plik


5 1. ZNACZENIE POLITYKI I STRATEGII GMINY DLA ROZWOJU LOKALNEGO I PRZEDSIBIORCZOZCI Przedsibiorczo[ jako postawa sprzyjajca rozwojowi gospodarczemu, inicjatywom lokalnym i samodzielnemu rozwizywaniu problemw Zafascynowani zagadnieniami zwizanymi ze wzrostem gospodarczym, zaspokajaniem potrzeb i inwestycjami, jeste[my skBonni widzie tylko jeden wymiar przedsibiorczo[ci - ten bezpo[rednio zwizany z |yciem gospodarczym, a w szczeglno[ci z tworzeniem przedsibiorstw, zarzdzaniem nimi i ich rozwojem. Warto wic przypomnie, |e sBowo  przedsibiorczo[ jest u|ywane na okre[lenie oglniejszej postawy charakteryzujcej si skBonno[ci do podejmowania inicjatyw, dynamizmem, pomysBowo[ci. Specjali[ci zajmujcy si rozwojem lokalnym, zarwno ekonomi[ci, jak i socjologowie, zwracaj uwag, |e przedsibiorca jest postrzegany czsto jedynie jako dostarczyciel kapitaBu. Ten punkt widzenia przesBania niekiedy wszystkie inne jego role. Inicjatywa i skBonno[ do podejmowania ryzyka s du|o wa|niejsze.1 Przedsibiorczo[ jest wic przede wszystkim postaw wobec |ycia. Wy[miewany w wielu dowcipach slogan:  wez sprawy w swoje rce , odwoBuje si wBa[nie do tak rozumianej przedsibiorczo[ci. Aktywno[ obywateli w ich wBasnym [rodowisku jest gBwnym filarem spoBeczeDstwa obywatelskiego. A z kolei gospodarka lokalna tworzc niezale|ne od systemu wBadzy zrdBa wsparcia, przyczynia si do pobudzania aktywno[ci lokalnej. Jednak z drugiej strony coraz powszechniej dostrzegane jest znaczenie wizi spoBecznych, poczucia wsplnoty, tradycji i kultury przedsibiorczo[ci, oswojenia z wymogami rynku, dla rozwoju przedsibiorstw i (szerzej) dla rozwoju gospodarczego. Traktowanie gospodarki jedynie w aspekcie przynoszonych zyskw, ktre poprzez podatki od przedsibiorstw, finansuj potrzeby spoBeczno[ci (edukacja, zdrowie, opieka spoBeczna itp), okazaBo si nadmiernie uproszczone. Zauwa|ono, |e dzielenie spoBeczeDstwa na utrzymujcych i utrzymywanych rozbija wizi solidarno[ci spoBecznej. Na dodatek, koszty tak zorganizowanej opieki przekraczaj mo|liwo[ci finansowe nawet najbogatszych paDstw [wiata. Wreszcie, ludzie korzystajcy z niej zostaj wykluczeni z uczestnictwa w |yciu  normalnego spoBeczeDstwa i wpadaj w puBapk sztucznej izolacji. Pobudzanie przedsibiorczo[ci i inicjatyw w skali lokalnej uBatwia tworzenie systemu harmonijnego, w ktrym ka|dy czBonek spoBeczno[ci ma mo|liwo[ odegrania swojej roli; wzrasta zatem poczucie uczestnictwa. Niezale|nie od tego, jak naiwna wydaje si nam sama zasada czy prby realizacji zwizanych z ni postulatw, coraz wyrazniej wida, |e podej[cie takie daje lepsze wyniki ni| kontynuowanie koncepcji paDstwa opiekuDczego. 1 Louis Suarez-Villa, Entrepreneurship in the Space-Economy,  Revue d'Economie Regionale et Urbaine No 1 (1987). 6 Przedsibiorczo[ w sferze gospodarczej - znaczenie rozwoju przedsibiorstw Przedsibiorczo[ rozumiana jako rozwj przedsiwzi gospodarczych i firm jest najbardziej oczywist (i zwykle najprostsz) metod wykorzystania lokalnych zasobw. Poprzez dziaBalno[ gospodarcz zostaj one przeksztaBcone w [rodki zaspokajajce lokalne potrzeby. Mo|emy mwi tu o oddziaBywaniu: " bezpo[rednim - przyrost miejsc pracy - baza podatkowa, czyli suma opBat i podatkw wpBywajcych do bud|etu lokalnego z tytuBu prowadzonej na danym terenie dziaBalno[ci gospodarczej - inwestycje zaspokajajce r|ne lokalne potrzeby " po[rednim - praca jako  okno na [wiat - lokalna gospodarka jako fundament spoBeczeDstwa obywatelskiego (spoiwo wizi spoBecznych, niezale|no[, tworzenie miejscowych elit) - przedsibiorstwa jako no[nik postpu: sponsor badaD i rozwoju technologii przydatnych tak|e gdzie indziej, " poprzez wywoBanie tzw. efektu mno|nikowego (generowanie innych korzystnych zdarzeD albo powikszenie skuteczno[ci ju| uprawianych dziedzin) - inwestycje (miejskie) i kontraktowanie usBug w lokalnych przedsibiorstwach z wykorzystaniem wBasnej siBy roboczej i lokalnych materiaBw - przyciganie inwestycji, programw i dotacji, ktre poszukuj miejsc dynamicznego rozwoju - przedsiwzicia anga|ujce kapitaB publiczny i prywatny (monta| finansowy, obligacje itp. rozwizania wykorzystujce Bczny potencjaB inwestycyjny wszystkich sektorw gospodarczych, a tak|e mieszkaDcw), " poprzez zmian postawy obywateli - samodzielne rozwizywanie problemw, zaspokajanie potrzeb w wyniku inicjatywy i wBasnej aktywno[ci, a nie uzale|niania si od urzdowych struktur [wiadczenia pomocy. Lokalny - globalny Rozwj przedsibiorczo[ci powinien by rozpatrywany w szerszym kontek[cie r|nych elementw skBadajcych si na oglny efekt rozwoju lokalnego. Te elementy lokalne to: [rodowisko, kultura, spoBeczno[, gospodarka i wBadza. Liczne badania ukazuj regiony, ktrych rozwj nastpiB dziki poBczeniu r|nych czynnikw lokalnych. Okazuje si, |e do tych istotnych czynnikw nale| nie tylko elementy tradycyjnie uznawane za gospodarcze, lecz rwnie| te, ktrym dotychczas takiego znaczenia nie przypisywano. T drug grup tworz midzy innymi: tradycja uprawiania danej dziedziny wytwrczo[ci, tradycja samodzielnej dziaBalno[ci ekonomicznej, znajomo[ podstawowych zasad rynku, tradycje kooperacji, istnienie instytucji tworzcych infrastruktur przedsibiorczo[ci (maBe banki, izby przemysBowcw czy cechy), zaufanie pozwalajce na natychmiastowe zawieranie umw, zaciganie po|yczek i innych zobowizaD. Istotna okazaBa si rwnie| rola wBadz lokalnych rozumiejcych i czynnie wspierajcych przedsibiorczo[2. 2 Rozwj przedsibiorczo[ci. Przedsibiorczo[ i inicjatywy lokalne, OECD, wydanie polskie: FISE, Warszawa 1995 7 Najwa|niejsze cechy charakterystyczne rozwoju zdecentralizowanego to: " wykorzystanie zasobw lokalnych (surowcowych, ludzkich) " rozwj oparty na kontynuacji (tradycja, ale nie konserwatyzm) " wiz spoBeczna (kontrola, zaufanie, struktury wspBpracy), bardzo czsto fundamentalne znaczenie ma wiz rodzinna " struktury wBadzy lokalnej sprz|onej z lokalnymi organizacjami gospodarczymi " lokalne systemy kooperacji " powizania z odlegBymi rynkami zbytu " kredytowanie lokalne (nie zawsze formalne, oparte w znacznej mierze na strukturach spoBecznych i zaufaniu). Tak pojmowany rozwj przedsibiorczo[ci, dziaBajc stymulujco na r|ne elementy |ycia spoBeczno[ci lokalnej, mo|e sta si podstaw jej rozwoju w znacznie szerszym ni| tylko finansowym sensie. Mwic o roli samorzdu lokalnego w procesie rozwoju regionu - w tym rozwoju przedsibiorczo[ci - nale|y jednak pamita o skutkach procesu  deregionalizacji , w latach 1950-1970. Oprcz likwidacji ustroju parlamentw lokalnych i wBasno[ci komunalnej spowodowaB on rwnie| zastpienie lokalnego rynku, peBnicego funkcj centrum usBug i wymiany o[rodka spoBecznego, biurokratycznymi strukturami  zaopatrzenia i zbytu . Rola gminy w tworzeniu warunkw do rozwoju na poziomie lokalnym Definiowanie rozwoju Ze sformuBowaniem definicji rozwoju mo|emy mie spore kBopoty, poniewa| rozwj jest pojciem uzale|nionym od przyjtych kryteriw warto[ci. Mo|na bowiem powiedzie, |e rozwj to zmiana stanu obecnego na lepszy, przy czym owa  lepszo[ wynika z tego, co dla nas jest dobre i wa|ne. Dlatego wedBug r|nych systemw warto[ci r|ne zmiany bd okre[lane jako rozwj. Nie da si zatem stworzy jakiej[ jednej, uniwersalnej definicji rozwoju. Kluczem do uzyskania zgody w przypadkach wymagajcych wspBdziaBania wielu ludzi jest zaakceptowanie przez nich jakiego[ zestawu tych samych warto[ci stanowicych podstaw dalszych prac i ocen. Okazuje si, |e wikszo[ ludzi utrzymuje, i| wie, co to jest rozwj, ale gdy przychodzi dokBadniej go opisa, nie potrafi tego zrobi. A ponadto intuicyjne odczucia poszczeglnych osb znacznie si od siebie r|ni. Pomaga wic czsto podpowiedz, |e najcz[ciej (i chyba najlepiej) definiuje si rozwj na podstawie pewnych zjawisk (objaww), ktrych wystpowanie uznaje si za widome symptomy rozwoju. Nasza definicja skBada si bdzie wobec tego z pewnej listy tych objaww (zjawisk), zgodnych z naszymi kryteriami warto[ci. Nieco Batwiej ni| rozwj w ogle przyjdzie nam zdefiniowa rozwj gospodarczy, o ktrym mo|na powiedzie, |e jest to taka zmiana stanu obecnego, ktra prowadzi do wzrostu dobrobytu i poprawy standardu |ycia wikszo[ci ludno[ci, przy czym przez standard |ycia nale|y rozumie dostp do dbr i usBug zarwno materialnych, jak i duchowych (w zakresie kultury, wiedzy, sztuki, rozrywki etc.). Niemniej rozwj gospodarczy bdziemy definiowa poprzez okre[lenie listy zjawisk, ktre naszym zdaniem [wiadczy mog o tym, |e mamy do czynienia z rozwojem. Oto one: - wzrost produktu wytworzonego i sprzedanego na jednostk czasu - wy|szy ni| stopa inflacji wzrost dochodw ludno[ci - przyrost miejsc pracy - wzrost posiadanego przez osoby fizyczne i prawne majtku - realny wzrost dochodw bud|etu gminy. Innymi miarami rozwoju mogByby by: - przyrost ludno[ci - wzrost poziomu wyksztaBcenia mieszkaDcw 8 - spadek bezrobocia - poprawa zaspokojenia okre[lonych potrzeb albo inaczej wzrost standardw. Cho pierwsze wyliczenie wydaje si precyzyjniejsze,  mierzy bowiem wzrost, Batwo zgodzimy si, |e drugie, wykorzystujce po[rednie wskazniki rozwoju, jest bli|sze istotnego celu gminy. Dostrzegamy, |e chodzi tu raczej o efekty, mo|liwo[ci, jakie ten wzrost niesie ze sob. Istotnym celem rozwoju wydaje si przecie| szybkie i wyraznie odczuwalne osignicia szans |yciowych dziki wBasnej przedsibiorczo[ci, talentom i indywidualnej aktywno[ci przez mieszkaDcw gminy. Wa|ne bd jednak koszty, jakie trzeba ponie[, aby w rozwj nastpiB. Wi| si one z takimi zagadnieniami, jak bezpieczeDstwo przyszBego pokolenia, dobry stan [rodowiska naturalnego, bezpieczeDstwo zdrowotne, zachowanie istotnych tradycji i dziedzictwa przeszBo[ci itp. Je[li przyjmiemy, |e rozwj gospodarczy jest procesem tworzenia dobrobytu poprzez mobilizowanie zasobw ludzkich, materialnych, naturalnych oraz kapitaBu do wytworzenia rynkowych dbr i usBug, to mimo |e niegdy[ tak pojmowany rozwj byB domen sektora prywatnego (a u nas paDstwa), od co najmniej kilkunastu lat staje si on przedmiotem zainteresowania, a nawet zasadniczym zadaniem wBadz lokalnych, ktre staBy si odpowiedzialne za podtrzymanie aktywno[ci gospodarczej, przyrost miejsc pracy i umacnianie bazy podatkowej. Lokalna gospodarka musi by analizowana, rozumiana i wspierana w sposb uwzgldniajcy specyficzne miejscowe warunki. Dlatego samorzd mo|e pozna je i zrozumie znacznie lepiej ni| odlegBe szczeble wBadzy paDstwowej. Std zadaniem wBadzy lokalnej staj si dziaBania na rzecz wBasnego rozwoju gospodarczego, dobrze wkomponowane w strategie makroekonomiczne. Rozwj (je[li tylko jest osigany) jest niewtpliwie najlepszym sposobem pozbycia si wikszo[ci problemw, przed jakimi staje wBadza lokalna. Problemy te mo|emy bowiem uto|samia z nie zaspokojonymi potrzebami. Rozwj gospodarczy na szczeblu lokalnym oznacza przyrost [rodkw i mo|liwo[ci, ktre pozwalaj lokalnej wBadzy i mieszkaDcom lepiej zaspokaja wiksz liczb potrzeb na wy|szym poziomie. Rozwj nie jest wolny od zagro|eD. Mo|e spowodowa wzrost zanieczyszczeD albo zmieni sposb |ycia, ktry dotychczas byB ceniony przez mieszkaDcw. Mo|e te| wpByn ujemnie na dotychczasowe dziedziny gospodarowania. Jedynie w warunkach rozwoju udaje si osign tak po|dane zjawisko jak uczestnictwo prywatnego kapitaBu w przedsiwziciach istotnych dla zaspokojenia potrzeb mieszkaDcw. Tylko wtedy mo|na te| liczy na synergi  zgodne i wzajemne wzmacnianie si r|nych dziaBaD i inicjatyw podejmowanych przez r|ne podmioty (osoby prawne i fizyczne, organizacje i grupy nieformalne). I tylko wtedy nastpi wspomniane wy|ej efekty mno|nikowe porwnywane czsto w literaturze do efektu  kuli [niegowej , ktra toczc si zbiera nowe warstwy [niegu i stale ro[nie. Istota roli gminy w rozwoju oglnym i w rozwoju przedsibiorczo[ci Wynika ona z konstytucyjnych cech samorzdu terytorialnego, tj.: " Zadania gminy s okre[lone ustawowo. Tak|e znaczna cz[ finansw, jakimi gmina dysponuje, przeznaczona jest na realizacj wytyczonych zadaD. Nale| do nich edukacja, opieka zdrowotna i spoBeczna, ulice i drogi lokalne, gospodarka komunalna i mieszkaniowa, gospodarka przestrzenna i pozwolenia budowlane, targowiska, i niektre funkcje administracyjne. Wykraczanie poza te zadania mo|e powodowa rozmaite trudno[ci w realizacji zamierzeD gminy. " Tak|e ustawowo okre[lona odpowiedzialno[ gminy za  wszystkie sprawy na jej terenie to tzw. polityczna odpowiedzialno[. Bez wyposa|enia w odpowiednie kompetencje gmina ma w wielu sprawach zwizane rce. " Najwa|niejszym zadaniem gminy jest stworzenie warunkw zaspokajania potrzeb jej mieszkaDcw. Potrzeby te mo|na rozumie wsko, odczytujc je jako list bezpo[rednich zadaD. W niniejszej ksi|ce prbujemy pokaza, |e s liczne powody, aby odpowiedzialno[ gminy traktowa szeroko, aby rzeczywi[cie odnosiBa si ona do caBoksztaBtu spraw gminy i jej mieszkaDcw. " Bardzo wa|nym wskazaniem dotyczcym tego, w jaki sposb gmina powinna wypeBnia zarwno szeroko, jak i wsko rozumiane zadania, jest zasada pomocniczo[ci (subsydiarno[ci). Oczywi[cie 9 idealnie byBoby, gdyby gmina mogBa by tylko form, w jakiej funkcjonuje terytorialna wsplnota mieszkaDcw. Oznacza to, |e pierwszeDstwo w podejmowaniu inicjatyw, okre[laniu hierarchii potrzeb i sposobw ich zaspokojenia przypada mieszkaDcom. WBadza gminna peBni funkcje koordynacyjne, regulacyjne i informacyjne, ale nie narzuca swojego punktu widzenia. Jednak, i nie nale|y o tym zapomina, nie ogranicza to mo|liwo[ci odgrywania roli przywdcy  lokalnego lidera  przez czBonkw owej wBadzy. " Podstawowym zadaniem wBadzy lokalnej jest zaspokojenie potrzeb i zapewnienie usBug, co oznacza, |e r|na mo|e by hierarchia celw, sposb wykorzystania zasobw, stawiane czy akceptowane ograniczenia. WBadza lokalna jest zwykle zainteresowana wzrostem gospodarczym o tyle, o ile realizowane s w ten sposb inne cele lub zadania, za ktre jest ona odpowiedzialna. Dlatego uto|samianie lokalnej strategii gospodarczej ze strategiami przedsibiorstw byBoby nieporozumieniem. Przeciwnie, czsto mo|na spodziewa si tu istotnych r|nic czy kolizji. Warunki, ktrych speBnienie jest konieczne, aby nastpiB rozwj, s nastpujce: - wolny dostp do rynku i konkurencja - dominacja sektora prywatnego - otwarto[ na [wiat zewntrzny - prorozwojowy, elastyczny rynek pracy - niskie obci|enia zysku i pBac - stabilno[ polityczna i makroekonomiczna. Oceniajc to pod ktem naszych zainteresowaD, wypada si zastanowi, w jakim stopniu wBadze lokalne maj wpByw na wykonanie powy|szych warunkw. Trzeba pamita, |e zaistnienie zjawisk okre[lanych jako  rozwj zale|y od polityki rzdu, a nawet od sytuacji midzynarodowej. Nie oznacza to, |e gmina mo|e czu si zwolniona od odpowiedzialno[ci i odcita od wpBywu na bieg wydarzeD. Przeciwnie. Warto jednak pamita, |e mo|liwe do osignicia efekty bd zale|aBy od sytuacji w skali kraju. Jednym z elementw tej sytuacji jest oglna polityka rzdu w sprawie rozwoju przedsibiorczo[ci. Wielu autorw analiz tej dziedziny gospodarki podkre[la3, |e programy rozwoju maBych i [rednich przedsibiorstw byBy podejmowane przez kolejne rzdy w odmiennych kontekstach. PowoBywano si na r|ne warto[ci i lokowano programy konkretnych dziaBaD w r|nych ukBadach organizacyjnych. Programy te nie byBy i nie s, przez |aden z rzdw wizane z samorzdem terytorialnym. A zatem gmina nie mo|e, albo w ograniczonym tylko stopniu, osiga efekty wykraczajce poza zakres wyznaczony przez polityk paDstwa. Zwiadoma polityka gminy oraz potrzeba posiadania przemy[lanej strategii Ka|da wBadza lokalna staje przed dylematem  krtkiej koBdry . Bud|et, mo|liwo[ci, kadra nie wystarczaj do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Trzeba dokona wyboru tego co pilniejsze czy wa|niejsze, odkBadajc na potem caB reszt. Podobnie jak wielu, apelujemy w tej ksi|ce o opracowywanie strategii rozwoju lokalnego, ktre skBadaj si z wybranych najwa|niejszych celw i okre[laj najlepsz drog ich osignicia. Taka strategia pomo|e zwikszy dyspozycyjne zasoby stanowice podstaw rozwoju. Problemom roli strategii i najwa|niejszych zagadnieD zwizanych z ich opracowaniem po[wicili[my odrbny rozdziaB. Tutaj chcemy tylko zwrci uwag na okoliczno[ci najwa|niejsze z punktu widzenia potrzeby rozwoju przedsibiorczo[ci. Cele strategii rozwoju mog dotyczy rozmaitych zagadnieD, a dokonywane wybory odzwierciedla rozmaite opcje. Mog proponowa silne programy promocji inwestycji, rozwoju przedsibiorczo[ci oraz prywatyzacji przedsibiorstw i usBug komunalnych, rozbudow infrastruktury i udostpnianie terenw. Mog podejmowa kwestie zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych i poprawy sytuacji na rynku pracy. Mog wreszcie podejmowa problem uzdrowienia finansw lokalnych, jak i wiele innych zagadnieD. 3 Krzysztof {uk, Lokalne strategie rozwoju gospodarczego, IBNGR 10 Strategia jest takim planem dziaBania, w ktrym d|y si do poprawy swojej pozycji, osignicia przewagi, jest gr z udziaBem przeciwnikw i sojusznikw. Strategia musi uwzgldnia r|nice interesw, autonomi innych uczestnikw i zjawiska nieprzewidziane. Z tak wBa[nie sytuacj mamy do czynienia w programach rozwoju. W dobie powszechnej mody na opracowywanie strategii warto zwrci uwag, |e metody te s kosztowne. Po pierwsze, potrzebne s analizy i opracowanie samej strategii. Po drugie, z jej realizacj wi|e si potrzeba wprowadzania zmian. Powoduje to koszty (spoBeczne, polityczne), konflikty z ludzmi i grupami interesw. Po trzecie, realizacja strategii wymaga dyscypliny i stosowania uci|liwych procedur. W zamian daje ona szanse efektywnego (szybkiego i mniej kosztownego) osigania celw  w szczeglno[ci wprowadzania zmian. Je|eli chcemy oceni, czy nasza strategia jest prorozwojowa, nie skupiajmy uwagi jedynie na proponowanych w cz[ci wstpnej celach rozwoju. Te zwykle brzmi atrakcyjnie i ka|dy si z nimi zgodzi. Klucz do dynamiki zmian tkwi na ogB w sposobie dysponowania finansami. Je|eli nie zmieniBa si struktura wpByww i wydatkw, to z du|ym prawdopodobieDstwem mo|emy podejrzewa, |e zapowiadane zmiany pozostan na papierze, a cele deklarowane na wstpie s pobo|nym |yczeniem. Na podstawie struktury finansowania ocenimy te| zwykle, czy mamy do czynienia ze strategi zachowawcz (opiekuDcz), czy te| rzeczywi[cie d|y ona do otwierania szans rozwoju. Strategie zachowawcze z reguBy kBad nacisk na wydatki takie jak o[wiata, zdrowie, mieszkania komunalne, opieka spoBeczna. Rozwojowe bd poszukiwaBy mo|liwo[ci otwarcia zalecajc inwestycje w system transportowy, infrastruktur, usprawnienie zarzdzania, prywatyzacj gospodarki komunalnej; bd za przedsiwziciami gospodarczymi przycigajcymi cennych dla gminy inwestorw. Pewnego rodzaju przeciwstawieniem prawdziwego planu strategicznego s tzw. strategie naturalne. Polegaj one przede wszystkim na reagowaniu na pojawiajce si problemy i rozwizywaniu ich zgodnie z dotychczasowym do[wiadczeniem, wedle dostrzeganej hierarchii pilno[ci i mo|liwo[ci. Strategie naturalne s zachowawcze, ale tam, gdzie nie s potrzebne zmiany, mog okaza si niekosztowne i wystarczajce. Podejmujc trud zarzdzania, zapytajmy siebie samych: czy mamy dostatecznie siln wol wprowadzenia zmian, inicjowania rozwoju i kontrolowania jego przebiegu. Sam dokument strategii postawiony na pBce niewiele pomo|e.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kapitał społeczny a skuteczne działanie dla rozwoju lokalnego
Znaczenie transportu dla rozwoju gospodarki
Rola dziedzictwa kulturowego i jego znaczenie dla rozwoju turystyki wiejskiej
ZNACZENIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ I ODŻYWIANIA DLA PRAWIŁOWEGO ROZWOJU I ZDROWIA CZŁOWIEKA
Istota planowania strategicznego rozwoju lokalnego i regionalnego
Materiały sensoryczne Montessori i ich znaczenie dla rozwoju dziecka (Wychowanie w przedszkolu, 5 20
znaczenie funduszy europ dla rozwoju regional polski
Atlas strategiczny Inspiracje dla menedzera atlas
2 Rozwój lokalny i regionalny oprac
Kultura a rozwój lokalny
Oddziaływanie samorzadu lokalnego na rozwój lokalny w swietle ewolucji
Zespół Krytyki Politycznej Strategie lewicy
B Kępińska, B Tomaszewska Bariery dla rozwoju wykorzystania energii geotermalne
rola wielkiej emigracji dla rozwoju
Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju lokalnego

więcej podobnych podstron