64342

Problematyka zwyczajów handlowych i prawa zwyczajowe

Zwyczaj i prawo zwyczajowe jako źródło prawa regulującego czynności prawne w obrocie gospodarczym (czynności handlowe) znajdują szczególne zastosowanie w międzynarodowym obrocie gospodarczym, gdzie są utrwalone i notyfikowane w różnych warunkach umów, typowych klauzulach umownych, przewodnikach zawierania umów itp., wydawanych przez organizacje i instytuty międzynarodowe. Bliżej będzie o nich mowa w osobnym opracowaniu poświęconym międzynarodowemu prawu handlowemu. W orzeczeniu z 18 maja 1970 r.

(I CR 58/70, OSN 1971, nr 5, poz. 86) Sąd Najwyższy stwierdził, iż w obrocie międzynarodowym powszeclmie przyjęte zwyczaje mają pierwszeństwo przed prawem właściwym dla danego kontraktu, i to bez względu na to, czy chodzi o prawo polskie czy obce. Stanowisko to może jednak budzić wątpliwości, w każdym zaś razie nie można przyjąć, aby zwyczaj mógł wyłączyć zastosowanie przepisów bezwzględnie obowiązujących (ius cogens) prawa krajowego.

Na konieczność stosowania zwyczajów handlowych wskazują również polskie i międzynarodowe przepisy dotyczące międzynarodowego arbitrażu gospodarczego.

9Uchylony art. 1 Kodeksu handlowego z 1934 r. zaliczał do źródeł prawa handlowego, obok Kodeksu handlowego i ustaw szczególnych, powszechnie obowiązujące w państwie prawo zwyczajowe. Przez pojęcie „prawo zwyczajowe” rozumie się zespół niepisanych norm, które powstają wskutek stosowania tego samego sposobu działania w czasie na tyle długim (longa consuetudo), aby w powszechnym przekonaniu stały się wiążące dla wszystkich (opinio necesitatis). Takiemu zespołowi norm Kodeks handlowy przypisywał równorzędne znaczenie z ustawami, z tym jednak zastrzeżeniem, że prawo zwyczajowe musiało mieć charakter powszeclmy, to znaczy obowiązujący na terenie całego kraju. Obecnie, wobec braku regulacji, jak w przywołanym art. 1 k.h., oraz przy wzmożonej działalności prawotwórczej i dynamicznym rozwoju nowych form wymiany dóbr, można mieć wątpliwości co do obowiązywania jakichkolwiek norm prawa zwyczajowego w zakresie prawa handlowego.

Z drugiej jednak strony nie można mieć wątpliwości co do znaczenia zwyczajów w prawie handlowym. Zwyczaje, w odróżnieniu od prawa zwyczajowego, nie stanowią norm prawnych, ale odzwierciedlają jedynie kanony zachowań uczestników obrotu (w przypadku prawa handlowego będą to sposoby załatwiania interesów przez przedsiębiorców). Znaczenie zaś zwyczajów polega głównie na tym, że można stosować je jako kryteria ocenne, np. przy określaniu skutków czynności prawnych czy sposobu wykonania ciążących na stronie obowiązków.

Normatywną podstawę odwoływania się do utrwalonych zwyczajów dają przepisy Kodeksu cywilnego (art. 56, art. 65 § 1 i art. 354). Ponadto do utrwalonych zwyczajów bardzo często sięga się w obrocie międzynarodowym. W tej sytuacji bardzo duże znaczenie mają zbiory zwyczajów opracowywane przez organizacje zawodowe przedsiębiorców, takie jak izby handlowe czy gospodarcze. Ujednolicaniem zwyczajów występujących w handlu międzynarodowym zajmuje się również Międzynarodowa Izba Handlowa (ICC), która do tej pory wydała kilka opracowań dotyczących istniejących zwyczajów, głównie w praktyce bankowej. Należy jednak pamiętać, że zwyczaje spisywane przez powołane organizacje przez sam fakt „kodyfikacji” nie nabierają większej mocy lub znaczenia - zbiory te ułatwiają jedynie interpretację treści stosunku prawnego wiążącego strony.