ROZWÓJ MORALNY
Sposoby rozumienia rozwoju moralnego
W rozważaniach nad rozwojem moralnym przyjmuje się trzy sposoby jego analizy, które zgodne są z teorią:
rozwoju jako dojrzewania
uczenia się
poznawczo-rozwojową
Przedstawiciele teorii pojmującej rozwój jako dojrzewania (m.in. psychoanalitycy) utrzymują, że rozwój dziecka przebiega wg wrodzonego wzorca, zaś środowisko tworzy jedynie warunki dojrzewania jednostki. Rozwój polega na stopniowym ujawnianiu się możliwości, które kryją się w jednostce. Środowisko może sprzyjać ujawnianiu się tych możliwości, ale nie jest w stanie wnieść żadnej nowej jakości. Dbając o rozwój moralny dziecka należy stworzyć odpowiednie warunki dla rozwoju wewnętrznego dobra, zalet społeczno-moralnych jednostki, równocześnie kontrolując wewnętrzne zło.
Zgodnie z teorią uczenia się, rozwój jest wynikiem uczenia się i nauczania, zaś zasadniczą rolę w tym procesie odgrywa środowisko. Wiedza i wartości, które wynikają z kultury, zinternalizowane są przez dzieci w wyniku mechanizmów naśladownictwa (dorosłych) i modelowania lub bezpośrednie kształcenie z zastosowaniem nagród i kar. Zasadniczym celem wychowania jest przekazywanie dzieciom wiedzy, wartości i norm, będących dorobkiem poprzednich pokoleń. Moralność jednostki stanowi efekt uczenia się społecznie aprobowanych ról i wynikających z ich pełnienia norm, u podłoża których leżą określone wartości moralne. Rozwój moralny oznacza stopniowe wchodzenie w świat wartości, norm i zasad, będących wytworem określonej kultury oraz stopniowe podporządkowywanie się tym kulturowo zrelatywizowanym zasadom i normom.
Zgodnie z teorią poznawczo-rozwojową dziecko nie jest traktowane jako roślina (teorii pojmującej rozwój jako dojrzewania) lub maszyna (teoria uczenia się), ale jako filozof, aktywnie poznający otaczający go świat. Proces rozwojowy stanowi wynik wzajemnego oddziaływania organizmu i środowiska, czego efektem jest reorganizacja struktur psychicznych (podstawowy termin koncepcji poznawczo-rozwojowych). Struktura rozumiana jest jako ogólna zasada opracowywania informacji lub łączenia zdarzeń. Związek dziecka ze środowiskiem ma charakter poznawczy. Rozwój poznawczy stanowi konieczny, choć niewystarczający warunek rozwoju moralnego. Moralność w tym ujęciu nie jest wynikiem internalizacji ustalonych wartości kulturowych, ani efektem działania spontanicznych impulsów, ale raczej funkcja zrozumienia zasad i charakteru związków jednostki z innymi osobami w jej środowisku społecznym.
Podejście to zdominowało podejmowane współcześnie w psychologii badania nad rozwojem moralnym.
Model poznawczo - rozwojowy
Teoretycy tego kierunku twierdzą, że etapy rozwoju poznawczego stanowią podstawy rozwoju moralnego i że aby wyjaśnić postępowanie moralne dziecka, musimy najpierw poznać jego zdolności rozumowania oraz jego wiedzę
o problemach moralnych, czyli myślenie moralne dziecka zależy od stadium rozwoju poznawczego.
Biorąc pod uwagę różne problemy moralne np. prawo do aborcji, karę śmierci, problem eutanazji, kłamstwo itp. doszlibyśmy do wniosku, że ich rozwiązanie wymaga uwzględnienia dwustronnych argumentów i rozpatrywania z wielu perspektyw. Starsze dzieci i dorośli są zwykle zdolni do brania pod uwagę różnych argumentów i różnych punktów widzenia. Młodsze dzieci podchodzą zazwyczaj do takich problemów w bardzo uproszczony sposób. Często wydają opinie, biorąc pod uwagę tylko jeden aspekt zagadnienia i trudno zdają sobie sprawę z tego, że dana kwestia może zupełnie inaczej wyglądać z punktu widzenia innej osoby. Jest to dowód na to, że ograniczone zdolności poznawcze bardzo małych dzieci nie pozwalają im na pełną ocenę i zrozumienie złożonych kwestii poznawczych. /czymś co przeszkadza jest egocentryzm w myśleniu oraz centracja - por. rozwój poznawczy/.
Wraz z postępującym rozwojem poznawczym dziecko staje się zdolne do coraz bardziej wyrafinowanego rozumowania moralnego, co staje się podstawą bardziej dojrzałych moralnie zachowań.
W większości badań psychologii poznawczej nad rozwojem moralnym wykorzystuje się dwa modele: Piageta
i Kohlberga. Wg tych badaczy mechanizm rozwoju moralnego polega nie tyle na biernym przejmowaniu przez dziecko „gotowych i danych” przez społeczeństwo reguł moralnych, ile raczej na aktywnym organizowaniu i reorganizowaniu wiedzy moralnej, jaką gromadzi ono w interakcjach z rówieśnikami i dorosłymi.
MODEL ROZWOJU MORALNEGO WG J. PIAGETA
Piaget stworzył model rozwoju moralnego składający się z czterech stadiów. Podkreślał poznawczy aspekt rozwoju moralnego, twierdząc, że myślenie moralne dziecka zależy od stadium rozwoju poznawczego w jakim aktualnie znajduje się dziecko. Zdaniem Pageta w psychologii moralności nie można mówić o wyraźnych stadiach,
a jedynie można wskazywać na pewną ewolucję w zakresie rozumienia przez dziecko podstawowych pojęć moralnych. Sam proces rozwoju moralnego opisuje generalnie jako stopniowe przechodzenie od stadium heteronomicznego do autonomii moralnej, która jest celem rozwoju moralnego.
Stadium 1. Występuje między 2 a 4 rokiem życia. Dzieci w tym czasie nie mają rzeczywistego pojęcia moralności.
Stadium 2. Stadium moralności heteronomicznej albo realizmu moralnego. Występuje między 5 a 7 rokiem życia. W tym stadium dziecko trzyma się zasad w sposób sztywny i interpretuje je jako święte i niezmienne. Reguły społeczne są heteronomiczne i narzucone z zewnątrz. Nakazy jako wydane przez ludzi z autorytetem, zwykle rodziców - nie mogą być zmienione. W tym stadium dzieci nie zastanawiają się nad celami i słusznością reguł nawet wtedy, gdy nie rozumieją, dlaczego ta lub inna reguła ma obowiązywać. Przestrzegają norm z uwagi na autorytet dorosłych oraz sankcje jakie grożą za ich naruszenie. Dobro i zło ujmowane są w kategoriach biało - czarnych.
Egocentryzm (w myśleniu) powoduje przekonanie, że wszyscy mają taki sam pogląd na to, co jest dobre i złe. Niedojrzałość intelektualna nie pozwala dziecku oddzielić tego co jest obiektywne i subiektywne (tzw. realizm moralny).
Piaget wskazał na dwa interesujące zjawiska w tym stadium. Większość dzieci przejawia odpowiedzialność obiektywną, co oznacza, że dzieci oceniają sytuacje moralne ze względu na ich fizyczne i obiektywne konsekwencje, a nie intencje osoby, która się go dopuściła. Zjawisko to widać w jednej z historyjek, gdzie dzieci zostały poproszone o wybranie zachowania gorszego, „bardziej niegrzecznego” .Mały chłopiec Augustyn, zrobił niechcący dużą plamę z atramentu na obrusie, kiedy chciał pomóc ojcu napełniając kałamarz, podczas gdy inny mały chłopiec Julian, zrobił niechcący małą atramentową kropkę na obrusie, kiedy zajmował się niedozwoloną zabawą piórem ojca. Dlatego też dziecko, które zrobiło dużą plamę jest gorsze od tego które zrobiło małą plamkę, bez względu na intencje obojga.
Inną cechą charakterystyczną tego stadium jest immanentna sprawiedliwość. Ponieważ dzieci tak silnie wierzą we władzę reguł, to uważają, że zawsze kiedy reguła jest naruszona musi nastąpić kara. Np. jeśli dziecko ukradnie ciastko, kiedy nikt nie widzi, a następnego dnia zgubi swoją piłkę, to prawdopodobnie uzna, że zostało ukarane za złodziejstwo.
Stadium 3. Stadium moralności autonomicznej albo relatywizmu moralnego (ok. 7, 8 roku do ok.11 roku życia).
Reguły są traktowane wtedy jako ustanowione i podtrzymywane dzięki negocjacji i umowie członków danej społeczności. Reguły są umowami, które stworzyli ludzie, aby pomagać i ochraniać siebie nawzajem. Przestrzeganie tych reguł jest traktowane raczej jako współdziałanie z innymi niż tylko jako podporządkowywanie się przepisom Sądy moralne oraz decyzje co jest dobre, a co złe opierają się zarówno na intencjach, jak i materialnych konsekwencjach czynu. Dlatego też Julian, który zrobił małą plamkę postąpił bardziej nagannie pomimo tego, że spowodował mniejsze szkody. To stadium zbiega się z wyróżnionym przez Piageta stadium rozwoju operacji formalnych w rozwoju poznawczym, gdy dzieci są już zdolne rozważać wszystkie możliwe sposoby rozwiązania jakiegoś problemu i potrafią rozumować opierając się na hipotezach i wnioskach. Dzięki temu potrafią patrzeć na swoje problemy z różnych punktów widzenia i przy ich rozwiązywaniu brać pod uwagę wiele czynników.
Stadium 4. W tym stadium (powyżej 11 roku życia) dzieci stają się zdolne do tworzenia nowych reguł. Myślenie formalne pozwala na wyobrażanie sobie hipotetycznych sytuacji i nowych reguł kierowania nimi. Dzieci zaczynają także rozszerzać rozumowanie moralne poza poziom osobisty, na poważniejsze społeczne i polityczne sprawy. Dorastający mogą interesować się takimi zagadnieniami moralnymi jak ochrona środowiska, zahamowanie rozwoju zbrojeń nuklearnych.
Piaget uważał, że rozumowanie moralne, podobnie jak rozwój poznawczy jest sterowane zarówno przez czynnik wrodzony, jak i środowiskowy. Spoglądając z perspektywy wychowania, Piaget uważa, że doświadczenia społeczne odgrywają ważną rolę w przechodzeniu dziecka z jednego stadium do drugiego, a zwłaszcza interakcje w grupie rówieśniczej.
MODEL LAWRANCA KOHLBERGA
Moralność stanowi zespól racjonalnych zasad służących do formułowania sądów na temat tego jak się zachować.
Jej podstawową zasadą jest sprawiedliwość: wzgląd na godność i wartość wszystkich ludzi.
Dzieci przechodzą przez szereg stadiów, w trakcie których doprecyzowują swoje pojęcie sprawiedliwości.
Stadia stanowią zorganizowane systemy poglądów jednostki i przechodzą przez nie w określonej kolejności.
Kohlberg rozwinął swoja teorię na podstawie analizy rozwiązań dylematów moralnych prezentowanych przez dzieci w różnym wieku.
Diagnoza stadium, w którym znajduje się dane dziecko jest oparta na podawanych przez nie uzasadnieniach danego sądu, a nie na samym zachowaniu.
Przykład dylematu moralnego: W Europie pewna kobieta była bliska śmierci z powodu rzadkiej choroby raka. Lekarze sądzili, że tylko jedno lekarstwo może ją uratować, odmiana radu niedawno odkryta przez aptekarza z tego samego miasta. Aptekarz żądał za lek 2000 dolarów, dziesięć razy więcej niż wynosiły koszty jego wytworzenia. Mąż chorej kobiety, Heinz, udał się do wszystkich znajomych, aby pożyczyć pieniędzy, ale udało mu się zebrać tylko połowę potrzebnej kwoty. Powiedział aptekarzowi, że jego zona umiera i poprosił go o sprzedanie mu leku taniej lub pozwolenie na zapłacenie brakujących pieniędzy później. Ale aptekarz powiedział „nie”. Tak więc Heinz wpadł w rozpacz i włamał się do apteki, żeby ukraść lekarstwo dla swojej zony.
Stadia rozumowania moralnego
POZIOM I - PRZEDKONWENCJONALNY
POZIOM II - KONWENCJONALNY
POZIOM III - POKONWENCJONALNY, czyli pryncypializmu
Reprezentują trzy perspektywy możliwe do przyjęcia przez jednostkę w odniesieniu do społecznych norm moralnych.
POZIOM I
Radzi sobie z problemem moralnym z punktu widzenia z punktu widzenia specyficznego interesu jednostki, która jest w ten problem uwikłana; zwraca uwagę na konsekwencje, jakie może spowodować podjęcie określonej decyzji Heinz nie powinien kraść, gdyż zostanie ukarany przez władze.
Dzieci na tym poziomie rozumieją w kategoriach własnych potrzeb. Odpowiedzi na dylematy moralne opierają na tym, co może im się udać, zyskać. Wartości moralne tkwią w dobrych czy złych działaniach, a nie w ludziach czy standardach. Zasady kulturowe oraz etykiety dobrego czy złego, prawidłowego czy błędnego, są interpretowane w terminach kary/ nagrody, wymiany przysług lub siły fizycznej tych, którzy głoszą zasady. Dzieci przejmują się zewnętrznymi, konkretnymi konsekwencjami, jakie ma coś dla nich samych.
Stadium 1. Ukierunkowanie na karę i posłuszeństwo. Dzieci dążą do uniknięcia kary ze strony dorosłych osób lub silniejszych od nich. Są świadome zasad i konsekwencji ich łamania. Fizyczne konsekwencje działania określają, czy jest ono dobre. (Heinz nie powinien kraść, gdyż zostanie ukarany prze władze).
Stadium 2. Ukierunkowanie instrumentalno-relatywistyczne. Dzieci pragną w miarę możliwości zaspokoić swoje własne potrzeby i czasem potrzeby innych. Sa motywowane przez własny interes i świadome tego, że stosunki międzyludzkie są regulowane przez wzajemność (Ty zniszczyłeś moją zabawkę, ja zrobię to samo z twoją), a nie lojalność, wdzięczność, czy sprawiedliwowść. Zakładają, że każdy musi sam dbać o siebie i ma zobowiązania tylko wobec tych, którzy mu pomagają (Heizn powinien ukraść, gdyż martwi się o swoją żonę i poczuje się lepiej, jeżeli ona wyzdrowieje).
POZIOM II
Wartość moralna mieści się w odgrywaniu dobrych i właściwych ról. Dzieci dążą do spełnienie zewnętrznych oczekiwań społecznych; przypisują wartość spełnianiu wymagań rodziny, grupy czy narodu, poprzez działania zgodne z oczekiwaniami osób znaczących i porządkiem społecznym. Aktywnie popierają i uzasadniają konwencjonalne zasady i przepisy ról.
Stadium 3. Ukierunkowanie na konformizm interpersonalny. Dzieci zdobywają aprobatę dzięki temu, że są „dobre”. Dążą do tego, żeby wyrosnąć na „stereotypowego dobrego chłopca/ dobrą dziewczynkę”. Uważają, że dobre jest takie zachowanie, które sprawia przyjemność innym, pomaga im i jest przez nich aprobowane. Dzieci są świadome potrzeby uwzględniania intencji i uczuć innych, współpracę postrzegają w kategoriach złotej reguły (nie czyń drugiemu co tobie niemiłe) (Heizn powinien ukraść, ponieważ dobrzy mężowie dbają o swoje żony, inni potępiliby go, gdyby pozwolił swojej żonie umrzeć).
Stadium 4. Ukierunkowanie na utrzymanie autorytetu. Dzieci są motywowane przez poczucie obowiązku zachowania się zgodnie ze zdefiniowanymi społecznie rolami oraz utrzymania porządku społecznego dla wspólnego dobra. Są one śiadome tego, że istnieje rozległy system społeczny, który reguluje zachowanie ludzi. Zakładają, że porządek społeczny jest źródłem moralności i że prawa powinny być respektowane nawet ze szkodą dla jednostki (Heinz nie powinien ukraść, gdyż kradzież jest sprzeczna z prawem, a prawo należy przestrzegać, nawet, gdy jednostka na tym cierpi).
POZIOM III
Dzieci czynią wyraźny wysiłek, by określić zasady i reguły moralne, które są uprawomocnione i mają zastosowanie niezależnie od własnych identyfikacji. Występuje troska o wierność prawidłom moralnym wybranym przez samego siebie. Wartość moralna tkwi w utrzymaniu zgodności ze wspólnymi wszystkim standardami, prawami, obowiązkami.
Stadium 5. Ukierunkowanie legalistyczne, na kontakt społeczny. Właściwe działania określa się biorąc pod uwagę ogólne prawa jednostki i standardy, które zostały krytycznie przeanalizowane i zaakceptowane przez cale społeczeństwo. Świadomość relatywizmu osobistych wartości i opinii sprawia, że nacisk kładzie się na proceduralne reguły osiągania konsensusu. Poza tym można zmieniać prawo uwzględniając pewne społeczne racje. Oprócz prawa wiążącym elementem zobowiązań międzyludzkich są swobodne porozumienie i kontrakt (Heizn powinien ukraść, gdyż społeczeństwo przypisuje wyższą wartość prawu otrzymania lekarstwa niż prawu uzyskania wysokich dochodów. Każdy ma prawo do otrzymania lekarstwa, jeśli bardzo tego potrzebuje, niezależnie od prawa zakazującego kradzieży).
Pierwszy poziom charakteryzuje rozumowanie moralne dzieci (w większości poniżej 9 roku życia), ale może być także reprezentowany przez dorastającego a nawet dorosłego.
Drugi poziom rozwija się w okresie dorastania i może pozostać dominujący u większości dorosłych.
Trzeci poziom, rzadki, rozpoczyna się , o ile w ogóle w okresie dorastania lub na początku dorosłości (nie wcześniej niż w 20-25 roku życia) i charakteryzuje rozumowanie moralne jedynie nielicznych dorosłych.