plik

��MaBgorzata Kania WpByw konfucjanizmu na ksztaBtowanie si systemu prawa w Chinach System prawa Chin przedkomunistycznych oparty jest praktycznie w�ca- Bo[ci na konfucjanizmie, kt�ry staB si doktryn imperialn za�panowania dynastii Han (206 p.n.e. 220 n.e.) i�od tego czasu odgrywa on znacz- c rol w�chiDskim spoBeczeDstwie, polityce, prawie i�ekonomii. Kon- fucjanizm nie jest zbiorem idei samego tylko Konfucjusza, lecz stanowi konglomerat idei Mencjusza, Xunzi, Dong Zhongshu, a�tak|e innych ideologii, a�nawet religii. Cywilizacja konfucjaDska opar ta na ideach moralno[ci, etyki i�autorytecie nie wyksztaBciBa ani tradycji prawa pozy- tywnego, ani prawa naturalnego w�rozumieniu zachodnioeuropejskim, poniewa| przeczyBoby to�koncepcji czBowieka, jako istoty spoBecznej, kt�ry osiga swe czBowieczeDstwo poprzez proces socjalizacji, polegaj- cy na wykonywaniu pr zypisanych mu obo wizk�w i�sBu|eniu innym. Zachodnie pojmowanie prawa naturalnego, jako pier wotnego i�niemo- gcego by derogowanym, przeczy konfucjaDskiej koncepcji hierar chii spoBecznej, prymatu spoBeczeDstwa oraz szacunku dla paDstwa i�wBadzy1. Podstaw funkcjonowania spoBeczeDstwa chiDskiego byBa moralno[ konfucjaDska, kt�ra poprzez rytuaB staBa si obowizujcym prawem zwy- 1 J. RowiDski, J. Szczudlik; Confucianism under the�Circumstances of Modernization, [w:] A.W. Jelonek, B.S. Zemanek (eds.), Confucian Tradition Towards the�New Cen- tury, Krak�w 2009, s.�11 17. 184 MAAGORZATA KANIA czajowym. Na drugim miejscu staBo prawo karne osBaniajce moralno[ poprzez sankcjonowanie niedostosowanych jednostek, a�w�nastpnej ko- lejno[ci prawo podatkowe i�cywilne2, przy czym prawo stanowione [ci[le uciele[niaBo zasady etyki konfucjaDskiej, czego rezultatem byB bardzo do- brze rozwinity system prawny w�klasycznych Chinach, odzwierciedlony w�pomnikowych kodeksach, a�w[r�d kt�rych kodeksy z�okresu dynastii Tang (616 907), Ming (1368 1644) i�Qing (1644 1911) zasBuguj na szczeg�lne uznanie. Jednak|e prawa stano wionego nigdy nie uwa|ano za�zewntrzny i�niezbdny element spoBeczeDstwa. Konfucjanizm usta- nowiB surowe normy altruistycznego postpowania, kt�re byBy modelami do na[ladowania, natomiast sankcje prawne ustanawiane b yBy ze�wzgl- du na rozsdek i�spoBeczn sprawiedliwo[3. Wiadomo, i| wsz elkie ideologie i�religie powstawaBy przewa|nie w�okresach wielkich kryzys�w i�przemian spoBecznych oraz byBy sztanda- rem i�ostoj wysuwajcych si na proscenium nowych siB politycznych. Pod tym wzgldem konfucjanizm nie stanowi wyjtku4. Wielu wsp�Bcze- snych, tradycyjnie kierunkowanych ChiDczyk�w szukajcych mdro[ci w�chiDskiej przeszBo[ci, postrzega Konfucjusza jako najczystsze wcielenie chiDskiego umysBu bdz te| podstawowych orientacji w�chiDskiej kultu- rze5, warto wic przybli|y w�skr�cie posta Wielkiego Mistrza. Jak gBosi legenda, nar odziny Konfucjusza poprzedziBo ukazanie si jednoro|ca, kt�ry trzymaB w�pysku wygrawerowan nefrytow tabliczk z�napisem: Dziecko czyste jak krysztaB narodzi si, by zapewni cigBo[ upadajcej dynastii Czou, by zosta kr�lem bez kr�lestwa 6. Konfucjusz (K ung-tsy, 551 479 p.n.e.) urodziB si w�paDstwie Lu i�|yB w�okresie Epoki Walczcych Kr�lestw, czyli ostrych konflikt�w spoBeczno-politycz- nych. PaDstwo stworzone za�dynastii Czou (ok. 1020 256 p.n.e.), kt�ra skonsolidowaBa liczne plemiona i�przyczyniBa si do stworzenia jednolitej cywilizacji starochiDskiej, w�tym czasie rozpadBo si ju| na cz [ci i�prze- staBo istnie. Na aren polityczn wstpiBo wiele niedu|ych ksistw, kt�- re za|arcie walczyBy o�hegemoni. Liczne wojny domo we poskutkowaBy wa|nymi przemianami spoBeczno-politycznymi, mianowicie burzyBy two- 2 A. Ko[, Prawo a�etyka konfucjaDska w�historii my[li prawnej Chin, Lublin 1998, s.�196. 3 J.K. Fairbank, Historia Chin, Warszawa GdaDsk 2004, s.�58 60, 165 169. 4 Xinzhong Yao, Konfucjanizm. Wprowadzenie, pod red. A. W�jcik, Krak�w 2009. 5 B. Schwarz, Staro|ytna my[l chiDska, Krak�w 2010, s.�57 61. 6 Konfucjusz, Dialogi, Warszawa 2008, s.�5 13. WPAYW KONFUCJANIZMU NA KSZTAATOWANIE SI SYSTEMU PRAWA W CHINACH 185 rzone w�cigu wiek�w normy patriarchalno-rodowe, pr�bujc przeciw- stawi im nowe, odpowiadajce zmienionym warunkom |ycia. Podczas zaciekBej walki o�wBadz i�bogactwo odrzucono wywodzce si z�rodo- wych zwizk�w przeszBo[ci ideaBy wzajemnego poszanowania i�braterskiej solidarno[ci. Konfucjusz paraB si w�|yciu r�|nymi zajciami, jednak|e po osigniciu wymarzonego stanowiska urzdniczego, porzuciB je w�koDcu, aby zaj si nauczaniem mBodzie|y . W�swych naukach, gB�wny nacisk kBadB przede wszystkim na potpienie wad wsp�Bczesnego spoBeczeDstwa7, a�za�idealn ambicj uwa|aB doradzanie ksi| tom, jak ustanowi porz- dek w�ich paDstwach oraz w�caBym cywilizowanym [wiecie8. Jedn z�najwa|niejszych koncepcji Konfucjusza, majcej [cisBy zwi- zek z�ksztaBtem p�zniejszego prawa zwyczajowego w�Chinach, jest dao. W�najszerszym znaczeniu pojcie to�odnosi si zar�wno do caBo[ciowe- go, normatywnego porzdku spoBeczno-politycznego oraz jego sieci r �l rodzinnych i�spoBeczno-politycznych, status�w i�rang, jak i�do obiektyw- nych przepis�w wBa[ciwego postpowania rytualnego, ceremonialnego i�etycznego, kt�re rzdz relacjami pomidzy tymi r olami. Termin ten obejmuje te| w ewntrzne |ycie moralne |yjcy ch jednostek. O g�lnie rzecz ujmujc, trzeba wskaza, |e dao bdzie nazw wszechogarniajcego normatywnego porzdku ludzkiego9. To, czy w�paDstwie panuje moralny Bad dao, bdzie przesdzaBo o�istnieniu bdz te| o�zagBadzie danego paD- stwa, ale bdzie r�wnie| uwznio[laBo sam instytucj paDstwa, kt�ra b- dzie jawiBa si jako wyznacznik wBa[ciwy ch zasad i�norm postpowania. Przeciwstawiajc paDstwo, w�kt�rym panuje dao, takiemu, gdzie go brak, czyli paDstwo, kt�re rzdzone jest w�spos�b wBa[ciwy, zgodnie z�trady- cyjnymi cnotami, takiemu, w�kt�rym gB�wnymi metodami sprawowania wBadzy jest przemoc i�okrucieDstwo, Konfucjusz popiera istnienie jedy- nie takiego organizmu paDstwowego, kt�re potrafi zapewni byt ludowi, a�tak|e stoi na stra|y okre[lonego porzdku moralnego10. Drug niezwykle istotn koncepcj wykr eowan przez Konfucjusza jest dziedzina li. SBowo li odnosi si do wszystkich ty ch obiektywnych reguB postpowania, kt�re dotycz midzy innymi cer emonii i�manier czy zachowania w�og�le i�kt�re Bcz ludzi i�duchy w�sieci wzajemnie 7 L. Wasiliew, Kulty, religie i�tradycje Chin, Warszawa 1974, s.�110 113. 8 B. Schwarz, op. cit., s.�57 61. 9 Ibidem, s.�62 68. 10 J. PawBowski, PaDstwo we�wczesnej filozofii konfucjaDskiej, Warszawa 2010, s.�232 235. 186 MAAGORZATA KANIA oddziaBujcych na siebie r�l w�obrbie rodziny, ludzkiego spoBeczeDstwa oraz numinotyczn dziedzin poza nim. Li jest traktowane jako spoiwo caBego normatywnego porzdku spoBeczno-politycznego, poniewa| do- tyczy przede wszystkim reguB postepowania odnoszcych si do pozycji w�ustrukturowanym spoBeczeDstwie. Ostatecznym celem li mo|e by hu- manizacja hierarchii i�autorytetu. Li jest wic spoiwem porzdku i�doty- czy przede wszystkim hierarchii, autorytetu i�wBadzy. Brak uniwersalnej wBadzy kr�lewskiej m�gBby spowodowa brak mo|liwo[ci wpBywania na caBe spoBeczeDstwo, a�wic li nie mogByby by ostatecznie zrealizowane11. Konfucjusz kBadB wyrazny nacisk na minimalizacj prawa karnego oraz odchodziB od twier dzenia, i| rzd jest dobry, gdy potrafi nakBoni ludzi do postpowania wedBug norm moralnych za�pomoc kar i�nagr�d. Jednak|e zaznaczaB te|, i| kary i�grzywny, tak jak i�armie, s niezbdnym elementem nawet dobrego spoBeczeDstwa, poniewa| zawsze bd wyst- powaBy pewne grupy, kt�re nie bd poddawaBy si moralno[ci. J e|eli li si nie rozwija, nie mo|na oczekiwa, i| ludzie bd kierowali si moral- nymi nakazami, wtedy te| kar y i�grzywny nie bd sprawiedliw e, bd jednak sprawiedliwe dla tych, kt�rzy s caBkowicie zamknici na wpByw li12. Ka|da akcja powinna by dokonana w�zgodzie z�li, kt�re bdzie eli- minowaBo wszelk spontaniczno[, a�wic bdzie kreowaBo przewidywal- no[. Li jest wic rodzajem prawa, kt�re nie ma odzwierciedlenia w�isto- cie prawa pojmo wanego przez Europejczyk�w. Jest to�prawo moralne uwzgldniajce relacje pomidzy ludzmi, wypeBniajce ramy zachowania politycznego oraz ekonomicznego13. Cech charakterystyczn Badu spoBecznego pr zedstawianego przez Konfucjusza jest prymat tradycji oraz prawa zwyczajowego nad prawem pisanym. Konfucjusz zdecydowanie popieraB Bad spoBeczny, kt�ry byBby organizowany przez rzdzcych paDstwem, jednak|e ideaBu tego nigdy nie udaBo si zr ealizowa, poniewa| oficjalnie przyjty za�dynastii Han konfucjanizm wiele cz erpaB z�legizmu, kt�ry byB odpowiedzi na bez- po[redni dziaBalno[ Konfucjusza i�jego uczni�w. Jednak|e normy pra- wa zwyczajowego w�Chinach nigdy nie ustpo waBy skodyfikowanemu ustawodawstwu. Tradycyjne zasady konfucjanizmu stanowiBy, i| wBadca powinien opiera swoje r zdy na cnocie oraz sprawiedliwo[ci, ponadto 11 B. Schwarz, op. cit., s.�68 107. 12 Ibidem. 13 J. RowiDski, J. Szczudlik, op. cit., s.�11 17. WPAYW KONFUCJANIZMU NA KSZTAATOWANIE SI SYSTEMU PRAWA W CHINACH 187 powinien w�taki spos�b ksztaBtowa swoj kadr urzdnicz, aby byBa ona jak najlepiej wyksztaBcona oraz ab y skBadaBa si z�najzdolniejszych ze�zdolnych. WBadca powinien tak|e strzec ideaB�w i�nie ustpowa przed strachem oraz dziaBa zgodnie z�wBasnym sumieniem. Natomiast prosty lud zobowizany byB szanowa Bad, z�czci odnosi si do starszych oraz surowo przestrzega nakaz�w staro|ytnych mdrc�w, a�przede wszystkim Konfucjusza14. Poniewa| konfucjanizm jest zwolennikiem systemu opar- tego na prawie zwyczajowym, odznacza si to�silnym odwoBywaniem do precedensu, czyli kierowaniem si ku rozwa|aniom kazuistycznym. B- dziemy mie tu do czynienia z�li, kt�re bdzie narzucaBo granice szczero- [ci i�lojalno[ci poprzez wyznaczenie ka|demu jego miejsca i�narzucenie mu zachowanie w�okre[lonych okoliczno[ciach15. Konfucjusz wycigaB wnioski z�|ycia codziennego, jednak| e zasad przyzwoito[ci nie opatr ywaB metafizycznymi sankcjami, twier dzc, i| wywodz si one z�moralnego charakteru samego wszech[wiata. Przepisy prawa s wic niczym innym, jak wyrazem tej moralno[ci, a�wic mode- lami czy przykBadami do na[ladowania, operacyjnymi reguBami admini- stracji czy rytualnych zachowaD. Naruszenie tych reguB byBo kwesti bar- dziej praktyczno[ci czy celowo[ci ni| naruszeniem przykazaD religijnych. Prawo zostaBo podporzdkowane moralno[ci, a�sankcje prawne nakazy- waBa logika lub spoBeczne do[wiadczenie le|ce u�podstaw moralno[ci16. Nale|y podkre[li, i| tylko tam, gdzie zostaje zakB�cona harmonia, zaczy- naBo ingerowa prawo z�wszelkimi konsekwencjami. Stosowanie prawa mogBo by wic traktowane jako oznaka upadku i�dekadencji, pr�ba ra- towania egoistycznej jednostki. Etyka konfucjaDska d|yBa do osignicia moralnego maksymalizmu, a�stosowanie prawa stanowionego stanowiBo jej karykatur17. Tak skonstruowanemu systemowi etycznemu udaBo si unikn dualizmu, kt�r y miaB miejsce na Z achodzie, a�wic rozdziaBu midzy liter prawa a�zdroworozsdkow moralno[ci18. Aby m�c przybli|y ide zasad etyki konfucjaDskiej, nie mo|na nie zwr�ci uwagi na podstawo w struktur zale|no[ci, w�kt�rej li i�dao bd podstaw rozumowego uzasadnienia dla organizacji spoBeczeDstwa 14 L. Wasiliew, op. cit., s.�117 122. 15 M.J. Kunstler, Dzieje kultury chiDskiej, Warszawa 2007, s.�67 81. 16 J.K. Fairbank, op. cit., s.�165 169. 17 A. Ko[, op. cit., s.�79, 232. 18 J.K. Fairbank, op. cit., s.�165 169. 188 MAAGORZATA KANIA i�hierarchii, relacji midzy nadrzdno[ci a�podporzdkowaniem. Naj- sBynniejsz fraz Dialog�w konfucjaDskich jest: Jun jun, chen chen, fu fu, zi zi , co oznacza Trzeba, aby wBadca postpowaB tak, jak si godzi wBadcy, minister, jak przystoi ministrowi, ojciec, jak ojcu, a�syn po sy- nowsku 19. Je|eli ka|dy bdzie postpowaB w�zgodzie ze�swoj harmoni, li zostanie utrzymane. Konfucjanizm opiera si na piciu podstawowych zale|no[ciach: wBadca poddany, ojciec syn, starszy brat mBodszy brat, m| |ona, przyjaciel przyjaciel20. Jasny podziaB r �l wskazuje miejsce jednostki w�systemie. Struktura chiDskiej biurokracji r�wnie| wyznaczo- na jest przez kanon hierarchii, z�jasno okre[lonymi przywilejami i�ran- gami. Przez dokBadne okre[lenie wzajemnych pozycji, uniemo|liwia si automatycznie funkcjonowanie prawdziwej r�wno[ci21. Owe normy i�stereotypy zwizane z�hierarchizacj spoBeczeDstwa w�spos�b trwaBy wryBy si w�|ycie i�obyczaje ChiDczyk�w, mianowicie w�ka|dym momencie |ycia, w�ka|dej sytuacji obowizywaBy [ci[le usta- lone i�przyjte zasady postepowania. Za�czas�w epoki Han sporzdzono swoiste kompendium norm konfucjaDskich, a�zasady byBy tym liczniej- sze i�bardziej skomplikowane, im wy|sz zajmowano pozycj w�drabinie spoBecznej22. Zasady etyczne zgodne byBy z�ide nale|ytego zachowania zgodnie z�pozycj spoBeczn , a�wic w�zgodzie z�li. Pierwotnie nie do- tyczyBy prostych ludzi, kt�rych postepowanie winno by regulowane ra- czej systemem kar i�nagr�d ni| zasadami moralnymi, natomiast dla elit rzdzcych miaB absolutnie pr yncypalne znaczenie. Uzasadnienie naci- sku byBo takie, z�jakim Konfucjusz podkre[laB wag wBa[ciwego post- powania wBadcy, co wyraznie r�|niBo si od postpowania na Zachodzie. Podstawowym punktem rzdzenia za�pomoc dobrego przykBadu byBa idea cnoty zwizanej z�wBa[ciwym postpowaniem. Postpowanie w�zgo- dzie z�li pozwalaBo osign pr esti| oraz pozycj czBowieka moralnego, natomiast presti| moralny dawaB wpByw na lud, tak wic wBa[ciw e po- stpowanie zapewniaBo rzdzcemu wBadz. Normy etyczne pr�bowaBy uczyni z�ka|dego czBowieka istot moraln, altruistycznie dziaBajc oraz stajc w�obronie cnoty, kBadBy nacisk bardziej na obowizki ni| prawa, 19 PrzekBad: K. Czy|ewska-Madajewicz, M.J. Kunstler, Z. TBumski, Dialogi Konfu- cjaDskie, s.�121. 20 A. Ko[, op. cit., s.�84. 21 D.Y.H. Chong, Jak Polacy mog przebi Mur ChiDski. 39 sekret�w chiDskiej kultury biznesu, wyd. ConnectAsia 2011, s.�28. 22 L. Wasiliew, op. cit., s.�113 116. WPAYW KONFUCJANIZMU NA KSZTAATOWANIE SI SYSTEMU PRAWA W CHINACH 189 przy zaBo|eniu, i| je|eli ka|dy bdzie wypeBniaB w�nale|yty spos�b swoje obowizki, otrzyma to, na co zasBuguje, w�ten spos�b w�spoBeczeDstwie zapanuje Bad z�korzy[ci dla ka|dego. Warto zwr�ci uwag na to, i| prze- pisy te dotyczyBy jedynie zewntrznych uczu, jednostka powinna zacho- wywa si i�czu w�spos�b zgodny z�og�lnie przyjtym wyobra|eniem o�tym, co moralne, godne i�konieczne. Najwa|niejszym obowizkiem byBa lojalno[ zhong. W�obrbie paD- stwa lojalno[ zapewniaBa poparcie urzdnik�w dla cesarza i�jego dyna- stii, a�idea ta byBa tak gBboka, i| w�przypadku zmiany dynastii urzdnicy wybierali raczej [mier ni| sBu|enie nowemu wBadcy23. Lojalno[ w�sferze rodzinnej uwidaczniaBa si wobec gBo wy rodu oraz ka|dego z�czBonk�w rodziny. W�p�zniejszych czasach ustanowiono wynikajce z�cnoty zhong prawo, mianowicie nie mo|na b yBo zeznawa przed sdem w�sprawie toczcej si pr zeciwko krewnym, zwBaszcza przeciwko rodzicom24. Lo- jalno[ pozostaBa w�Chinach kwesti osobistej wierno[ci w�stosunku do osoby nadrzdnej bdz do suwerena i�nigdy nie przeBo|yBa si na patrio- tyzm25. Przedstawiajc wpByw konfucjanizmu na ksztaBt prawa w�Chinach, nie mo|na pomin nauki zwolennik� w szkoBy prawa zwanych w�sino- logii legistami ( fa-kia). W�przypadku najwa|niejszych punkt�w dok- tryna legist�w diametralnie r�|niBa si od konfucjanizmu. ByBy to�dwie praktycznie caBkowicie przeciwstawne sobie doktryny. Jednak|e w�cza- sach dynastii H an nastpiBa synteza obu doktr yn, co daBo mo|liwo[ konfucjanistom funkcjonowania w�coraz bardziej zbiurokratyzowanym spoBeczeDstwie, co wicej, w�pewnym sensie konfucjanizm zbli|yB si do legizmu i�zapo|yczyB od niego pewne formy26. Istot legizmu byBo stworzenie prawa tak sur owego i�szczeg�Bowego, aby niemo|liwe byBo pozostawienie czBowiekowi nawet najmniejszej de- cyzji w�kwestii jego wykBadni27. Jedynym prawem w�kraju powinno by prawo ustanowione przez wBadc, poniewa| to�w�nim maj swoje zr�dBo wszystkie prawa i�jemu nale|ne jest bezgraniczne i�bezwarunkowe posBu- szeDstwo. CaBa wBadza po winna spoczywa w�rkach cesarza i�powinna 23 J.K. Fairbank, op. cit., s.�63 67. 24 M.J. Kunstler, op. cit., s.�67 81. 25 R. Dawson, The�Chinese Experience, London 2005, s.�89 94. 26 L. Wasiliew, op. cit., s.�193 198. 27 R. Dawson, op. cit., s.�108 115. 190 MAAGORZATA KANIA opiera si na wypeBnianiu jego nakaz �w bdz zakaz�w, a�nie na podsta- wie wymy[lonych norm moralnych. Prawo powinno by wykonywane bez zastanowienia nad jego celo wo[ci, nawet, je|eli jest jawnie pozbawione sensu. SpoBeczeDstwo miaBo by r�wne wobec prawa, a�dyscyplina wystar- czyBa, aby zagwarantowa wszechobecny dobrobyt28. Konfucjani[ci wyzna- wali prymat moralno[ci oraz prawa zwyczajowego, odwoBywali si do war- to[ci humanitaryzmu, [wiadomego poczucia obowizku, kulcie przodk�w oraz tradycji, natomiast legi[ci a�contrario uwa|ali, |e ani przodkowie, ani tradycje, ani moralno[, nie mog przeciwstawi si prawu, kt�re powinno opiera si na dyscyplinie kija i�surowych karach29. KonfucjaDskie li moty- wuje czBowieka do wolnego, w ewntrznego posBuszeDstwa, legistyczne fa prowadzi do posBuszeDstwa zewntrznego stosujc kary, li tworzy harmo- ni i�pok�j, fa porzdek zewntrzny, li kBadzie nacisk na praktyko wanie cn�t, fa na konformizm i�postpowanie procesowe, wedBug li czBowiek po- winien postpowa, tak, aby nie dopu[ci do spor�w, wedBug fa natomiast spory powinny by rozstrzygane w�procesie30. Nale|y podkre[li, i| tw�r cy legizmu b yli nie tylko r ealistami, ale tak|e praktykami, byli to�politycy, ministrowi i�reformatorzy dziaBajcy w�staro|ytnych ksistwach. Opowiadali si za�tworzeniem prawa przez reformator�w, a�nadawaniem mu mocy pr zez wBadc, pr zez co d|yli do maksymalnego umocnienia pozycji nie tylko wBadcy, ale ich samych. Opracowali nadzwyczaj surowy system odpo wiedzialno[ci zbiorowej oparty na wzajemnych donosach oraz obawie pr zed poniesieniem suro- wej kary nawet za�drobne przewinienia. Legizm umacniaB si stopniowo od ok. IV w. p.n.e., stajc si od 221�r. p.n.e., czyli od zjednoczenia Chin przez ksistwo Ts in, swoist filozofi rzdzcych. Jednak|e osignicie sukcesu militarnego i�zjednoczenie Chin okazaBo si du|o Batwiejsze ni| utrzymanie rzd�w na tak zr�|nicowanym etnicznie i�kulturowo terenie, potrzebna byBa umiejtna i�elastyczna polityka, kt�rej legizm na pewno nie gwarantowaB. CaBa ludno[ musiaBa podpor zdkowa si edyktom cesarskim, kt�rym daleko byBo do zgodno[ci z�normami moralnymi oraz z�tradycj, najl|ejsze uchybienia karane b yBy niebywale surowo karane, konflikty tBumione byBy drog represji. DoprowadziBo to�do wybuchu pot|nego powstania, kt�re wstrzsnBo cesarstwem i�poskutkowaBo od- 28 M.J. Kunstler, op. cit., s.�67 81. 29 L. Wasiliew, op. cit., s.�185 198. 30 A. Ko[, op. cit., s.�84 WPAYW KONFUCJANIZMU NA KSZTAATOWANIE SI SYSTEMU PRAWA W CHINACH 191 suniciem legist�w od wBadzy. Zwyci|yB konfucjanizm, kt�ry od tego czasu funkcjonowaB ju| jednak w�formie amalgamatu legistyczno-konfu- cjaDskiego. Mimo wielu rozbie|no[ci, obie doktryny posiadaBy te| cechy wsp�lne. W�kwestii prawa obie teorie byBy zgodne w�tym, i| klasy ni|sze nale|y traktowa z�caB surowo[ci prawa, jednak|e wa|n kwesti byBo to, czy prawo to�ma by uniwersalne, a�wic czy ma te| obejmowa wy|- sze warstwy spoBeczne i�grup rzdzc, a�wic ko[ci niezgody b yB nie stosunek do prawodawstwa, a�kwestia r�wno[ci wszystkich wobec prawa w�og�le. Wa|n postaci syntetyzujc obie doktryny byB Sun-tsy, kt�ry |yB w�III w. p.n.e., a�wic w�okresie wielkich przemian politycznych. Pod- ni�sB on twierdzenie o�niedowierzaniu czBowiekowi, kt�ry jest ze�swej natury zBy31, a�jego charakter nale|y kontestowa za�po[rednictwem kon- fucjaDskiego li oraz dziki zastosowaniu praw i�kar, co przyczyniBo si do przeksztaBcenia konfucjanizmu w�system autorytatywny. W�p�zniejszym czasie pojawili si tak|e komentatorzy, kt�rzy twierdzili, i| konfucjaDskie li okazaBo si czym[ identycznym z�legistycznym fa32. Najistotniejsze instytucje, kt�re legizm wprowadziB do praktyki r z- dzenia cesarstwem, takie jak administracja, podatki, aparat biur okra- tyczny, okazaBy si dla konfucjanizmu wygodne z�punktu widzenia orga- nizacji i�funkcjonowania ogromnego ju| w�owym czasie spoBeczeDstwa chiDskiego. Synteza konfucjaDskich i�legistycznych instytucji, kt�re opie- raByby si zar�wno na autorytecie prawa i�systemie kar oraz na paterna- lizmie i�poszanowaniu tradycji, byBa konieczna. PoBcznie legistycznych metod oraz konfucjaDskich ideaB�w gwarantowaBo systemowi prawa sku- teczno[, stabilno[ oraz konserwatywny charakter. Konfucjanizm okre- su dynastii Han nauczyB si Bczy cnot z�kar, zmodyfikowaB i�zBagodziB legistyczn interpretacje prawa, zbli|ajc j do trady cyjnych wyobra|eD o�prawie zwyczajowym, ponadto w�dziedzinie idei moralno[ci wysunB si na plan pier wszy i�pozostaB tam przez nastpne dwa tysiclecia33. Li odzyskaBo swoj wag i�mimo |e kodyfikacja prawa byBa niezbdna, pra- wo byBo modyfikowane i�praktykowane w�zgodzie z�li, jednak|e tworzo- 31 Tradycyjna fi lozofi a konfucjaDska zakBada, i| czBowiek jest z�natury dobry. Stano- wiska takie zdecydowanie przedstawiaB Mencjusz, jeden z�najwikszych uczni�w Konfucjusza. Dobroci natury miaBa dowodzi spontaniczna reakcja czBowieka na cudze nieszcz[cie, dobro jest dla natury ludzkiej tym, czym dla natury wody jest pBynicie w�d�B P.B. Ebrey, Historia Chin, Warszawa 2002, s.�42. 32 L. Wasiliew, op. cit., s.�185 198. 33 Ibidem. 192 MAAGORZATA KANIA ne pod wpBywem legist�w przez osoby posiadajce opr�cz cnoty, kt�ra nie zawsze byBa wystarczajca, odpowiedni wiedz34. W�niezwykle bogatej historii Chin, po zakor zenieniu si ju| na dobre konfucjanizmu, prawo tworzone byBo w�taki spos�b, aby chroni konfu- 35 cjaDsk hierarchi relacji midzyludzkich oraz caBego Badu spoBecznego . Celem funkcyjnym b yBo przyczynianie si do konser wacji tradycyjnego systemu spoBecznego36. IstniaBo zr�|nicowanie kar za�to�samo przestp- stwo, w�zale|no[ci od pozycji spoBecznej i�rodzinnej delikwenta. Brak po- sBuszeDstwa w�stosunku do rodzic�w uwa|ano za�najgorsze przestpstwo. PrzykBadowo, syn, kt�r y uderzyB ojca, zasBugiwaB na kar [mierci, nato- miast ojciec, kt�ry bijc syna, spowodowaB jego [mier, m�gB zosta ska- zany jedynie na sto bat�w ci|kim bambusowym kijem, przy czym liczba sto w�rzeczywisto[ci odpowiadaBo okoBo czterdziestu. Innym przykBadem jest |ona, kt�ra uderzajc m|a, nara|aBa si na kar stu bat�w, a�z�kolei m| m�gB by ukarany za�uderzenie |ony tylko wtedy, gdy doznaBa ona powa|nych obra|eD i�wniosBa skarg. Jednak|e przyczynienie si do [mier- ci rodzica zawsze karane byBo [mierci i�to�nawet w�wczas, gdy byBo ono niezamierzone. Podstaw takich postanowieD byBa troska o�utrzymanie ry- tualnego porzdku, a�kara byBa swoist odpBat za�jego naruszenie37. Jak ju| wspomniano w cze[niej, Chiny posiadaBy dobr ze rozwinity system prawa stanowionego, kt�rego przykBadem jest chiDski kodeks ce- sarski okresu dynastii Tang. Mimo |e nie jest to�pierwszy chiDski kodeks, jest najstarszym zachowanym w�caBo[ci i�stanowi ukoronowanie wielo- wiekowej historii prawa. Kodeks ten przez przeszBo sze[ wiek�w stano- wiB podstaw prawa, byB tak|e punktem wyj[cia dla dalszych regulacji, a| do koDca cesarstwa chiDskiego38. Kodeks dynastii Tang skBadaB si z�500 artykuB�w podzielonych na 12 rozdziaB�w i�miaB gB�wnie charakter karny oraz administracyjny, obejmowaB tak|e wszystkie przepisy proceduralne dotyczce zawierania maB|eDstw, dziedziczenia, a�tak|e istotne kwestie dotyczce dziaBania administracji rzdowej39. Dynastia Ming wydaBa dwie nowe kodyfikacje, pierwsz w�roku 1374 i�drug w�wersji ostatecznej w�1397 roku. Kodeks ten nie byB caBkowicie 34 R. Dawson, op. cit., s.�108 115. 35 J.K. Fairbank, op. cit., s.�165 169. 36 A. Ko[, op. cit., s.�235. 37 J.K. Fairbank, op. cit., s.�165 169. 38 A. Ko[, op. cit., s.�114. 39 J.K. Fairbank, op. cit., s.�165 169. WPAYW KONFUCJANIZMU NA KSZTAATOWANIE SI SYSTEMU PRAWA W CHINACH 193 nowym tworem, gdy| na 460 artykuB�w, a| 356 zostaBo przejtych z�ko- deksu Tang. Nowe przepisy byBy odzwierciedleniem dopasowywania si do nowej sytuacji spoBeczno-polity cznej. PostpiBa neokonfucjanizacja prawa: zostaB zaostrzony wymiar kar, co znalazBo bezpo[rednie odzwier- ciedlenie w�wymiarze kary [mierci przez powiartowanie, kt�ra obowi- zywaBa w�trzynastu przypadkach, m.in. w�przypadku zdrady stanu, zabi- cia rodzic�w, zabicia dziadk�w, chBosty m|a przez |on. Kodeks dynastii Qing ukazaB si w�wersji koDcowej w�1740 roku, zawieraB 321 przepis�w przejtych z�kodeksu Ming oraz 494 nowe, jed- nak|e kara [mierci zostaBa przewidziana a| w�3900 przypadkach40. Mimo wszystko system ten b yB zorganizowany w�spos�b przemy[lany i�sBu|yB w�spos�b precyzyjny. O�karach decydowaBy sdy powiatowy, prefektu- ralny, prowincjonalny i�stoBeczny, a�o�karze [mierci decydowaB cesarz. IstniaBa instytucja apelacji. N atomiast naczelnicy powiatu jako sdzio- wie mieli okre[lone terminy pojmania przestpc�w i�mogli by surowo karani za�bBdne wyroki. Kierownik powiatu, jako sdzia, implemento- waB odpowiedni przepis, kierowaB si pr ecedensami lub stoso waB ana- logi. Opublikowanych byBo tysice precedens�w, kt�re opatrzone byBy komentarzami, jednak|e nie stanowiBy one o�systemie precedensowym, tylko miaBy by pomocne dla sdzcych naczelnik�w41. Mimo rozbudowanego systemu prawa, ludzie unikali jednak pr oce- s�w sdowych. Podstawowym powodem byBa wspomniana ju| wcze[niej kwestia odwoBywania si do prawa w�kontek[cie lekcewa|enia moralno- [ci albo uznania sBabo[ci moralnej sprawy . Jednak|e istniaBy tak|e inny powody, mianowicie zar�wno pow�d, jak i�pozwany mogli by przesBu- chiwani za�pomoc tortur, musieli r�wnie| opBaca woznych sdowych. Problemem byBa tak|e instytucja prawnika, mianowicie opr�cz prywat- nych sekretarzy do spraw prawny ch, kt�rych radzili si nacz elnicy po- wiatu, nie istniaBa instytucja zawodowego prawnika ani prywatnego peB- nomocnika, kt�ry reprezentowaBby strony. Powodem tego byBa za�pewne sprawiedliwo[, kt�ra miaBa charakter urzdowy i�zawsze skBaniaBa si ku paDstwu i�Badowi spoBecznemu, funkcjonowaBa raczej w�pionie, a�wic w�relacji paDstwo jednostka, ni| w�poziomie, gdzie rozstrzygane s spory midzy poszczeg�lnymi ludzmi42. 40 A. Ko[, op. cit., s.�142 159. 41 J.K. Fairbank, op. cit., s.�165 169. 42 Ibidem. 194 MAAGORZATA KANIA Konfucjanizm miaB tak|e istotny wpByw na postrzeganie przez ChiD- czyk�w praw czBowieka, nie byBo instytucji chronicych jednostk, oskar- |eni mogli by arbitralnie aresztowani, zakBadano, |e s winni, zmuszani byli do samo obwiniania przy braku obroDcy oraz jakiejkolwiek szansy na obron w�og�le, a�wszystko to�w�imi interesu paDstwa, co skrztnie wykorzystywane byBo w�czasach Rewolucji Kulturalnej w�Chinach. Pra- wa czBowieka w�Chinach s traktowane jako prawa historyczne, co ozna- cza, i| brane s pod uwag pr zez pryzmat historycznych uwarunkowaD, nie s one ani uniwersalne, ani absolutne. Obecnie Chiny s na drodze do opracowania wBasnej koncepcji praw czBo wieka, co ma nieodz owny skutek zwizany z�kontaktami z�Zachodem oraz z�zachodni koncepcj praw czBowieka. Warto jeszcze zaznaczy, i| koncepcja praw politycznych jest [ci[le zwizana z�tradycyjnym pojmowaniem praw czBowieka43. Podsumowujc, wskaza nale|y, |e od ponad dw�ch tysicy lat konfu- cjanizm byB kierunkiem wyznaczajcym drog ksztaBtowania si nie tylko systemu prawa w�Chinach, ale i�caBej struktury spoBecznej, biurokratycznej i�administracyjnej. Do koDca XX wieku prawo nie b yBo instytucj nie- zale|n i�sBu|yBo przewa|nie jako instrument sprawowania rzd�w, byBo narzdziem pozwalajcym na obron Badu moralnego i�co warto raz jeszcze podkre[li sBu|yBo inter esom paDstwa, nie jednostki, dlatego te| spor y midzy ludzmi rozstrzygano na drodze rozwizaD zwyczajowych i�nieurz- dowych, na drodze odniesieD do zwyczaj�w i�miejscowych opinii. Tradycja konfucjaDska rozwinBa te| osobliw e postrzeganie praw czBowieka przez ChiDczyk�w i�mimo |e od XIX wieku niepokoiBo ono Z ach�d, nie nale- |y potpia samej wizji, gdy| ma ona gBbokie ukor zenienie doktrynalne w�umysBach niemal caBego spoBeczeDstwa chiDskiego. PrzeksztaBcenie nauk Konfucjusza w�oficjaln ideologi paDstwow miaBo ogromny wpByw na losy paDstwa, poniewa| konfucjaDskie normy i�ideaBy przeksztaBcone zosta- By we�wzorce i�symbole tego, co prawdziwie chiDskie. Ka|dy ChiDczyk od urodzenia byB wychowywany zgodnie z�konfucjaDsk tradycj, przyjmowaB ten model |ycia w�spadku od przodk�w i�mimo |e w�trakcie swojego |ycia zostaB np. taoist, zmiana przekonania nie przeszkadzaBa w�konfucjaDskim zachowaniu, obyczajach, stosunku do ludzi. Prawo zwyczajowe uksztaBto- wane przez normy konfucjaDskie staBo si modelem |ycia, form organiza- cji oraz wyznacznikiem sposobu my[lenia44. 43 J. RowiDski, J. Szczudlik, op. cit., s.�11 17. 44 L. Wasiliew, op. cit., s.�198 201.

Wyszukiwarka