hamlet, Otello, Król Lir, Makbet (1600-06); RENESANS POLSKI wzorce osobowe: poczciwego gospodarza-ziemianina (Rej), patrioty (Kochanowski, Frycz-Modrz.), idealnego dworzanina, humanisty (poeta doctus, Kochanowski), sybaryty ("król życia", lubi dobrze zjeść, zabawić się, używać życia); Mikołaj Rej (1505-69; ps. Ambroży Korczbok-Rożek): sielanka krytyczna: "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem" ("Ksiądz Pana wini, Pan Księdza, a nam prostym zewsząd nędza"), "Żywot człowieka poczciwego"; Jan Kochanowski (1530-84): fraszki: autobiograficzne ("Do gór i lasów", "Na lipę", "Do Hanny", "Na dom w Czarnolesie" - symbol "gniazda ojczystego" - wizja tzw. małej ojczyzny - "Inszy niechaj pałace marmorowe mają i szczerym złotogłowiem ściany obijają"), autotematyczne ("Na swoje księgi", "Do fraszek", "Ku muzom"), patriotyczne ("Na sokalskie mogiły"), obyczajowe ("O dr Hiszpanie", "Do wąsów", "Na Mateusza", "Na Konrada", "Do Piotra Myszkowskiego", "Do dziewki", "O kaznodziei", "O kapelanie", "O cnocie" - "Cnota... sama ona nagrodą i płacą jest sobie"), kalambury ("Raki"), filozoficzne ("O żywocie ludzkim"); pieśni: "Chcemy sobie być radzi" (biesiadna), "Nie zawżdy piękna Zofia" (miłosna), "Miło szaleć" (biesiadna), "Trudna rada w tej mierze", "Nie porzucaj nadzieje..." ("...Jakoć się kolwiek dzieje: Bo nie już słońce ostatnie zachodzi, A po złej chwili piękny dzień przychodzi"; "bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi, to da, to weźmie, jako się jej widzi"); "O spustoszeniu Podola" (z okresu bezkrólewia 1586; "Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy", "Nową przypowieść Polak sobie kupi, Że i przed szkodą i po szkodzie głupi"), "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony" (nawiązanie do "non omnis moriar"), "O sławie", "Pieśń świętojańska o sobótce" (sielanka); TRENY (1580): I. "Błąd - wiek człowieczy!" (nawiązuje do "errare humanum est"), "Próżno płakać" - stoicyzm, nazywa śmierć niepobożną; VI - "Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!"; VIII - "Wielkie mi uczyniłaś pustko w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim. Pełno was, a jakoby nikogo nie było, jedną maluczką duszą tak wiele ubyło"; IX - "Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze, która (jeśli prawdziwie mienią) wszytki żądze, Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić", załamanie postawy mędrca: "Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony I między insze, jeden z wiela, policzony"; X - szczyt bólu ojcowskiego, załamanie postawy chrześcijańskiej: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości", "Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przed mną Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną"; XIII - lepiej, iż by dziecko się nie narodziło, bo zabrało mu całą radość życia; XIV - mówi o kamiennym sercu Boga; XV - utożsamia się z Niobe; XVI - porzuca postawę stoika ("człowiek nie kamień"); XVII - "Pańska mię ręka dotknęła, wszystką mi radość odjęła"; XVIII - pokora wobec Boga, "My nieposłuszne, Panie, dzieci twoje W szczęśliwe czasy swoje Rzadko cię wspominamy, Tylko rozkoszy zwykłych używamy", "Użyj dziś, Panie, nade mną litości"; XIX ("Sen") - wizja zmarłej żony i córki, "Skryte są Pańskie sądy, co się jemu zdało, Najlepiej, żeby się też i nam podobało", "Teraz mistrzu sam się lecz! Czas - doktór każdemu", "Tego się synu trzymaj, a ludzkie przygody, Ludzkie noś! Jeden jest pan smutku i nagrody" - dointerpretowanie słów "człowiekiem jestem..." # "Odprawa posłów greckich" (tragedia w stylu antycznym; Antenor: dobro ojczyzny ważniejsze od kaprysu jednostki (Aleksandra)): "O nierządne królestwo i zginienia bliskie, Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość, Ma miejsca, ale wszystko złotem kupić trzeba", pieśń chóru "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie": "Przełożonych występy miasta zgubiły I szerokie do gruntu carstwo zniszczyły" Kształt szczęścia wg J.K.: harmonia życiowa, umiejętność korzystania z rozumu, ale i przyjemność, "póki czas po temu", nieśmiertelna jest tylko sława poety, postawa optymistyczna; Andrzej Frycz-Modrzewski (1503-72, prekursor postawy pacyfistycznej, głosił zasady irenizmu); "Żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać", "Człowiek nie urodził się sobie", "Takie będą rzeczpospolite, jakie młodzieży chowanie" (A.F.-M. lub Zamoyski); # "O poprawie Rzeczpospolitej" (o obyczajach, prawach, wojnie, kościele, szkole); postulaty: przebudowa państwa szlacheckiego w scentralizowaną monarchię, przyznanie własności dla włościan i osadnictwa na prawie czynszowym, zrównanie praw mieszczan i szlachty, równość ob. wobec prawa, podniesienie poziomu szkół, tolerancja religijna; ks. Piotr Skarga (1536-1612), "Kazania": "Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłumoczki swoje i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do okrętu nie idzie, iż mniema, że się sam miłuje, a on sam się gubi. Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wszystkim co zebrał, utonąć musi. Ten najmilszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy (...), gdy dla bezpieczności jego wszystkim, co w domu jest nie pogardzamy: zatonie, i z nim my sami poginiemy"; Szymon Szymonowic "Żeńcy" - sielanka realistyczna, krytyczna; Mikołaj Sęp-Szarzyński (1550-81): sonety, metafizyczny niepokój (sprzeczny z renesansowymi ideami; człowiek to walka duszy - czysta, pełna najwyższych uniesień - z ciałem - siedliskiem szatana; przeciwnicy człowieka to: szatan, światło i ciało; głosił kruchość życia); Nawiązania Herbert: "Tren Fortynbrasa"